Lesbók Morgunblaðsins - 30.11.1991, Blaðsíða 2

Huldumaður í íslensk-
um stjórnmálum
Flestir kannast við nöfn helstu stjórnmálaforingja
þjóðarinnar sem uppi voru á fyrri hluta þessar-
ar aldar: Hannes^ Hafstein, Jón Þorláksson,
Jónas frá Hriflu, Ólaf Friðriksson, Ólaf Thors
o.s.frv. En hverjir kannast við nafnið Guðjón
Baldvinsson? Þeir eru harla fáir. Enda lést
hann kornungur maður árið 1911 og hafði
þá lítt komið fram opinberlega. Samt má
Íeiða likur að því að hann hafi haft slík
áhrif á nokkra af þekktustu stjórnmála-
mönnum og skörungum aldarinnar að hann
hafi beinlínis beint þeim inn á þær brautir
sem þeir foru. Meðal þeirra sem Guðjón
Baldvinsson hafði sterk mótandi áhrif á
voru Jónas Jónsson frá Hriflu, Ólafur Frið-
riksson og Sigurður Nordal.
Guðjón Baldvinsson fæddist 1. júlí árið
1883 á Böggvisstöðum í Svarfaðardal, en
þar er nú Dalvík. Foreldrar hans voru Bald-
vin Gunnlaugur Þorvaldsson (1837-1919),
ríkur útvegsbóndi, og kona hans, Þóra Sig-
urðardóttir (1842-1933). í föðurætt Guðjóns
var heit skáldaæð. Jónas Hallgrímsson var
frændi hans og Jóhann Sigutjónsson og
Baldvin á Böggvisstöðum voru systkina-
börn.
Guðjón hóf nám í Lærða skólanum í
Reykjavík 1901 og var þá eldri og þrosk-
aðri en almennt gerðist um námspilta.
-x Bekkjarbróðir hans og sambýlismaður í
Reykjavík var Sigurður Nordal og sagði sá
síðarnefndi að Guðjón hefði verið ör í lund
og þá þegar orðinn mikill hugsjónamaður
um frelsi og sjálfstæði. Þeir Sigurður urðu
síðan samferða til Kaupmannahafnar 1906
og urðu þar áfram sambýlismenn. Báðir
lögðu stund á norræn fræði við háskólann,
en hugur Guðjóns beindist þó æ meira inn
á brautir heimspeki, einkum sálarfræði og
siðfræði. Brátt myndaðist dálítil hirð íslend-
inga í kringum þá þar og var Guðjón ótví-
ræður leiðtogi hópsins.
Sigurður Nordal skrifaði grein um Guðjón
látinn árið 1917 og sagði að hann hefði
haft áhrif á margt fólk og það ekki af lak-
asta tagi, áhrif sem þá væru enn ekki kom-
in í ljós nema að nokkru leyti, en ef til yrðu
eitt af því sem settu svip sinn á þjóðlíf Islend-
inga á næsta mannsaldri. Þarna hefur Sig-
urður séð fyrir það mark sem menn eins
og Jónas á Hriflu og Ólafur Friðriksson
áttu eftir að setja á íslenskt þjóðlíf, en þá
mátti kalla lærisveina Guðjóns. Þegar Sig-
urður Nordal varð áttræður árið 1966 skrif-
aði Jónas frá Hriflu honum lítið heillaóska-
bréf. 'Guðjón frá Böggvisstöðum, sem þá
„Hann var eins konar
andlegur töframaður.
Vanheill, próflaus og
fátækur bjó hann yfír
valdi sem hann vissi ekki
af. Hann gerði okkur að
sarrlferðamönnum og
vinum. Hann tók mig
upp af götu sinni og fól
mér æfístarf og
lífsstefnu ...” skrifaði
Jónas frá Hriflu Sigurði
Nordal um vin þeirra,
Guðjón frá
Böggvisstöðum.
Eftir GUÐJÓN
FRIÐRIKSSON
Guðjón Baldvinsson
hafði legið í gröfinni í 55 ár, var efst í
huga gamla mannsins við þetta tækifæri.
Jónas skrifaði:
„Flyt þér heillakveðjur á þýðingarmiklum
vegamótum. Þá vakna í huga manns ára-
gamlar minningar. - Þá hitti ég Guðjón af
hreinni tilviljun yftr á Jótlandi. Hann var
eins konar andlegur töframaður. Vanheill,
próflaus og fátækur bjó hann yfir valdi sem
hann vissi ekki af. Hann gerði okkur að
samferðamönnum og vinum. Hann tók mig
upp af götu sinni og fól mér ævistarf og
lífsstefnu... Síðan þakka ég fyrir samferðina
nálega 60 ár. Ég þakka fyrir Guðjón og
allt sem við hann er tengt.”
Þetta eru ekki smá orð frá þeim manni
sem kallaður hefur verið áhrifamesti stjórn-
málamaður aldarinnar. Guðjón Baldvinsson
fól honum ævistarf og stefnu. Svipaðar yfír-
lýsingar hafa komið frá öðrum mönnum.
Ólafur Friðriksson sagði að hann hefði ver-
ið minnisstæðastur allra þeirra manna sem
hann kynntist í Danmörku og Sigurður
Nordal sagði í fyrrnefndri grein að Guðjón
hefði líklega haft mest áhrif á sig af öllum
þeim mönnum sem hann hafði kynnst. Rík-
harður Jónsson myndhöggvari skrifaði af-
mælisgrein um Ólaf Friðriksson fertugan í
Alþýðublaðið 1926 og fjallar greinin meira
um Guðjón en afmælisbarnið. Hún hefst
þannig: „Maður hét Guðjón Baldvinsson frá
Böggvisstöðum í Svarfaðardal. Hann var
hinn mesti ágætismaður í hvívetna, hvers
manns hugljúfi og hverjum manni skarpvitr-
ari. Hann dó af hjartabilum 27 ára að aldri
og var þá þegar búinn að vinna sér álit
allra, er honum kynntust, sem einn hinn
vænlegsti laukur íslenskra ættstofna.”
í þessari sömu grein kallar Ríkharður
Guðjón ofurmenni og íturmenni og talar svo
um hversu mikla trú hann hefði haft á Ól-
afi Friðrikssyni. Látið er að því liggja að
Guðjón hafi gert Ólaf að jafnaðarmanni.
En fyrir hvaða skoðanir stóð þá Guðjón
Baldvinsson? Sigurður Nordal segir að hann
hafi alltaf verið að finna yst í vinstra fylking-
ararmi og einkum dáð anarkistann Peter
Krapotkin. Hann var hvort tveggja í senn
anarkisti og jafnaðarmaður. Snorri Sigfús-
son minnist á Guðjón í æviminningum sínum
og segir að hann hafi komið úr skóla Ge-
orgs Brandesar og kannski líka Karls Marx.
Nú er það alkunna að þeir Jónas frá Hriflu
og Ólafur Friðriksson áttu mestan þátt í
að stofna Alþýðuflokkinn og Alþýðusam-
bandið og sömdu fyrstu stefnuskrána ásamt
Ottó N. Þorlákssyni. Bent hefur verið á að
í henni megi fínna áhrif frá anarkískum
hugmyndum Peters Krapotkins. Ótvírætt
er hins vegar, hvernig sem á það mál er
litið, að hugmyndir og persónutöfrar Guð-
jóns Baldvinssonar höfðu afgerandi ahrif á
þessa tvo frumkvöðla félagshyggju á íslandi.
Það kemur fram í grein Sigurðar Nor-
dals að Guðjón átti yfirleitt ekki skap við
aðra íslenska stúdenta í Kaupmannahöfn.
Hann fyrirleit gorgeir þeirra og drykkju-
skap. Þess í stað lagði hann lag sitt við ís-
lenska iðnaðarmenn, sem þar voru, að náms-
menn sem ekki vóru stúdentar. Slíkir menn
voru einmitt áberandj í forystusveit Alþýðu-
flokksins til að bytja með. Jónas frá Hriflu
segir í bréfi árið 1914 að félagar Guðjóns
í háskólanum hefðu haft ímugust á honum
fyrir löngun hans til að lyfta alþýðunni.
Guðjón Baldvinsson var trúleysingi en lík-
lega hefur hann öllu heldur verið trúmaður
með öfugu formerki eins og sagt var um
Stein Steinarr. Sigurður Nordal sagði:
„Hann var einn af þessum heitu vantrúar-
mönnum. Hann gat setið yfir Biblíunni tím-
unum saman til þess að leita að mótsögnum
og fjarstæðum.”
Guðjón kom heim próflaus vorið 1908 og
ætlaði sér að verða alþýðukennari og beita
sér í þágu lítilmagnans. En hann hafði kennt
hjartaveiki og lá þungt haldinn allt sumarið
heima á Böggvisstöðum. Hann tók þó að
hressast um haustið og lét þá hendur standa
fram úr ermum. Hann stofnaði unglinga-
skóla, hinn fyrsta í Svarfaðardal, og enn-
fremur málfundafélagið Ölduna. I sögu
Dalvíkur er sagt að Guðjón hafi verið mik-
ill kvenréttindamaður og að það hafi verið
hans verk að svarfdælskar konur hófu þátt-
töku í félagsmálastarfi í Bindindisfélaginu
Fram og Óldunni. Þá um veturinn kenndi
hann um tíma í Gagnfræðaskólanum á
Akureyri og osegir Þórólfur Sigurðsson frá
Baldursheimi, einn af nemendum hans, að
orð hans hafi snortið námsfólkið eins og
glóandi neistar. Þórólfur mun vera einn af
þeim sem aldrei báfu þess bætur að hafa
kynnst Guðjóni. Hann gerðist logandi hug-
sjónamaður fyrir jafnaðarstefnu, Georgisma
og samvinnustefnu og stofnaði tímaritið
Rétt um þessar hugsjónir sínar.
Þá um veturinn beitti Guðjón sér fyrir
því við Jón Þórarinsson fræðslustjóra og
Magnús Helgason, skólastjóra Kennaraskól-
ans, að Jónasi frá Hriflu var veittur náms-
styrkur þar sem hann sat bláfátækur við
nám í Ruskin College í Oxford, og lofuð
staða við Kennaraskólann. Þetta sýnir best
snilli Guðjóns að geta þannig talað sig inn
á þessa ágætu heiðursmenn því að Jónas
frá Hriflu var þá algerlega óþekktur mað-
ur. Veturinn 1909 til 1910 fór Guðjón utan
á ný og ferðaðist nokkuð. Það var hans
svanasöngur því að hún átti hann skammt
eftir ólifað.
Sigurður Nordal segir að Guðjón hafi
helst orðið kunnur opinberlega fyrir greinar
sínar um bannmálið í blaðinu Norðurlandi
sumarið 1909: „Það mál virtist honum ofur
einfalt, hann leit oftast á það frá sama sjón-
armiðinu: áfengið spillir lífi margra manna
sem eru of veikir fyrir til að geta hætt að
drekka meðan þeir ná í það. Það er skylda
þjóðfélagsins að bjarga þessum mönnum og
aðflutningsbannið er eina ráðið. Mörgum
gömlum félögum Guðjóns þótti hann fara
of geyst í þessu máli og fleirum og sökuðu
hann um ofstæki (fanatisme) og það ekki
að'ástæðulausu. En orsakimar liggja í aug-
um uppi. Guðjón var alveg laus við allan
efa um réttmæti skoðana sinna.”
Síðasta veturinn sem Guðjón lifði var
hann barnakennari á ísafirði. Hann lést þar
10. júní 1911 og var grafinn í ísafjarðar-
kirkjugarði.
Fáeinum árum síðar voru þeir gömlu fé-
lagarnir hans frá Kaupmannahöfn ásamt
Þórólfi í Baldursheimi að basla við að koma
upp minnisvarða á leiði hans eða halda
minningu hans í heiðri að öðru leyti. Þar
var rætt um sjóð eða útgáfu á bók sem
Guðjón hafði hálflokið við að þýða er hann
lést. Minnisvarðinn varð ofan á. Jónas frá '
Hriflu skrifaði Þórólfí í Baldursheimi vorið
1914:
„Við sem stungum upp á minnisvarða
vissum reyndar að hann mundi ekki hafa
óskað þess. En við vorum nú svona hjátrúar-
fullir eða böm gamla tímans að við vildum
ekki að ieiðið hans týndist.”
Nú er hann flestum gleymdur.
HELGI SELJAN
Ein mynd
mér geymd
Hún barði að dyrum eitt kyrrl-
átt kveld
með kvíða og spurn í augum.
Með löngu kulnaðan æskueld
óróleg, spennt á taugum.
Hún spurði hvort ætti ég eitt-
hveit ráð
örvinglan hjartans að sefa.
Hún leit á mignæstum sem ínáð
nötrandi köld í efa.
Mér vafðist auðvitað tunga um
tönn
við tregafullt andvarp heitt.
Þó einlægni sorgar mér virtist
sönn
ég sáralitlu gat breytt.
Hún mælti: Mín ógæfa er eigin
sök
og ástæðan: Göróttar veigar.
Því aldrei var spurt um auðn-
unnar rök
en allar vonirnar feigar.
Og andvarpið hennar mitt hjarta
skar
en hollráð átti ég fá.
Hún sagði: Af vegi svo brátt
mig bar
hve beizk var mér æskan þá.
En harður og kaldur heimur var
og heimtaði allt mitt pund.
Við óskum og þrám fékkst aldr-
ei svar
unz öll voru lokuð sund.
Á burtu hún fór og bar með sér
sín blæðandi hjartasár.
Hún grét: Ég ein mínar byrðar
ber
og beizk eru harmsins tár.
Þú hlustaðir á mitt óráðshjal
en enga ég huggun fann.
Því áfram glíma við skugga
skal.
Ég skelfist minn hugarrann.
Hún kvaddi veröld eitt vímu-
kvöld
með vilja hún stytti för.
Ihuga mérfalla húmsins tjöld.
Ég hafði ei nokkur svör.
Og tregans samvizka tekur völd
nú tær er í huga geymd:
Einmana sál er kom um kvöld
í kröm sinni og myrkri eymd.
Hve vanmáttug oftast erum við
í annarra sálarkvöl.
Þógjarnan vildum þarleggja lið
og létta þrautir og böl.
Við getum litlu til bóta breytt
er bölvaldur herðir tök.
Og krefur um fylgd til feigðar
greitt
þá falla öll lífsins rök.
Höfundur er fyrrverandi alþingismaður.
2