Lesbók Morgunblaðsins - 09.02.1991, Blaðsíða 4

LEITIN AÐ DULVITUNDINNI
Dáleiðsla, miðilssvefn
og geðórar luku upp
veruleika dulvitundarinnar
píritisminn hófst í Bandaríkjunum um miðja 19.
öld og fór sem logi yfir akur þar og síðar um
England og víðar. Miðillinn var lykillinn að sálar-
rannsóknunum, eins og stefnan var síðar nefnd.
í dásvefni miðilsins komu fram nýjar og óvænt
Síðari hluti
Einfaldar lausnir eiga nú
uppá pallborðið:
Hetjudýrkun,
djöfladýrkun í formi
ofbeldis og kvalalosta og
náttúrudýrkun eins og
hún verður blautlegust,
hefur nú mikinn byr
meðal þeirra í
nútímanum sem hrærast
í hópeflistilburðum,
gervi-dulhyggju,
guru-dýrkun og
dópneyslu.
ar víddir sálarlífsins. í Bandaríkjunum
spratt upp ijöldi félaga, og samband við
framliðna var samræmt samkvæmt ákveðn-
um hegðunarreglum, sem giltu á miðilsfund-
um. Líkamningar hinna framliðnu birtust
fundarmönnum og það tókst þegar frá leið
að taka ljósmyndir af þeim. Ýmsar furður
fylgdu í kjölfarið, borð svifu í lausu lofti
og miðlarnir með. Vinsældir spíritismans
voru útskýrðar með rýrnandi áhrifum hinna
hefðbundnu trúarbragða. Menn töldu sig
þurfa sannanir fyrir öðru lífi. Dularsálfræð-
in kemur í kjölfar þessara kenninga, rann-
sóknir á dulrænum fyrirbrigðum svo sem
dulskynjurum, hugsanaflutningi, skyggni-
gáfu og ósjálfráðri skrift.
Um aldamótin 1900 töldu margir að dag-
ar djúpsálarfræðinnar væru allir, en svo var
ekki. Nafnabreytingar urðu, rannsóknir á
sálarlífi manna voru taldar vísindagrein,
sem var talin önnur tegund en hin frum-
stæða kenning frumkvöðlanna, Mesmers og
lærisveina hans. í rauninni var verið að
rannsaka sama fyrirbrigðið og vísindavið-
horfið var kenningaviðhorfið frá 18. og
upphafi 19. aldar. Þó var alltaf hópur sál-
fræðinga sem afneitaði dulvitundinni og
taldi sig aðeins fást við meðvitund mannsins
og afgreiddi t.d. drauma sem óra, sem enga
merkingu hefðu. Hagnýt sálarfræði, atferl-
isfræðin og dýrasálfræði afneita djúpunum.
Það voru ekki aðeins sálfræðingar sem
íhuguðu sálarlífið. Einn afdráttarlausasti
heimspekingur og sálkönnuður á 19. öld,
Shopenhauer, taldi að maðurinn lyti alls
ekki lögmálum skynseminnar, heldur væri
haldinn af og stjórnað af hvötum sem hann
hefði ekki minnsta vald yfir og sem hann
vissi harla lítið um og gerði sér sjaldan
grein fyrir. Sálfræðin er stunduð í samfé-
lagi og því miðast kenningar hennar og
kvikna við ákveðnar aðstæður. Aðrar fræði-
greinar hafa hér áhrif, heimspekikenningar,
pólitískar kenningar og náttúrufræði. En
mannheimur er mótaður af utanaðkomandi
aðstæðum og viðbrögðum mannsins við
honum. Það eru þessi ævafornu viðbrögð
sem maðurinn ákveður eða verður að ákveða
og markast af sálargerð mannsins, sem
menn vita harla lítið um.
Dáleiðslan, miðilssvefn og geðórar luku
upp veruleika dulvitundarinnar þegar geð-
læknar taka að beita dáleiðslu og fijálsu
hugarreiki til þess að komast að ástæðum
geðtruflana og dulda. Því er ekki ósjaldan
haldið fram, að Sigmund Freud hafi upp-
götvað tilvist dulvitundarinnar, en svo er
ekki. Dulvitundin hefur verið kunn um ár-
þúsundir. Freud gerði ráð fyrir því að dulvit-
undin ætti þátt í taugaveiklun, draumum,
í ýmiskonar mistökum og gleymsku, og ór-
um geðsjúkra manna. Hann taldi, að allt
það sem menn vildu ekki vita af verði dulvit-
að, og við það skapist duldir eða geðflækj-
ur. Með sálgreiningunni taldi hann sig geta
læknað geðveilur, með frjálsu hugarreiki,
einhverskonar opnun persónulegrar dulvit-
undar. Freud beitti þessari aðferð við lækn-
ingar og hann varð kunnur, ekki síst fyrir
kenningar sínar um frumstæðar hvatir, sem
réðu hegðunarmynstri manna, þótt þeir
vildu hemja þær og fela. Kenning hans um
dulvitundina var því bundin duldum hvötum
og þeirri skoðun að öll bæling leiddi til ófarn-
aðar. Kenningar Freuds eru sprottnar af
hugmyndum hans um vald dulvitaðra, frum-
stæðra hvata, sem stjórni lífi manns. Þar
var ein vídd, andstæðan vartalin e.t.v. nauð-
synleg sýndarmennska, yfirbygging sem
væri ekki upprunaleg. Ýmsir höfundar töldu,
að þessar kenningar stæðust ekki, að dulvit-
undin hýsti fleira en eðli manndýrsins. Áhrif
kenninga Freuds hafa mótað mjög lífssýnina
á 20. öld, upplausn persónuleg einkalífs,
fljótandi meðvitund og afhelgun gildanna,
en einnig svipti Freud hulunni af ýmsum
hræsnistilburðum. Þótt sálgreiningin sé
ákafiega seinleg iækningaaðferð og lítt á
færi annarra en sæmilegra fjáðra einstakl-
inga að leita sér slíkra lækninga, þá er hún
mjög eftirsótt, jafnvel þótt árangurinn vilji
láta á sér standa. Oft verður sjúklingurinn
svo bundinn sállækninum að losunin frá
honum verður tilefni til endurtekinnar með-
ferðar. Sjálfsununin virðist vera snar þáttur
í sálargerð þeirra, sem leita þessara lækn-
inga. Aðdáendur Freuds standa vörð um
kenningar hans, svo mjög, að gagnrýni á
kenningar hans er alls ekki þoluð. Gagnrýni
á kenningar Freuds er fyrst og fremst varð-
andi lækningaaðferðir hans og útfærslu
hans á „libido“ eða hvata- og kynhugtakinu
í skrifum hans um önnur efni en þau sem
varða lækningar.
Félagsleg áhrif þessara kenninga eru
fyrst og fremst fólgin í því að maðurinn er
rúinn persónulegri ábyrgð á gjörðum sínum
Eftir SIGLAUG
BRYNLEIFSSON