Lesbók Morgunblaðsins - 16.11.1991, Blaðsíða 3
TEgBt-g
í"IIo!Ir!|q;|u1!ní|b!;l1|a|ío'[8^ i |[n][s1
Útgefandi: Hf. Árvakur, Reykjavík.
Framkvstj.: Haraldur Sveinsson. Ritstjór-
ar: Matthías Johannessen, Styrmir Gunn-
arsson. Ritstjórnarfulltr.: Gísli Sigurðs-
son. Ritstjórn: Aðalstræti 6. Sími 691100.
Selfoss
er nú stærstur þeirra bæja á íslandi, sem ekki standa
við sjó. í upphafi var þar ekki annað en Tryggvaskáli
eftir að brúin var byggð og síðar Sigtún, þar sem kaup-
mannsverzlun starfaði á þriðja áratugnum. Ut kemur
senn „Saga byggðar á Selfossi” eftir Guðmund Kristins-
son. Hér er gripið niður í hana, en sá kafli fjallar um
mannlíf á þessum slóðum áður en þéttbýli fór að mynd-
ast við Ölfusárbrú.
Forsíðan
Forsíðan er til að minna okkur á liðið sumar, sem var
eitt það bezta í manna minnum. Efri myndin er tekin í
ágústbyijun í Skagafirðinum og það eru bæir í Blöndu-
hlíðinni, sem þarna blasa við af nýja veginum, sem nú
liggur niðri á eyrunum við Héraðsvötnin. Rúllubaggarnir
settu sinn svip á landið þarna eins og víðar. A neðri
myndinni, sem tekin er seint í september skammt frá
Gjábakka í Þingvallasveit, sjást haustlitir sem eftir þetta
heita sumar urðu jafnvel ennþá skrautlegri en venjulega.
Ljósm.Lesbók/GS.
Bárður
Hið íslenska fornritafélag hefur nú gefið út XIII bindi
íslenskra fornrita. Þar er formáli, sem raunar er löng
ritgerð, um uppruna Bárðar Snæfellsáss eftir Þórhall
Vilmundarson. Lesbók hefur fengið leyfi höfundar til að
birta kafla úr þessari ritgerð.
JÓHANNJÓNSSON
Landslag
í skóginum sefur vatnið,
hjá vatninu sefur gömui horg.
Og silfurhvítt sumarregnið
seytiar af blaði á blað
í þrúðgri, þögulli sorg
- af blaði á blað.
Og gamla borgin við vatnið
í villiþyrnunum hulin stóð.
Og dimmrauðar drúptu rósir
um dyr og múr,
sem hnigi þar hálfstorknað blóð,
- um dyr og múr.
í skóginum úti við vatnið
ég viknandi leit hina gömlu borg,
sem hlýddi’ ég á hálfgleymda sögu
frá horfinni tíð
um örlög og sára sorg,
- frá horfinni tíð.
í skóginum úti við vatnið
ég veg minn gekk hljóður um grafin torg.
Og silfurhvítt sumarregnið
seytlaði af blaði á blað
í þreyttri, þögulli sorg
- af blaði á blað.
Jóhann Jónsson, f. 1896, d. 1932, var Snæfellingur að uppruna en bjó
i Þýzkalandi frá 192.1. Jóhann var formbyltingarmaður í Ijóðlisl og er
„Söknuður" langsamlega kunnast kvæða hans. Hann féll frá fyrir ald-
ur fram úr berklum.
B
B
ÞJÓÐARSÁLIN
Eitt sinn fýrir mörgum árum
kom ég í heimsókn til vin-
konu minnar sem bjó í
sambýlishúsi. Á leiðinni
upp tröppurnar mætti ég
dóttur hennar með ann-
arri telpu. Um leið og ég
heilsa vinkonu minni hef
ég á orði hvað þessi telpa hafi verið í fal-
legri peysu.
„Hvað er athugavert við peysu dóttur
minnar?” spyr hún að bragði og með nokkrum
þjósti.
Þessi viðbrögð komu mér alveg í opna
skjöldu, en hefðu auðvitað ekki átt að gera
það, því að þetta eru dæmigerð íslensk við-
brögð. Oftar en ekki setjum við okkur sjálf
í miðju allrar viðmiðunar. Um það vitnar
best grímulaus ásókn í hól frá útlendingum
sem heimsækja landið og reyndar erum við
ekkeif minna kröfuhörð í þessum efnum þeg-
ar við erum gestir í öði-um löndum, eins og
sást glöggt á viðtölum við írska forsetann
nýverið. Það eina sem okkur þykir áhugavert
við að annarra þjóða menn, meira að segja
þá sem koma frá stöðum sem við vitum sára-
lítið um, er hvað þeim finnst um ísland. Við
erum ekki í rónni fyrr en við erum búin að
kreista upp úr þeim einhvem fagurgala og
gerum engan greinannun á kurteisishjali og
yfirveguðu mati.
Við Islendingar erum almennt yfirmáta
viðkvæmir fyrir gagnrýni og fundvísir á ávirð-
ingar í sakleysislegustu athugasemdum. Okk-
ur hefur tekist að ljúga því að sjálfum okkur
að þetta sé vegna þess að við séum af konung-
akyni og því stórlynd og skaprík. Hitt er
kannski sönnu nær að við séum ekki sérlega
siðfáguð. Bak við fínu fötin, stóru húsin,
menntunina og menninguna, er kannski enn-
þá niðurbæld minnimáttarkennd gagnvart
útlendingum og hræðsla við að verða undir,
jafnvel í samskiptum við sína nánustu. Stund-
um finnst mér eins og við séum í tilfinninga-
legu marki - alltaf að passa að enginn skori,
alltaf viðbúin að sparka frá okkur. Og ef
engin gefast tilefnin, þá stendur ekki á okkur
að skrúfa frá ímyndunaraflinu og deila við
dómarann um það sem aldrei gerðist nema í
eigin huga. í venjulegum skoðanaskiptum
reigjum við okkur og gerum viðmælanda
okkar upp áreitni eða meiningar sem hann
kannast ekkert við og leggjum svo metnað
okkar í að sanna að við höfurn á réttu að
standa. Áhugi á viðbárum viðmælandans er
sáralítill, því að við viljum ekki láta skemma
fyrir okkur samsæriskenninguna og taka frá
okkur píslarvættið.
Nú í haust hafa bæði Borgarleikhúsið og
Þjóðíeikhúsið frumsýnt ný íslensk leikrit.
Bæði þessi leikrit eru að einhvetju leyti byggð
á heimildum og draga fram niðurlægingu
íslendinga undir erlendri stjórn á næstliðnum
öldum. Þegar maður sér tvisvar með stuttu
millibili íslenska eymd og kúgun fyrri tíma
færða í sannfærandi leikbúning, fet' ekki hjá
því að maður spyrji sig hvaða spor þetta
haft skilið eftir í þjóðareðli eða þjóðaratferli.
Aðrar þjóðir hafa sterk þjóðareinkenni sem
þróast gegnum marga mannsaldra. Slíkt svip-
mót og skaplyndi heilla þjóða hlýtur að mega
rekja að verulegu leyti til atlætis og umhverf-
is gegnum aldirnar. Það er forvitnilegt hvern-
ig þjóðir heims velja sér sama grundvallar-
mynstur öld fram af öld, þótt skipt sé um
nafn og umbúðir. Til dæmis er eftirtektarvert
að þjóðir eins og Japanir og Þjóðvetjar sem
harðast ganga frani á stríðstímum, skuli vera
fremstar þjóða í tækni og iðnaði á friðartím-
um. Rétt eins og orkan sé á hveijum tíma
virkjuð þar sem hennar er þörf. Manni virðist
fremur mega rekja færni þessara þjóða á
tæknilegum sviðum til þess hve auðvelt er
að beina krþftum þeirra í einn farveg, en að
þær séu endilega tæknisinnaðri en aðrar þjóð-
ir.
Líkast til verða Islendingar seint að einum
vilja nema í náttúruhamförum og landhelgis-
stríði. En sé til eitthvað sem þjóðir fá í arf,
eitthvað sem atlæti og hegðun margra manns-
aldra skilur eftir í þjóðarsálinni, hvað skyldi
það þá vera? Áreiðanlega seigla, þörf til að
sjá önnur lönd og slíta af sér eyjafjötrana,
þekkingarþorsti og eðlislæg ótrú á langtímaá-
ætlunum. Hvernig ætti þjóð sem hefur búið
við sveiflukennt veðurfar, stjórnarfar, afla og
afkomu að trúa á áætlanir? Það stangast á
við íslenskan raunveruleika. Hins vegar höf-
um við óbilandi trú á heppninni; aflahrotum,
happdrættisvinningum og útlendu örlæti.
Kannski er mesta þverstæðan í þjóðareðlinu
sú að um leið og hver og einn vill fá að gera
hlutina eins og honum sýnist, hvort sem það
er í umferðinni, atvinnulífinu eða stjórnmálun-
um, og hið margfræga einstaklingsfrelsi er
lofsungið sem aflvaki allra framfara, ér það
eitur í beinum okkar að einhver skari fram
út. Enginn er varasamari en sá éem lyftir sér
yfír meðalmennskuna. Vitur maður sem er
kominn á efri ár sagði eitt sinn við mig að
ef einhver stæði upp úr fjöldanum á íslandi,
væru menn ekki í rónni fyrr en búið væri að
afhausa hann. Það er eins og það verði okkur
til hugarhægðar að ijölyrða um galla á af-
burðafólki. Það dregur þetta fólk nær okkur
hinum og sannfærir okkur um að þó að við-
komandi hafi tekist að ná framúrskarandi
árangri á einhveiju sviði, þá sé hann ekkert
merkilegri en við hin þegar allt kemur til
alls. Og kannski er ekkert ríkara í okkur en
einmitt þessi hugsun - það er enginn merki-
legri en ég!
Allir kannast. við það hversu lítið getur
þurft til að fólki sem vinnur við þjónustustörf
þyki sér misboðið, þeir sem nota einkabíla
vita að ef reynt er að komast inn í bílaröð
er eins víst að menn gefi í fremur en að hleypa'
einhveijum fram fyrir sig og í samtölum þyk-
ir ekkert tiltökumál að allir tali samtímis.
Þegar ég var ung buðum við hjónin eitt sinn
sex Bandaríkjamönnum til kvöldverðar. Að
loknum snæðingi var sest inn í stofu með
kaffi og smám saman rann upp fyrir mér að
það var eitthvað allt öðru vísi en ég átti að
venjast í þessu samkvæmi. Það greip enginn
fram í fyrir öðrum, menn hlustuðu af áhuga
og kurteisi á þann sem var að tala hverju
sinni, virtust ekkert vera í spreng að komast
að og það töluðu aldrei margir í einu. Þetta
var ekkert yfirborðsmas, heldur lifandi um-
ræður sem allir höfðu áhuga á að taka þátt
í. En þessum mönnum var greinilega ekkert
kvalræði að því að hlusta á aðrar raddir en
sínar eigin, eins og manni virðist stundum
örla á í samræðum milli okkar íslendinga.
Þegar horft er á andlit þátttakenda í sjón-
varpsumræðum til dæmis, les maður sjaldan
út úr þeim vakandi athygli og áhuga á orðum
þess sem er að tala. Þvert á móti stendur
skrifað í andlit þeirra og viðmót - hvenær
kemst ég að?!
Eg held að samskipti á heimilum og vinnu-
stöðurn yrðu dálítið öðruvísi, ef menn færu
að líta á tilhliðrunarsemi, sveigjanleika og
fágun sem dyggð en ekki vesaldóm, eins og
stundum er gert. Ef menn færu að bregðast
við gagnrýni með áhuga á að vita tilefni henn-
ar. Staldra kannski aðeins við og hugsa um
hvort hún sé réttmæt og að þarna mætti ef
til vill eitthvað betur fara, eða hitt, að kom-
ast að þeirri niðurstöðu að hún sé óréttmæt
og svara gagnrýninni sern svo að viðkomandi
þy.ki þetta nú ekki sanngjarnt. Vera ekki allt-
af í vörn. Ekki svona hrædd við að verða
niðurlægð. Reyna að skilja að háðsglósur um
aðra, uppvöðslusemi og hvaðþykistuvera
hugsunarhátturinn ber ekki vott um yfirburði
heldur vannietakennd. Átta sig á að í sam-
skiptum geta menn komist þrjú skref áfram
með því að stíga eitt skref til baka.
Að vísu má segja að oflætið hafi oft borið
okkur áfrani, því stundum hefur okkur tekist
að gera hluti af því að við vissum ekki að
það átti ekki að vera hægt. En hávær sjálfum-
gleði er sanit sem áður ekki vitnisburður um
sjálfstæði, styrk og stefnufestu, eins og okk-
ur er gjarnt að álíta. Og ofurviðkvæmni fyrir
eigin persónu endurspeglar ekki háþróaða
sómatilfinningu, heldur kreppta minnimáttar-
kennd.
Góðar dæmisögur og spakmæli hafa þá
náttúru að maður lærir þær kannski í bernsku
og heldur sig skilja þær, en er svo alla ævina
að finna nýja vídd í þeim og fá á þeim dýpri
skilning. Þegar ég heyrði fyrst sagt, sá væg-
ir sem vitið hefur meira, þótti mér það hallær-
isleg tilraun fullorðna fólksins til að rniðla
málum þegar þeir réðu ekki við okkur krakk-
ana. Ég lagði þann skilning í að vægja, að
það væri að láta undan, gefast upp, láta vaða
yfir sig. Én eftir því sem ég verð eldri finnst
mér meira til um sannleikann og viskuna í
þessum orðum. Sá sem vitið hefur meira er
sá sem hefur vald yfir sjálfum sér og þar
með aðstæðunum. Þegar hann vægir á það
ekkert skylt við uppgjöf. Það er þvert á rnóti
ótvíræður sigur.
JÓNÍNA MICHAELSDÓTTIR
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 16. NÓVEMBER 1991 3