Lesbók Morgunblaðsins - 16.11.1991, Blaðsíða 10

■*

Hnmlet var meðal síðustu verka, sem Leikfélag Reykjavíkur flutti í gömlu Iðnó.
Á myndinni sjást Guðrún Ásmundsdóttir í hlutverki Geirþrúðar drottningar,
Sigurður Karlsson í hlutverki Kládíusar og lengst til hægri er Þröstur Leó Gunn-
arsson í hlutverki Hamlets.
an til að rækja þá skyldu sína, að hefna
föður síns. Benda þeir á ýmis atriði úr verk-
inu máli sínu til stuðnings. Hér skulu nokk-
ur nefnd: Meðal annars er vísað til þess, að
í upphafi leikverksins sé Hamlet mjög treg-
ur til að grípa til aðgerða gegn Kládíusi
þrátt fyrir fögur fyrirheit:
Ur liði er öldin! Ó, mig hryllir við
þeim örlögum að kippa henni í lið.
Samkvæmt þessari kenningu bera heila-
brotin og aðgerðaleysið fyrst og fremst vitni
um veiklyndi prinsins. Hann þorir einfaldlega
ekki að hefna föður síns. í þessu sambandi
er jafnan vísað í sjálfan textann, í sjálfsá-
sakanir Hamlets (sjá einnig þunglyndi Ham-
lets):
Ó, þvílíkt ræksni og armur þræll ég er!
Heilabrotin eru því fyrst og fremst dulbú-
in hræðsla sem er sí og æ afhjúpuð í verk-
inu. Sem dæmi um hana má nefna, að Haml-
et lætur sér úr greipum ganga gullið tæki-
færi til að myrða konung þar sem hann sit-
ur óvaldaður á bæn og iðrast sáran. Reynd-
ar færir Hamlet þau rök fyrir athafnaleysi
sínu í það skiptið, að lúalegt morð við slíkar
yfirbætur veitti konungi einungis sjálfkrafa
vist á himnum.
Sumum þykir þessi skýring harla ófull-
nægjandi og telja rót hiksins, enn sem fyrr
vera veiklyndi Hamlets.
Styrkur Hamlets
Helstu andmælendur veiklyndiskenning-
arinnar líta á Hamlet fyrst og fremst sem
fómarlamb ríkjandi aðstæðna: Hann sé hug-
sjónamaður sem eigi erfítt um vik í ger-
spilltu þjóðfélagi, honum sé því vorkunn.
Samkvæmt þessari kenningu er hið þunga
geð Hamlets eðlilegur fylgifiskur hinna erf-
iðu aðstæðna. Hamlet hefur, þvert á móti,
að geyma sterkan persónuleika sem birtist
einkum í því, að hann lætur ekki kúga sig
heldur býður þjóðfélaginu byrginn. Honum
tekst þrátt fyrir allt að leggja konung að
velli í augsýn allra eins og sönnum her-
maður fær ráðið það af neinu sem hann
hverfur frá, hvað það er að hverfa á
réttum tíma, þá látum skeika að sköpuðu!
Ödipu s arduld Hamlets
Sumir láta sér ekki nægja fyrrgreindar
skýringar á hiki Hamlets og vilja kafa enn
dýpra í sálarkviku hans. í því skyni hafa
þeir meðal annars leitað í smiðju Freuds og
fundið þar skýringar í hinni svonefndu Ödip-
usarduld.
Sumir hafa skýrt hik Hamlets í ljósi þess-
arar kenningar og rakið sálarkreppu hans
til óvenjusterks sambands á milli mæðgin-
anna, Hamlets og Geirþrúðar drottningar.
Til vitnis um það, hefur til að mynda verið
vísað í ummæli Kládíusar um ofurást drottn-
ignar á syni sínum:
... Drottningunni
móður hans er það lífíð sjálft að sjá hann,
Þá hefur verið m.a. verið vitnað í herberg-
is- eða rúmsenu mæðginanna þar sem menn
þykjast merkja kynferðislegan eða lostafull-
an áhuga Hamlets á móður sinni og jafnvel
öfugt:
látið kóngs-belginn lokka yður til sængur
klípa’ yður þétt í kinnina með glensi,
kalla’yður mýslu sína, ogsvo með væmn-
um
kossum og glæpafíngra-fiki um hálsinn,
fá yður til að rekja málið allt, ...
Samkvæmt þessari kenningu hefur Haml-
et þurft að bæla niður þá duldu hvöt, að
komast yfir móður sína og orðið að láta í
minni pokann fyrir ofjarli, föður sínum. Þeg-
ar honum er síðan rutt úr vegi vakna þessar
duldu hvatir aftur til lífsins. Nú beinist hatr-
ið gegn Kládíusi, hinum nýja keppinauti.
Um leið er Hamlet, allan tímann, að kljást
við sjálfan sig þar eð Hamlet stendur í sömu
sporum og Hamlet hefði viljað vera staddur
í, þ.e. að sitja einn að móður sinni.
í þessu ljósi má skilja sálarflækju Haml-
ets. Til að losna úr viðjum hennar þarf hann
fyrst af öllu að sigrast á sjálfum sér. Trú-
-í
Hamlet skylmist við Laertes, vin sinn. Úr kvikmyndinni Hamlet.
Úr kvikmyndinni Hamlet: Mel Gibson í hlutverki prinsins.
—
sem svefnganga, vík mínu máli á bug,
get ekkert sagt, nei, ekki fyrir konung
sem auðlegð sinni og eigin kæra lífí
var djöfullega rændur. Er ég ragur?
Og Hamlet heldur áfram uppteknum hætti
skömmu seinna í sömu orðræðunni:
Fífl get ég verið! Vaskleg dáð, að ég,
sonur hins hugumkæra myrta konungs,
krafinn um hefnd afhimins rödd og vítis,
létti með orðum skap mitt, einsog skækja,
svala mér, einsog flagð, á formælingum,
sem flenna!
í hugarstríði þessu þarfnast Hamlet senni-
lega mest skilings og væntumþykju. Þegar
hann fær ekki þá svörun sem hann væntir,
hvorki frá móður sinni né Ófelíu, snýst ást
hans í andhverfu sína: Tilfinningakulda og
almenna kvenfyrirlitningu. Hér beinir hann
henni gegn Ófelíu:
Og víst hef ég líka heyrt hvernig þið
málið ykkur. Guð gaf ykkur eitt andlit;
og þið sjálfar búið annað til. Þið brokkið
og skokkið og skælist, og uppnefnið alla
skepnu skaparans, og látið tausung ykk-
ar heita fákænsku. Nei, ég vil ekki meira
af því, það er búið að æra mig. Ég segi,
við viljum ekki fleiri giftingar. Þeir sem
þegar eru giftir, allir nema einn, skulu
lifa; hinir skulu vera sem þeir eru. I
klaustur, farðu.
Stig af stigi magnast, þynglyndi Hamlets
og í frægustu orðræðu hans (Að vera, eða’
ekki vera,...) vakna sjálfsmorðshugleiðingar:
... Að deyja, sofna -
og ekkert framar, láta svefninn sefa,
kvöl hjaita síns og þúsund mannleg mein
sem holdið erfír, það er lokalausn
sem óska má af alhug. Deyja í svefn, —
svefn, kannski drauma-dá! jú þar er
snuðran;
því hvaða draumar dauðasvefnsins vitja,
þá holdsins fjötra-fargi cr af oss létt,
það fipar oss. Og það er þessi gaumur
sem treinir mæðunni svo langan lífdag;
Já, Hamlet hikar enn einu sinni og sjálfs-
ásakanir hans eru skammt undan, ávallt í
sömu orðræðunni:
Já, heilabrotin gera oss alla að gung-
um;
Er Hamlet of veiklyndur til að hefna,
hvað þá fremja sjálfsmorð? Eða er styrkur
hans kannski, þvert á móti, fólginn í athafna-
leysinu, hikinu, heilabrotunum? Ef til vill
svara næstu kenningar spurningum þessum.
Veiklyndi Hamlets
Sumir vilja rekja hik Hamlets til kjarkleys-
is og telja hann einfaldlega vera of veiklynd-
manni sæmir og þjóna þar með réttlætinu
frammi fyrir Guði og mönnum. Hamlet deyr
því sem ótvíræður sigurvegari.
Athafnaleysið og heiiabrotin fela í sér
töluverðan styrk þegar á allt er litið. í skjóli
þeirra gefst Hamlet tími til að yfirvega hlut-
ina og meta stöðu sína með skynsemina og
gagnrýna hugsun að leiðarljósi. Bent er á,
að þau skipti sem Hamlet hvikar frá þess-
ari hegðan, geri hann afdrifarík mistök, t.d.
þegar hann myrðir Póloníus, ráðgjafa kon-
ungs, í óðagoti og af misgáningi.
Samkvæmt kenningunni um styrk Ham-
lets er lögð áhersla á, að Hamlet vaxi að
verkinu. I stað þess að brotna undan miklu
álagi eflist hann við hveija raun og styrkist
jafnt og þétt með framtakssemi sinni og
bellibrögðum. Hér vísa menn t.d. í leiksigur
Hamlets þegar honum tekst að afhjúpa sekt
Kládíusar konungs með leiknum í leikrilinu
og þegar hann snýr á sendiboða konungs.
Þegar á hólminn er komið hefur Hamlet
sigur: í lok harmleiksins snýr heim nýr
maður sem hefur endurheimt sjálfstraust
sitt og er tilbúinn að takast á við sjálfan
sig. Hans rétta stund er loksins runnin upp:
... við storkum fýrirboðum; það er sér-
stök forsjón í falli hvers spörfugls. Verði
það nú, þá verður það nú; þó það verði
ekki nú, þá kemur að því samt; að vera
viðbúinn er allt og sumt; fyrst enginn
lega hefur honum tekst það í lok verksins
þegar hann játar ást sína á Ófelíu.
Af framangreindu er ljóst, að menn skipt-
ast í ólíkar fylkingar eftir því hvaða skoðan-
ir þeir hafa á hiki Hamlets.
Um eitt hljóta menn þó að vera sammála,
að Shakespeare hafi tekist að skapa óvenju
margslungna sögupersónu.
Kannski er það til marks um einstæða
skarpskyggni skáldsins og djúpstæða innsýn
í manneðlið, að kenningarnar um Hamlet
endurspegla ekki aðeins ólík viðhorf manna
heldur afhjúpa einnig hina sammannlegu
þætti sem er að finna í okkur öllum.
Hamlet virðist vera allt í senn: Hugsuður,
athafnamaður, veiklyndur, sterkur, til-
finningaríkur, kaldgeðja, skapgóður, skap-
harður, greindur en mistækur. Eflaust er
Hamlet að finna í okkur öllum.
Tilvitnanir eru í þýðingu Helga Hálfdanarsonar.
Almenna bókafélagið 1984. Þá er stuðst við samnefnt
rit: Shakespeare: Hamlet; A selection of critical ess-
ayes, John Jump, 1968.
Höfundur er nemi í frönsku og bókmenntum
við Háskóla islands.
10