Lesbók Morgunblaðsins - 18.01.1992, Qupperneq 2

Grímnismál
Á víð og dreif
Landnáma og
landnámið
Landnáma og íslendingabók
Ara fróða eru frumheimildir
um byggingu landsins. Vand-
aðasta útgáfa þeirra rita eru:
íslendingabók — Landnámabók I-II.
Gefin út af Jakob Benediktssyni (ís-
lensk fornrit I-II. Rv. 1968). í formála
fjallar útgefandi um gerðir handrita,
ritunartíma, heimildagildi og tilgang-
inn með ritun verkanna á sínum tíma,
skrásetningartíma.
Auk þessara heimilda eru aðrar höf-
uðheimildir um landnámið frá landn-
ámstímunum, rannsóknir minja sem
varðveist hafa í jörð. Það sem fundist
hefur hingað til af minjum frá þessum
tímum, minjum og leifum mannvirkja,
staðfestir heimildagildi skráðra heim-
ilda, svo langt sem þær ná.
Á síðastliðnum áratugum hefur tals-
vert borið á því að heimildagildi ritaðra
frumheimilda hefur verið dregið í efa.
í leitinni að öðrum forsendum landn-
ámsins en þar er að fínna, hafa ýmsir
höfundar gengið svo langt að telja
heimildarritin jafnvel falsrit — unnin í
vissum tilgangi. Þeir sem lengst ganga
í að vefengja heimildagildið, ieitast við
að gera nýja landnámu, þar sem landn-
ámssagan fellur inn í (nú úreltar) kenn-
ingar um sögulega þróun, en sam-
kvæmt þeim fræðum er stéttabaráttan
kveikja allrar sögu. Kátlegasta tilraun-
in til nýrrar landnámu er að finna í
pésa frá Námsgagnastofnun, þar sem
þeirri kenningu er hreyft, að einhvers
konar „samvinnuhreyfmg kotbænda" í
Noregi hafí átt dijúgan hlut að landn-
áminu á íslandi á 9. öld. í nýútgefínni
íslandssögu Bjöms Þorsteinssonar,
aukinni og endurbættri, er tæpt á því
að áætlunarferðir hafí verið reknar frá
Englandi til íslands, þegar tók að
þrengja að áhrifum og völdum nor-
rænna manna á Bretlandseyjum.
Á sl. ári kom út bók eftir Sveinbjörn
Rafnsson sem heitir: Byggðaleifar í
Hrafnkelsdal og á Brúardölum. Brot
úr byggðasögu íslands. Höfundurinn
hefur stundað uppgröft byggðaleifa á
þessum slóðum og virðist hneigjast að
kenningum um „landnám samvinnu-
hreyfíngar norskra kotbænda" sem
tæpt er á í upplýsingariti Námsgagna-
stofnunar um Iandnámið. Þar örlar á
þeirri skoðun, að friðsamir kvikfjár-
ræktarbændur hafí numið hér land og
síðan hafi landnámsmenn Landnámu
kúgað þá undir vald sitt. Höfundurinn
gerir lítið úr því gagni sem fyrstu
landnámsmenn hér á landi hafí haft
af veiðiskap yfírleitt og getur því þess:
„En sú staðreynd að á Norðurlöndum
voru engin sérhæfð fískiskip á víkinga-
tíma, þegar Ísland byggðist, sýnir og
sannar að það voru ekki fiskveiðar
heldur fyrst og fremst landbúnað-
ur... sem menn sóttust eftir ...“
Höfundur gerir lítið úr veiðiskap og
telur að hann hafí haft sáralitla þýð-
ingu á landnámsárunum, þ.e. fugl,
egg, fiskveiði, vatnaveiði, selur og hval-
ur hafí í rauninni ekki skipt máli. Þama
kemur til kenningin um skort á „sér-
hæfðum fískiskipum". Ef þetta er ekki
að færa nútíma viðhorf aftur á 9. öld,
þá hvað?
Höfundurinn lýsir nákvæmlega þeim
mannvistarleifum sem fundist hafa við
uppgröft á þessum slóðum. Þorvaldur
Thoroddsen álítur að rústimar bendi
til selja, einnig geta þetta verið þræls-
gerði frá tímum þrælahalds hér á landi.
Áhuginn fyrir nýrri landnámu virðist
mjög tengdur ákveðinni söguspeki,
sbr. hér að framan, sem var talsvert
stunduð á þessari öld, og ekki síst síð-
astliðna hálfa öld hér á landi eða tæp-
Iega það.
En nú er sú söguspeki um sögulega
þróun og sögulega nauðsyn heldur
betur hmnin, en þrátt fyrir það streit-
ast íslenskir söguspekingar þessarar
gerðar enn við að gera fyrstu íslensku
sagnaritarana að fölsurum ef ekki bein-
um lygurum og heimildarmenn þeirra
algjörlega ómerka.
SIGURLAUGUR BRYNLEIFSSON
I
HELGIKVÆÐI
egar íslendingar gengu
Kristi á hönd og tóku að
fagna þeim tíðindum sem
gerst höfðu forðum á
hæðardragi nokkru vest-
anhallt við Jórsali, þá
urðu þeir að farga þeim
goðum sem forfeður
þeirra höfðu dýrkað frá ómunatíð. Niðjar
Helga magra norður í Eyjafírði hættu að
heita á Þór til sjófara og harðræða, og far-
andi menn á borð við Hallfreð vandræðaskáld
frá Haukagili í Vatnsdal urðu neyddir til að
láta Óðin fyrir róða. Mörgum landa vomm
þótti fróðlegt að kynnast Jóhannesi skáldi sem
orti bæði Himnasýn (sumir Islendingar kalla
ritið raunar Opinberun Jóhannesar, svo að
Danir styggist síður við) og ódauðlegt guð-
spjall: „I upphafi var orð“. Hér er ekki verið
að krota á jökul í sólskini; orð guðspjalla-
skálds standa enn óhögguð að heita má, jafn-
vel þótt ákveðnum greini hafí nú verið skeytt
aftan við, til útþynningar: „í upphafi var
Orðið“, stendur í þeirri miklu bók sem kölluð
var Heilög ritning eða Biblía í æsku minni,
en er nú kölluð Biblían, enda em menn orðn-
ir miklu örlátari á ákveðinn greini en áður
tíðkaðist; þegar ég var ungur nennti kristið
fólk ekki að nota slíka bending nema mikið
lægi við.
Nú hafa fróðir menn velt því fyrir sér hveij-
um skræðum þjóðin myndi halda til haga ef
ráðendur hennar við Austurvöll eða að Lög-
bergi samþykktu einn bjartan sumardag að
hún skyldi segja skilið við Krist og sverjast
einhveijum nýjum guðum frá Kóreu eða
Bandaríkjunum. Þá yrðu allir landar að leggja
ný fræði á minnið og þylja glefsur úr þeim
hvem þann dag sem rynni yfir ból og byggð;
þröngsýnir unnendur slíkra kennisetninga
myndu vafalaust vilja hijóða svo hugskot
manna að kristinn skáldskapur hyrfí með öllu
úr vitund þjóðarinnar. Þeir kynnu að tæma
hvert bókasafn að Sólarljóðum, Lilju og
Passíusálmum. Og hvað myndi verða af
heiðnum skáldskap þjóðarinnar undir harðri
siðvæðingu hins nýja siðar? Hvernig sem
málin yltu, þá myndu fylgjendur hans tæp-
lega reynast jafn fijálslyndir og þeir forfeður
okkar á elleftu öld sem tímdu ekki að lóga
góðum skáldskap úr fomum sið, þótt kristni-
boðar hafi vafalaust kostað kapps um að for-
dæma hann.
í helgiljóðum má oft greina sundurleit við-
horf og verðmæti, svo sem trú, ást, ákall,
bæn, aðdáun, tign, einlægni, siðgæði, líkn,
sannleika; einnig fróðleik um fjarlæga guði
og þann heim sem þeir byggðu og höfðu raun-
ar skapað endur fyrir löngu þegar ekkert
skárra var fyrir stafni. Þó getur öllum þessum
sundurleitu atriðum verið svo haglega slungið
saman í góðum kveðskap að örðugt reynist
að skilja eitt frá öðru. Nú er það alkunna að
þeir lesendur slíkra ljóða sem rækja annan
guð eða engan njóta þeirra með öðrum hætti
en dýrkendur þess guðs sem ljóðin vom helg-
uð í upphafi. Enn þykir mörgum ljúft að lesa
fomar Maríuvísur, þótt nú sé langt um liðið
síðan snauðir kotkarlar norðan Tvídægru
hættu að hafa elsku á hinni suðrænu mey.
Hitt hefur fáum dulist að þau kvæði sem eru
nógu vel úr garði gerð til að þola hvað sem
yfír dynur, jafnvel þau fádæmi að lenda und-
ir hrömmum á heiðingjum og trúleysingjum,
hljóta að vera sígild í fyllstu merkingu orðs-
ins. Góður skáldskapur sigrar allt.
Tvennt virðist einkum hafa stuðlað að lang-
lífi þeirra fomu kvæða sem annaðhvort bár-
ust hingað með landnámsmönnum frá Noregi
ella þá voru ort af niðjum þeirra hérlendis
fyrir siðahvörfin um árið 1000. í fyrsta lagi
var það fróðleikurinn; þótt menn hefðu lært
kristna kreddu, svo sem faðirvorið og Maríu-
bænir, en á hinn bóginn týnt þeim kenningum
sem Oðni voru eignaðar meðan hann var ör-
uggasti fulltrúi þjóðarinnar, þá tímdu menn
ekki að kasta á glæ ýmiss konar vitneskju
um athafnir goða, heimkynni þeirra og örlög.
Og í öðru lagi býr svo mikil fegurð í ýmsum
fomkvæðum að þeir sem unnu móðurmáli
sínu hugástum þóttust ekki geta án þeirra
verið. Hvomtveggja bendir í þá átt að vér
eigum það einkum skáldum að þakka hve
mikið af heiðnum kveðskap lifði nógu lengi
í minni manna til að komast á bókfell í tæka
tíð og sleppa þannig undan þeim áróðri sem
kristniboðar ráku á fyrri hluta elleftu aldar
gegn Óðni og kumpánum hans.
Eftir HERMANN
PÁLSSON
II
Hrauðungar
Kvæðið Grímnismál prýðir frægustu ljóða-
bók þjóðarinnar, forna skræðu sem menn
hafa löngum kallað Eddu eftir óðfræði Snor-
ra Sturlusonar og kennt við Sæmund prest
Sigfússon í Odda (1056-1133). Um það er
haglega hreiðrað í stuttri en magnaðri frá-
sögn af Hrauðungum, sem munu ekki vera
kunnir af öðrum letrum okkar, og þó er
Hrauðungur gamalt jötunsheiti.
Hrauðunga þáttur gerist í Mannheimum
og raunar Grímnismál einnig, jafnvel þótt
kvæðið ijalli um Ásgarð. í þættinum og kvæð-
inu birtist Óðinn dulbúinn, eins og honum var
löngum títt. Svo hagaði til að Hrauðungur
konungur átti tvo syni, Agnar og Geirröð;
þeir réru út á sjó með dorgar sínar að smá-
físki, en vindur rak þá á haf út og upp að
ókunnri strönd; þeir dvöldust þar vetrarlangt
í koti einu; kerling fóstraði Ágnar en bóndi
hennar Geirröð. Að vori fékk karl þeim skip
og gaf fóstra sínum þau ráð sem dugðu til
þess að hann var tekinn til konungs en Agn-
ar bróðir hans hraktist í annað sinn á haf
út. Karl og kerling voru raunar Óðinn og
Frigg, og þegar Óðinn státar af því við kellu
sína að Agnar fóstri hennar ali börn við trölls-
kessu í helli en Geirröður fóstri sinn sitji að
ríkjum, þá lýgur Frigg því að Óðni að Geirröð-
ur sé matníðingur, en fáir glæpir þóttu öllu
verri í fymdinni en að tíma ekki að gefa fólki
fæðslu. Þau hjónin veðja um þetta, og í því
skyni að tryggja sigur í málinu þá sendir
Frigg eskimey sína til Geirröðar konungs með
þeim varnaðarorðum að fjölkunnugur maður
sé kominn á land hans „og sagði það mark
á að engi hundur var svo ólmur að á hann
mundi hlaupa. En það var hinn mesti hégómi
að Geirröður væri eigi matgóður, og þó lét
hann handtaka þann mann er eigi vildu hund-
ar á ráða. Sá var í feldi bláum og nefndist
Grímnir og sagði ekki fleira frá sér þótt hann
væri að spurður. Konungur lét pína hann til
sagna og setja milli elda tveggja og sat hann
þar átta nætur.“ Tíu vetra gamall sonur Geir-
röðar líknaði Grímni og gaf honum fullt hom
að drekka. Grímnir skipar heitum eldi að
halda sig í skefjum og þakkar snáða fyrir
ljúfan beina: „Eins drykkjar/ þú skalt al-
dregi/ betri gjöld geta,“ segir hið örmagna
skáld sem er raunar guð heima hjá sér í
Ásgarði, enda fer svo að konungur fær mak-
leg málagjöld áður en kvæði þrýtur og piltur
verður konungur að honum látnum.
m
Úr Átthögum Óðins
Óðinn hefur naumast yppt þökkum fyrir
svaladrykk áður en hann vindur sér að efni
Grímnismála: þau eru átthagakvæði um heim-
kynni Óðins sjálfs, þá þekku staði sem eiga
sér hvergi sína líka, og hina víðfrægu Æsi
sem byggja þar með miklum glæsibrag.
Fyrsta lýsingin úr Ásgarði hefst á þessa lund:
Land er heilagt
er eg liggja sé
isum og álfum nær.
Þessar ljóðlínur kunnu að vera upphaf
kvæðis, en í þeim birtast tvö mikilvæg atr-
iði; annars vegar sýn skáldsins (sé eg) og
hins vegar helgi Ásgarðs; hér er um heilagt
land að ræða. En þegar Grímnismál voru
tengd Hrauðunga þætti var þrem erindum
sem varða þá Geirröð, Agnar unga og Óðin
skeytt framan við. Svipað átti sér stað í lok
kvæðisins, þegar skáldið minnir Geirröð á hve
miklu hann sé hnugginn með því að týna
hylli Óðins, áður en hann birtir fyrir bráðfeig-
um Geirröði hvem hann hafði látið pína.
Fyrstu ömefnin sem Óðinn nefnireru Þrúð-
heimur Þórs, Ýdalir Ullar og sá Álfheimur
sem goðin gáfu Frey að tannfé forðum. Á
bænum Valaskjálf hafa hin blíðu goð þakið
salinn með silfri. Síðan kemur Sökkvabekkur
þar sem svalar öldur glymja yfir húsum á
hafsbotni,
Þar þau Óðinn og Sága
drekka um alla daga
glöð úr gullnum kerum.
Óðinn er lítt hneigður til bindindis, þótt
enginn sé hann matmaður: „En við vín eitt/
vopngöfugur/ Óðinn æ lifir.“ Aðalból Óðins
heitir þó Valhöll, en hún stendur gullbjört í
Glaðheimi. Á þessum heiða, angurlausa stað
kýs Óðinn sér vopndauða menn, þá vígfímu
garpa sem hljóta þann frama að kallast ein-
heijar og munu beijast með ginnhelgum goð-
um í ragnarökum. Bústaður Óðins er mjög
auðkenndur þeim sem sækja hann heim:
vargur hangir
fyrir vestan dyr
og drúpir öm yfir.
Hér eins og jafnan að fornu merkti vargur
„úlf“, en úlfar og emir eru hrædýr sem sækja
mjög á blóðvelli eftir orrustu. Síðar í kvæðinu
Myndlýsingar á steini, sem fannst á
Gotlandi. Sólartáknið efst er talið tengj-
ast Oðni, en tréð sem gefið er til kynna
neðar, gæti verið askurinn Yggdrasill.
er vikið kurteislega að Gera og Freka, úlfum
Óðins sem hann gefur ærið að éta, þótt hann
nærist sjálfur á engu nema víni, en hrafnar
hans Hugin og Munin fljúga um heiminn
þveran og endilangan í njósna skyni. Og þeg-
ar kemur inn í Valhöll, er heldur en ekki víg-
legt um að litast: höllin er reft með spjótssk-
öftum, salurinn þakinn skjöldum og brynjum
stráð um bekki. Úti fyrir Valhöllustendur
Valgrind „heilög fyrir helgum dyrum“. Hún
er ævaforn, en fáir vita með hveiju móti
henni er læst. í helgiritum _er jafnan mikið
um leynda eða dulda hluti. Á Valhöllu sjálfri
eru sex hundruð dyr, og í ragnarökum ganga
800 Einheijar samtímis út um hveijar dyr til
að beijast við Fenrisúlf.
Bústaður Baldurs heitir á Breiðablikum,
og þar er allt miklu blíðlegra en í Valhöll.
Heimdallur ræður yfir véum (heilögum stöð-
um) á Himir.björgum og gefur sér þó tóm til
að njóta lífsins, þótt hann sé ekki vín-maður
á borð við Óðin:
þar vörður goða
drekkur í væru ranni
glaður hinn góða mjöð.
Freyja ræður fyrir Fólkvangi, og það hefur
löngum komið mjög á óvart síðan fólk fór
að ryðga í heiðnum fræðum hvernig á því
stendur að hún kýs sér hálfan val, svo að
Óðinn verður að láta sér nægja helming þeirra
sem felldir eru í orrustum. Forseti byggir
þann stað sem heitir Glitnir; þar eru hús silfri
þakin og gulli stutt. Hann má teljast and-
stæða Oðins; í stað þess að etja mönnum
saman, svo að sem flestir fallnir menn komi
til Valhallar, þá svæfír Forseti allar sakir,
Njörður í Nóatúnum er „meins vani“, sem
merkir það sem nú er kallað „syndlaus", jafn-
vel þótt norrænir menn væru ekki farnir að
kynnast syndinni þegar Grímnismál voru
kveðin. Njörður ræður yfir hátimbruðum
hörgi. Land Víðars Óðinssonar vex hrísi og
háu grasi, rétt eins og sá vegur í Hávamálum
sem ekkert (eða enginn maður) treður.
I Ásgarði iðar allt af lífi, en ýmsu er þó
hætt. Þar er geitin Heiðrún sem stendur upp
á Valhöll; úr spenum hennar rennur skír
mjöður sem aldrei þrýtur. Hjörturinn Eikþym-
ir stendur einnig á höllu Öðins. Af hornum
hans drýpur ofan í Hvargelmi, sem er upp-
spretta fjölmargra vatna og fljóta. Heimstréð
askur Yggdrasils stendur á þrem rótum: „Hel
býr undir einni, annarri hrímþursar, þriðju
mennskir menn.“ Askurinn drýgir meira erf-
iði en menn viti: hjörtur bítur hann ofanverð-
an, og drekinn Níðhöggur skerðir hann að
neðan; fjölmargir ormar liggja undir askinum
og lýjajimar hans. Þegar líða tekur á kvæð-
ið fer Óðinn að þylja heitin á sjálfum sér, en
hann hét furðu mörgum nöfnum, enda var
hann riðinn við ýmsa hluti. Óðinsheitin eru
merkilegur vitnisburður um ramma heiðni,
og verður ekki annað sagt en að það sé kristn-
um fornskáldum okkar t'il mikils lofs hve
annt þau létu sér um að minnast þeirra, löngu
eftir að Óðinn hafði týnt þeirri helgi og lotn-
ingu sem honum bar fram að siðahvörfum
um aldamótin 1000. Grímnismál eru eitt af
þeim heilögu ljóðum sem fólki þykir gaman
að kynnast, jafnvel þótt nú sé langt um liðið
síðan þau voru sungin í fyrsta sinn.
Höfundur er fyrrverandi prófessor við Edinborg-
arháskóla.