Lesbók Morgunblaðsins - 10.11.1990, Qupperneq 5

Nyrstu rætur íslenskrar mcnningar
Frá Hálogalandi voru
þeir blandaðir Sömum
Fáir íslendingar fyrr á öldum lögðu leið sína allt
norður til Finnmerkur, en þó er getið tveggja
Húnvetninga sem gistu þessar norðlægu byggð-
ir. Noregskonungar þóttust löngum hafa einka-
rétt til að eiga kaup við Sama og aðra byggj-
- Síðari hluti
endur Finnmerkur, enda var fátt gróðavæn-
legra forðum en að kaupa skinn þar norður
frá við lágu verði og selja síðan margfalt
dýrara suður á Englandi og annars staðar
þar sem nægur markaður var fyrir hvers
konar grávöru. í fróðri bók sem skráð var
í Víðidalstungu seint á fjórtándu öld (og
gerði grein fyrir námi Gunnhildar konunga-
móður) er merkilegur þáttur af Oddi nokkr-
um Ófeigssyni frá Mel í Miðfirði, en hann
var uppi á elleftu öld og dvaldist vetrar-
langt á Finnmörk. Um vorið er siglt í suður-
átt og þá lendir hann í miklum háska af
þeim sökum að skipveijar hans höfðu keypt
ýmislegt af Finnum í algeru leyfisleysi. En
þó tókst Oddi að sleppa heilu og höldnu
heim til Miðfjarðar. Óg í fjórtándu aldar
annál frá Víðidalstungu er þess sérstaklega
getið við árið 1310 að „Hákon konungur
sendi Gizur galla á Finnmörk eftir skatti
er ekki hafði fengist um mörg ár“. Og árið
eftir segir að Gizur kæmi „aftur af Finn-
mörk með skatt Hákonar konungs". En
Gizur galli (1269-1370) bjó þá í Víðidals-
tungu og var afi Jóns Hákonarsonar (f.
1350) bónda þar, en það var einmitt þessi
Jón sem síðar lét gera annálinn og skrá
sundurleitan fróðleik sem varðar Finnmörku
og aðrar sveitir þar eystra.
Ólafur bekkur sem nam dalina vestan við
Ólafsijörð. Og Unnur dóttir Snorra goða
(d. 1031) giftist óðalsbóndanum í Bjarkey
og þar sátu niðjar þeirra hjóna um langan
aldur.
Lýsingin hér að framan veit að nyrsta
hluta Hálogalands, þar sem vetrarnóttin
verður svo löng að undrum sætir, en þessi
stutta frásögn mun vera brot af ýtariegu
háleygsku eyjatali. Leifum af því virðist
bregða fyrir á öðrum stöðum, til að mynda
í Eglu: „Norður á Hálogalandi heitir fjörð-
ur Vefsnir; þar liggur ey á firðinum og
heitir Álöst, mikil ey og góð; í henni heit-
ir bær á Sandnesi." í Eglu er hins vegar
býsna greinagóð lýsing á Finnmörku og
þar er getið þeirra landa sem að henni
liggja; hún hljóðar á þessa lund:
Finnmörk er stórlega víð. Gengur haf fýr-
ir vestan og þar af firðir stórir, svo og
fyrir norðan og allt austur um. En fyrir
sunnan er Noregur, og tekur mörkin ná-
lega allt hið efra suður, svo sem Háloga-
land hið ytra. En austur frá Naumudal
er Jamtaland, og þá Helsingjaland, og þá
Kvenland, þá Finnland, þá Kiijiálaland.
En Finnmörk liggur fyrir ofan þessi lönd
og eru víða fjallbyggðir upp á mörkina,
sumt í dali en sumt með vötnum. Á Finn-
mörk eru vötn furðulega stór og þar með
vötnunum marklönd stór, en há fjöll liggja
eftir endilangri mörkinni, og eru það kall-
aðir Kilir.
Enginn vafí getur legið á þeirri tilgátu
að höfundur Eglu hefir þegið þessa fróð-
leiksgrein úr eldra riti. Þótt slík landafræði
sé ekki ýkja algeng í fornsögum, þá þykir
mér rétt að minna á frábæra Danmerkurlýs-
Ýmsir landnámsmenn,
sem voru háleygskir að
uppruna voru bendlaðir
við galdur eða seið, svo
sem Þuríður sundafyllir
sem „seiddi til þess í
hallæri á Hálogalandi að
hvert sund var fullt af
fiskum“.
Eftir HERMANN PÁLSSON
Þuríður sundafyllir fór létt með það „að seiða til þess“ í hallærí á Hálogalandi,
að firðir fylltust af fiski, enda var hún af samískum uppruna.
5
Með því að fáir áttu kost á því að kynn-
ast nyrstu byggðum Noregs af eiginni reynd,
var reynt að bæta úr slíkum vanda með
hvers konar skrám og lýsingum. Prýðilegt
dæmi er eftirfarandi glefsa úr íslensku
handriti:
„Þessar eru eyjar fyrir Hálogalandi: Næst
er byggð af kristnum mönnum ey sú er
Salarey heitir, önnur Þýðingsey. Þá er
fjörður er Malangur heitir; hann skilur
Finnmörk við búmenn. Fyrir sunnan Mal-
angur stendur kirkja er heitir í Lengjuvík
er menn hyggja norðasta kirkju í heimin-
um; þá er ey er Senjan heitir, þá Trákn-
ey, Dúreksey, Andyrja, Róöld, Brimilsey,
Bjarkey, Sónesta, Kviðiney, Hinn er mest;
þá er í Kviðufirði, þá Þrándarnes. “
Þetta eru býsna fornleg ömefni, enda
liggja þau á ystu mörkum hins kristna
heims. Um Malangur er það helst að segja
að Hákon gamli fékk landnemum frá
Bjarmalandi bólstaði þar, þegar þeir flýðu
vestur undan árásum Tartara; á þetta mál
var drepið í dálkum Lesbókar í fyrra. Af
þeim eyjum sem hér eru nefndar kom
engin jafnmikið við íslenska sögu og
Bjarkey, þaðan var landnámsmaðurinn
ingu í Knýtlingasögu og Göngu-Hrólfs sögu,
og í hinni síðarnefndu er einnig stutt, en
greinargóð lýsing á Englandi.
6
Ýmsir landnámsmenn sem voru háleygsk-
ir að uppruna voru bendlaðir við galdur eða
seið, svo sem Þuríður sundafyllir sem „seiddi
til þess í hallæri á Hálogalandi að hvert
sund var fullt af fiskum. Hún setti og Kvíar-
mið á Ísaíjarðardjúpi og tók til á kollótta
af hveijum bónda í ísafirði." Talið er að
Háleygir hafi numið slíka kunnustu af sem-
sveinum þar norðurfrá sem nú eru raunar
kallaðir Samar. Hitt þykir einnig sennilegt
að sá seiður sem kenndur er Óðni í Yngl-
inga sögu sé að nokkru leyti kominn frá
Finnum eða Sömum. Um íslenska landnema
frá Hálogalandi má ætla að þeir hafi að
einhveiju leyti verið blandaðir Sömum, og
því munu nyrstu rætur þjóðarinnar liggja
frá Finnmörku. Þegar tekið var að skrá frá-
sagnir af landnámum, sennilega rétt fyrir
aldamótin 1100, um það leyti sem tíundar-
lög voru sett (1097), þá hafði margt geng-
ist í minni frá upphafí þjóðar, enda er enga
ábendingu að finna um marga landnáms-
menn hvaðan úr Noregi þeir komu. Giskað
hefur verið á að sjöundi hver landnámsmað-
ur sem getið er um uppruna hans sé kom-
inn frá Hálogalandi og Naumudal, næsta
fylki fyrir sunnan. Nokkrir landnámsmenn
komu frá eyjunum Bjarkey, Ömd, Öngli og
Lófót norðarlega á Hálogalandi og Hrafn-
istu úti fyrir Naumudal, sem gamlir fræði-
menn töldu raunar til Hálogalands.
7
Frásögn Vatnsdælu af Ingimundi gamla
ber glögglega með sér minningar um fjöl-
kynngi Sama í fornum sið. Ingjaldur fóstri
hans býr honum veislu. „Þeir Ingjaldur efna
þar seið eftir fornum sið til þess að menn
leitaði eftir forlögum sínum. Þar var komin
Finna eiri fjölkunnug. Ingimundur og
Grímur komu til veislunnar með miklu fjöl-
menni. Finnan var sett hátt og búið um
hana veglega. Þangað gengu menn til frétta,
hver úr sínu rúmi, og spurðu að örlögum
sínum. Hún spáði hveijum eftir því sem
gekk, en það var nokkuð misjafnt hversu
hveijum líkaði.“ Nú spáir kella Ingimundi:
„Þú munt byggja land er ísland heitir. Það
er enn víða óbyggt. Þar muntu gerast virð-
ingamaður og verða gamall. Þínir ættmenn
munu og margir verða ágætir í því landi.“
En Ingimundur er mikill konungssinni, ann
áttjörðum sínum og einráðinn að koma aldr-
ei í þann stað, enda virðist maðurinn ekki
vera nógu þroskaður enn til að gerast Hún-
vetningur, en þá segir Finnan að nú sé
horfinn hlutur einn úr pússi hans og kominn
í holt það á Islandi sem hann muni byggja.
Ingimundur þverskallast við um hríð að
fylgja forlögum sínum, en þó fer svo að
Ingimundur sendir eftir þeim Finnum eða
Sömum sem geti sýnt honum „héraðs vöxt
og landa skipan" á ókunnu landi. Þrír Finnar
koma suður á vit Ingimundar og hann lofar
að launa þeim tilvikið með smjöri og tini,
„en þér farið sendiferð mína til íslands að
leita eftir hlut mínum og segja mér frá lands-
lagi“. Rétt eins og Sömum var títt um það
leyti, þá kölluðu þeir sjálfa sig „sem-
sveina“, takast á hendur hamför til íslands,
finna þar hlutinn í einum djúpum dal, geta
þó ekki náð honum og koma tómhentir til
baka, enda ræður Ingimundur það af að
fara sjálfur til íslands.
Tvær fornsögur fjalla einkum um Hrafn-
istumenn og viðskipti þeirra vð Sama; Ket-
ils saga hængs og Gríms saga loðinkinna;
auk þess er töluverðan fróðleik að finna um
þetta efni í Áns sögu bogsveigis og Örvar-
Odds sögu Eyjan Hrafnista úti fyrir
Naumudal var ættaróðal þeirra manna sem
koma mest við þessa fjórar sögur. Eins og
getið var hér að framan, þá bendir viður-
nefni Hallbjarnar hálftrölls til þess að hann
hafi verið Sami í aðra ættina, enda virðist
Katli hæng syni hans hafi brugðið þangað;
hann var ekki vænn yfirlitum, og Samar
þóttu löngum heldur ófríðir sýnum. Ævin-
týri Ketils hængs eru að því leyti undarleg
að hann leggur leiðir sínar í norðurátt, alla
leiðina hinumegin við Finnmörk, og einkum
í því skyni að afla matar, enda vildi hann
ekki vera ómagi heima hjá sér þegar hall-
æri dundi yfir. I fljótu bragði virðist frásögn-
in vera full af ýkjum og hjátrú, en þegar
betur er að gætt, kemur í ljós að margar
lýsingar fá staðist. Þegar sagt er frá jötnum
og tröllum er auðsæilega átt við Sama,
enda leggja þeir stund á dýraveiðar og fjöl-
kynngi. Enginn skyldi láta sér bregða við
þá staðhæfíngu að Ketill sá „mjallroku mikla
og að maður renndi eftir honum og hafði
tvo hreina og vagn;“ vitaskuld er átt við
að Gusir beitti hreindýrum fyrir sleða sinn.
Þegar Ketill kemur heim nórðan úr Finn-
mörk með breiðleita brúði sína, Hrafnhildi
Brúnadóttur, sýnir Hálftröll faðir hans furðu
litla kæti af sér og verður mjög byrstur og
styggur við hennar komu: „Hví býður þú
trölli þessu hér að vera?“ Hér kemur í ljós
kímni söguhöfundar sem var býsna fróður
og kinokaði sér ekki við segja skemmtilega
frá hlutunum. Norður í Skrofum „sá hann
á nesinu tröllkonu í berum skinnkyrtli. Hún
var nýkomin af hafi og svört sem bik væri.
Hún glotti við sólunni.'1 Þessi langleita kona
sem lætur róa nefið og flestum flögðum
ferlegri, er á leið í brúðkaup suður við Gaut-
elfi. Minningar um Lappa eða Sama bland-
ast hér saman við þjóðsögur af jötnum og
risum, svo að örðugt getur verið að greina
kaldan veruleika Finnmerkur frá ýmiss kon-
ar myndum sem kviknuðu í fijóum hugum
Háleygja og settu svip á reynslu þeirra
sjálfra.
Sonur þeirra Hængs og Hrafnhildar er
Grímur loðinkinni, en sögu hans lýkur með
niðjatali þeirra hjóna á íslandi, enda reyndu
ættfróðir forfeður okkar ekki að dylja hins
sanna um samískan uppruna þjóðarinnar.
Höfundur er fyrrv. prófessor við Edinborgarhá--
skóla.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 10. NÓVEMBER 1990 5