Lesbók Morgunblaðsins - 30.11.1991, Blaðsíða 5

Ragnheiður Briem við kennslu í MR.
eins skemmtilega og kostur er til þess að
kveikja áhuga nemenda á að lesa meira að
skólanámi loknu. ítroðslusjónarmiðið verður
að víkja, aðstoðar þarf að leita hjá þeim sem
hafa atvinnu af að skemmta fólki.
Kennsla í Málnotkun,
MÁLFRÆÐIOG RÉTTRITUN
Enn verður það sjónarmið að ráða að í
skóla sé megináhersla lögð á að kenna það
sem erfitt er eða ókleift að læra án kenn-
ara. Og enginn nemandi má sleppa gegnum
kerfið án þess að vita hvar hann getur, síð-
ar á ævinni, leitað sér frekari upplýsinga
um hvaðeina sem að málnotkun lýtur.
Og hvar skyldi þær uppsláttarbækur vera
að fínna? Svarið er auðvitað: Enn sem kom-
ið er - hvergi. Það verður hins vegar að
vera hluti af endurskipulagningu móður-
málskennslu að koma upp safni aðgengi-
legra uppsláttarrita um allar tegundir mál-
notkunar. Þar þurfa menn að geta fundið
upplýsingar um beygingafræði, setninga-
byggingu, orðtök, málshætti, stíl - allt sem
nöfnum tjáir að nefna.
í skólum ætti að nota styttar uppslátt-
arbækur byggðar á sama kerfí og heildarrit-
safnið. Nemendum væri kennt að nota þessa
styttu útgáfu svo að þeim yrði tamt að leita
sér fræðslu síðar í sams konar ritum en
ýtariegri. Og auðvitað þyrfti að stefna að
því að með tímanum yrði heildarritsafnið
jafnsjálfsagður hluti af bókasafni hvers
heimilis og íslendingasögurnar, Orðabók
Menningarsjóðs, Biblían og Kiljan eru nú.
Aður en lengra er haldið er rétt að lýsa
því hvers konar ritröð ég hef í huga. Mér
dettur í hug Duden, ritsafn sem er málnotk-
unarbiblía Þjóðveija. Þetta er mikið safn
bóka og fjallar hvert bindi um einn afmark-
aðan þátt málnotkunar. Sem dæmi má nefna
framburðarorðabók, stílfræði og máifræði,
og reyndar eitt þykkt bindi, sem ber nafnið
Besondere Schwierigkeiten og fjallar um
hin og þessi vandamál sem ekki er hægt
að gera nægileg skil í öðrum hlutum rit-
safnsins. Auk aðalsafnsins eru til styttri
bækur um sama efni handa nemendum
(Schúlerduden) og þar að auki hæfilega
ýtarleg rit handa almenningi (Der kleine
Duden).
Mér verðut' líka hugsað til rita um enska
málnotkun - þær skipta líklega þúsundum
bækurnar sem gefnar hafa verið út um
beitingu enskrar tungu - og þrátt fyrir það
segja sumir að Bandaríkjamenn hafí aldrei
getað lært málið til hlítar! Þá er varla við
góðu að búast af Islendingum sem eiga nær
engan slíkan bókakost um móðurmál sitt.
Það er þó huggun harmi gegn að mikið
rannsóknastarf hefur verið unnið á sviði
íslensku og liggja upplýsingar um það fyrir
- í misjafnlega aðgengilegu formi'þó. Má
þar sem dæmi nefna hinar gagnmerku
bækur Halldórs Halldórssonar um íslensk
orðtök og málsháttasafn Almenna bókafé-
lagsins. A grundvelli þessara rita og ann-
arra í sama dúr mætti semja alls konar
kennslubækur og uppsláttarrit sem hleypt
gætu nýju lífi í málnotkun landsmanna.
T.d. væri ekki slorlegt ef til væri orðtaka-
bók þar sem innihaldi væri raðað í kafla
eftir efni. Þegar eitthvert orðalag væri að
gera þjóðina hálfvitlausa (dæmi: að vera í
stakk búinn) gætu fjölmiðlamenn flett upp
í orðtakabókinni, fundið annað orðalag sömu
merkingar og komið því „í tísku” með hæfi-
legri endurtekningu.
Ég á enska orðtakabók frá skólaárum
mínum þar sem efnið er flokkað. í kaflanum
um heilsufat- er orðtökunum t.d. raðað eftir
því hvort menn vilja gefa til kynna vellíðan,
miðlungsheilsu eða hreinasta volæði.
Og í kaflanum um fæðingu og dauða
má læra dauðsfallaorðalag af ýmsu tagi frá
hlutláusu „pass away” upp í „kick the buck-
et” - sem lesendum er ráðlagt að nota í
miklu hófí! Aftast í þessari bók er mjög
nákvæm atriðisorðaskrá (sem vantar því
miður í flest íslensk fræðirit). Má þar finna
öll inntaksorð ásamt blaðsíðutali (t.d. bæði
„kick” og „bucket”).
I ritgerðum ber oft við að nemendur vilja
skreyta ritsmíðar sínar með málsháttum.
Oft er ljóst af samhengi að höfundur skilur
alls ekki málsháttinn sem hann er að burð-
ast við að nota. Sem dæmi má nefna „Hvað
ungur nemur, gamall temur.” Sumir telja
merkinguna vera þá að menn gleymi seint
því sem þeir læra ungir, aðrir að unglingum
sé hollast að læra af sér eldri mönnum eða
geri það að minnsta kosti.
Löngu er orðið tímabært að gefa út máls-
háttasafn með skýringum. Oft dygði mjög
stutt skýring (Svín fór yfir Rín, kom aftur
svín), stundum þyrfti að segja frá því atviki
sem vísað er tii (Velt hefur Þórður þyngra
hlassi), oftast nægði ein orðskýring (Drekka
þarf dæstur maður / Dárar eru djarfastir).
Líflegir þættir sem kynntu, kenndu og
skýrðu orðtök og málshætti þyrftu að vera
reglulega á dagskrá sjónvarps. Efni væri
samið og flutt af Spaugstofumönnum, aðil-
um Gríniðjunnar sálugu eða öðrum mál-
snjöllum skemmtikröftum í samvinnu við
sérfræðinga í íslensku og íslenskum þjóð-
háttum.
ÞEGAR MÁLÓTTINN GRÍPUR
Menn
Eitt af því gagnlegasta, sem hægt er að
kenna skólanemum, er réttritun. Fáir kom-
ast gegnum lífið án þess að þurfa stundum
að setja eitthvað á blað. í sumum störfum
er mikill hluti vinnunnar fólginn í alls konar
skriffinnsku; tillögum, áætlunum, fundar-
gerðum og skýrslum. Ég þekki af eigin
reynslu átakanleg dæmi um þann málótta
sem grípur menn þegar þeir finna að þeit'
hafa ekki nægiieg tök á íslenskri stafsetn-
ingu til að koma hugsunum sínum skamm-
laust frá sér.
Fátt finnst kennurum leiðinlegra en að
kenna stafsetningu og leiðrétta stafsetning-
aræfingar enda er nær vonlaust að ná
árangri í þeirri grein í bekkjarkennslu nema
meðan verið er að fara yfír efnið í fyrsta
sinn (í barnaskóla). Þá verða stórstígar
framfarir hjá flestum nemendum. Þeir gera
sét' grein fyrir að það á að skrifa pabbi og
mamma en ekki papi og mama, þeir læra
hrafl í öðrum reglum, t.d. um n og y. Stökk-
breyting verður í rithætti á skömmum tíma.
Én þá er eftir að læra reglurnar til hlít-
ar. Og svo eru það vandrituðu orðin og
undantekningarnar. Á því stigi fer að verða
erfitt að kenna stórum hópum stafsetningu.
Fátt er ömurlegra fyrir nemanda en að sitja
tímunum saman undir réttritunarskýringum
sem hann hefur þegar náð tökum á. Auk
þess eru vandamál einstakra nemenda svo
ólík og margbreytileg að sjaldnast getur
kennari farið í efni sem hentar heilum bekk.
1 Ekki er öllum kennurum gefið að halda
þeim járnaga sem þarf til að hafa kennslu-
frið við svo erfiðar aðstæður. Þess vegna
hafa margir hreinlega gefist upp við staf-
setningarkennslu í eldri bekkjum grunn-
skóla en láta sér nægja að hafa skriflegar
æfingar við og við.
Svo vel vill til að á þessu vandamáli er
til fullkomin lausn. Þegar nemendur eru
komnir á skt'ið með stafsetningu geta tölvur
tekið við kennslunni og leyst það verk mun
betur af hendi en bekkjarkennara er unnt.
B.F. Skinner, sent hannaði fyrstu nothæfu
kennsluvélarnar fyrir meira en fimmtíu
árum, sagði að vélar væru einstaklega vel
til þess fallnar að sjá um verk sem ætti að
vera fyrir neðan virðingu kennara að vinna.
Hann tók einmitt sem dæmi leiðréttingu
stafsetningaræfinga! Slíkt verk getur tölva
algerlega séð um á eigin spýtur. Tölvur
geta reyndar leyst mörg önnur verk kenn-
ara mjög vel af hendi og kem ég að því síðar.
Keppt í Stafsetningu
Það er sorglegt að réttritun skuli hafa
orðið hornreka í íslenskukennslu, ekki að-
eins vegna þess hve nauðsynlegur þáttur
hún er í almennri menntun, heldur vegna
þess að fátt varpar betur ljósi á orðsifja-
fræði en einmitt síðari stig réttritunarnáms.
Þegar nemendur fara að fletta upp í staf-
setningarorðabókum, fara að hugsa um
uppruna orða og skyldleika þeirra, lýkst upp
fyrir þeim nýr' heimur sem gæti stórbætt
málnotkun ef vel væri á haldið. Það þarf
t.d. ekki að segja nemendum tvisvar hvern-
ig orðtakið „að einhver heltist úr lestinni”
er hugsað til þess að þeir hætti að halda
að þetta séu kol að hellast úr járnbrautar-
lest. En leiðinn á réttritun er orðinn slíkur
þegar komið er á framhaldsskólastig að
hann litar viðhorf nemenda og spillir náms-
árangri. Þessu þarf að breyta.
í Bandaríkjunum er keppt í stafsetningu
eins og hverri annarri íþrótt. Mér skilst að
sama gildi í Frakklandi og sé jafnvel haldið
heimsmeistaramót í franskri stafsetningu
ár hvert. Menn muna ef til vill eftir mynd
sem var einhvern tíma sýnd í sjónvarpinu
og fjallaði um Smáfólk (Peanuts). Hún sner-
ist aðallega um raunir Kalla Bjarna er hann
valdist til þátttöku i 'réttritunarkeppni
(Spelling Bee) sem fulltrúi skóla síns.
Kannski mætti bæta stafsetningarspurning-
um inn í Spurningakeppni framhaidsskól-
anna og raunar væri hreint ekkert vitlaust
að hafa spurningakeppni eingöngu í móður-
málinu. Áf nógu væri að taka í beyginga-
fræði, bókmenntum, merkingarfræði, orð-
tökum, málsháttum og stafsetningu.
(Eflaust þætti líka mörgum uppbyggilegra
fyrir unga fólkið að búa sig undir slíka
keppni en að læra utan að hversu mörg
mörk hefðu verið skoruð í fótboltaleikjum
úti um allar trissur seinustu áratugi - en
það er önnur saga.)
Gæti ÓMAR Komið TIL
Hjálpar?
Stöð 2 gerði nokkrar tilraunir með þætti
sem byggðust á málnotkunarleikjum en
þeir virtust ekki ná verulegum vinsældum,
e.t.v. vegna reynsluleysis stjórnenda eða
óheppilegs sýningartíma. Væri æskilegt að
fleiri tilraunir yrðu gerðar í svipuðum dúr
og reynt að sníða helstu vankanta af þáttun-
um. Hugsanlega mætti hanna íslenska út-
gáfu af Password sem var einn langlífasti
og ástsælasti sjónvarpsleikur er um getur
og byggðist eingöngu á málnotkun. Omar
Ragnarsson er með afbrigðum málsnjall
maður og vinsældir hans þekkja állir.
Kannski hann væri tilleiðanlegui' að reyna?
Fáanlegit' eru alls konar tölvuleikir sem
reyna á málnotkun, allt frá einföldum gálga-
leik upp í bráðspennandi hraðaleiki sem æfa
lestur og orðaforða ekki síðúr en réttritun.
Ég fékk einhvern tíma að láni hjá Reikni-
stofnun Háskólans nokkra málnotkunarleiki
á ensku. Slíkt var aðdráttarafl tölvunnar
og þessara líflegu leikja að sex ára sonur
minn, nýorðinn læs, gat setið tímunum sam-
an yfir þeim þótt hann kynni ekki stakt orð
í ensku.
Mér skildist á tölvusérfræðingum þá að
auðvelt ætti að vera að semja við erlend
fyrirtæki um að fá að þýða málnotkunar-
leiki á íslensku eða laga þá útlendu að ís-
lensku máli. Ef ekki, væri eflaust hægt að
virkja tölvufræðinema eða aðra áhugamenn
um tölvur (nóg er af þeim) til að hanna
alíslenska leiki.
Kennslugreinar eins og málfræði, setn-
ingafræði og ritgerðasmíð eru eins og skap-
aðar til að kenna þær í tölvum. Engin
kennsluvél getur þó komið í stað iifandi
kennara en sem hjálparkokkar eiga tölvur
sér fáa líka ef vei er forritað.
Hins vegar verður að undirstrika að það
er töluverð kúnst að semja verulega góð
kennsluforrit. Þess vegna hentar best að
slík verkefni séu unnin sem teymisvinna og
ef kennslan á að ná til kröfuhörðustu nem-
endanna (í efri bekkjum grunnskóla) er viss-
ara að hafa í því teymi a.m.k. einn verulega
skemmtilegan aðila. Annars yt'ði fljótlega
slökkt á tölvunni.
Höfundur er doktor í kennslufræði og kennir
íslensku og málvísindi við Menntaskólann i
Reykjavik.
STEFANÍA
EYJÓLFSDÓTTIR
Skálmöld -
þjóða-
ósómi
Bræður berjast í Júgóslavíu
Afríku og Sri Lanka
í heilagri Jerúsalem
er barist um fyrirheitna landið
Kynkvíslum er útrýmt
Palestínumenn hraktir burt
Á ég að gæta bróður míns?
Feður, bræður og synir
særðir og limlestir
falla um aldur fram
Ungviði fæðist vanskapað
af geislavirkni
frá Hiroshima
og Chernobyl
Selir og hvalir í sárum
verða sjálfdauðir
megnun að bráð
Heimur er á heljarþröm
Forðum grænar grundir
orðnir blóðugir vígvellir
sem bera ekki ávöxt
Sjáið þið ekki hve
móðir jörð þjáist?
Hún byltir sér
og kveinkar
Völva ásanna
sá fyrir ragnarök
Hvirfilbylir geisa
eldfjöll gjósa
fljót flæða
fljótið ekki sofandi
að feigðarósi
Höfundur er húsmóðir og fulltrúi.
HLYNUR HALLSSON
Lorca
Fimm myndir
sækja á augu mín
líkt og þoka
svartklæddur líkami
vitjar mín í svefni
það ert þú
skuggi þinn ógreinilegur
líkt og mynd í þoku
bylgjur hljóða
skella á mér
hljóðlaust
grátur þinn fjarlægist
og deyr út
skilur mig
einan eftir
án svara
einmana horfi ég
á Ijósin
slokkna hægt
augu mín blinduð
af myrkrinu
skynja eitthvað
átakanlegt
það ert þú
fimm myndir
föðurlausar
Ljóðið er úr nýrri Ijóðabók höfundarins,
sem heitir „Ljóð myndir pappirsflugvélar".
Forlag höfundanna gefur út. Hlynur er
nemandi í Myndlista- og handíðaskóla
islands ög teikningar í bókinni eru eftir
hann.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 30.NÓVEMBER 1991 5