Lesbók Morgunblaðsins - 18.01.1992, Blaðsíða 11

Guðrún bað Vigfús að reiða sig yfir kvíslina og kyssti hann fyrir. Sá koss varð
upphafið að því að ástir tókust með þeim. En Guðrúnu var ætlað annað og betra
mannsefni, Sigurð í Holti, og því var brugðið á það ráð að láta Sigurð gef henni
Holtsbleik.
fékk að vita um tilræði Vigfúsar.
Þegar bærinn á Skál fór undir vatn gekk
Vigfús manna best fram við björgunarstörf,
en hann vildi engan beina þiggja að verki
loknu þó að eftir væri leitað. Guðrún fylgdist
með og eftir að Vigfús var farinn gekk hún
til fjalls og kom um síðir með Bleik í taumi,
gekk til Sigurðar og mælti skýrt og fast:
„Taktu við Bleik þínum Siggi. Eg verð aldrei
konan þín,“ og skildi Bleik eftir hjá Sigurði.
Eftir þetta kemur Holts-Bleikur lítið við
atburðarás sögunnar, en í huga Guðrúnar var
hann valdur að því að hún brást þeim sem
hún unni, en hann var einnig verkfæri hefnd-
arinnar. Þessi hugarkvöl nagaði hana nótt
sem dag. Endalok Bleiks urðu döpur. Honum
er síðast lýst sem lifandi beinagrind sem gat
hvorki hreyft legg né lið. Vigfús var annar
þeirra sem fundu hann þannig á sig kominn
og kvað upp úr um að fella hann.
Örlögum Guðrúnar á Skál varð heldur ekki
breytt. Feigðin kallaði að enda þótt Valgerður
móðir hennar ynni sigur á sjálfri sér og leyfði
Vigfúsi að hjúkra henni og annast hana.
Guðrún andaðist á meðan Vigfús var á ferð-
alagi að leita henni lækninga. í sögulok er
Vigfús látinn bjarga lífi Sigurðar og við það
urðu þeir tryggðavinir til æviloka.
Hér hafa verið rakin nokkur sviplík efnis:
atriði í Hrafnkels sögu og Holti og Skál. í
báðum sögunum er um að ræða örlagaríka
atburði er ganga líkt og flétta gegnum báðar
sögurnar. Til frekari glöggvunar er fróðlegt
að bera nokkur efnisatriði saman.
Ógæfa Einars Þorbjamarsonar og Guðrún-
ar Alexandersdóttur tengist hjásetu. Hjá Ein-
ari hefst hún þegar hann tekur Freyfaxa í
leyfisleysi vegna þess hann nær ekki neinu
hinna hrossanna. Hjá Jóni Trausta hefja ör-
lögin einnig að spinna þráðinn í vef sinn þeg-
ar Guðrún tekur ótemjuna og ríður á henni
yfir kvíslina, en missir hana og nær ekki aft-
ur frekar en Einar hrossunum og Freyfaxa
eftir að hann hafa sprett af honum. Styggðin
er sameiginlegt atriði hjá báðum.
Bæði Freyfaxi og Holts-Bleikur eru gefnir
til að öðlast hylli. Hrafnkell elskaði eigi ann-
að goð meir en Frey og gaf honum Freyfaxa
að hálfu. Sigurður gaf Guðrúnu Bleik til að
vinna ástir hennar. Báðir hestarnir urðu til
að leiða ógæfu yfir gefendurna.
Einar og Guðrún ferðast bæði einn dag á
gæðingunum með líkum afleiðingum fyrir
bæði. Þau bregðast bæði hvort með sínu
móti því sem þau höfðu heitið eða vildu innst
inni. Bæði urðu þau að gjalda fyrir brot sitt
með lífi sínu.
Báðir hestarnir voru illa leiknir eftir þenn-
an eina dag. Freyfaxi var votur allur af svita
svo að draup úr hveiju hári hans, mjög leir-
stokkinn og ákaflega móður, en Bleikur löðr-
aði allur í svita og skalf af hræðslu þegar
hann náðist eftir að hafa fælst.
Hestunum er komið til réttra eigenda með
mismunandi hætti þegar ljóst var hvílík ógæfa
fylgdi því að dýrka þá. Þjóstarssynir töldu
Freyfaxa öðrum hestum verri af þeim sökum
og töldu réttast að Freyr tæki við honum.
Guðrún gerði hvort tveggja að slíta trúlofun-
inni og skila Bleik aftur til Sigurðar. Þessir
atburðir valda þáttaskilum í báðum sögunum.
{ sögunum fara griðkonan á Hrafnkeisstöð-
um og Guðfinna í Holti með það hlutverk að
eggja menn til hefnda. Hin fyrrnefnda brigsl-
ar Hrafnkeli Freysgoða um að hann glati
sæmd sinni ef hann hefni ekki. Hrafnkell
stóðst ekki eggjunarorð gi-iðkunnar og felldi
Eyvind og fór síðan að Sámi. Guðfinna raular
riddarakvæðið í sama tilgangi og viðlagið:
„Ragur er sá sem reynir ekki að hefna,“ kom
aftur og aftur eins og brýning eftir að hafa
kvalið Vigfús með illgirnishjali um ástaratlot
Guðrúnar og Sigurðar. í báðum sögunum
koma hefndaraðgerðirnar harðast niður á
þeim sem lítið eða ekkert höfðu til saka unn-
ið. Eyvindur er veginn fyrir það eitt að vera
meira höfðingjaefni en Sámúr bróðir hans og
líklegri til að geta orðið ofjarl Hrafnkels ef
hann lifði. Sigurður í Holti hafði ekkert frum-
kvæði í trúlofunarmálum sínum, heldur var
hann verkfæri í höndum ættingja sinna og
Guðrúnar og valinn af þeim fyrir mannsefni
handa Guðrúnu. Frýjunarorð Guðfinnu urðu
til þess að Vigfús réðst á Sigurð og hugðist
svipta hann lífi. Hefndin bitnaði einnig á
Bleik. Hann og Guðrún tærast upp og falla
í valinn í sögulok.
Metnaður og mannvirðingar og viðhorf
söguhöfunda til þeirra er um margt líkt.
Hrafnkell og Valgerður á Skál standa efst í
stiga mannvirðinga sakir auðs og álits. Hjá
báðum var auðsins aflað með vafasömum
hætti. Jón Trausti læðir þeim grun inn hjá
lesandanum að fjáröflunaraðferðir Alexand-
ers á Skál hafi ekki þolað dagsins ljós, og
auður og völd Hrafnkels Freysgoða voru feng-
in með ofbeldi og yfirgangi. Lítilmagninn má
sín lítils í báðum sögunum. Traðkað er á rétti
hans og ekkert tillit tekið til þeirra tilfinninga
sem hann ber í brjósti. Báðar sögurnar snú-
ast um afleiðingarnar af því. Hrafnkell vildi
ekki unna Þorbirni á Hóli þess að láta gera
um málið því að þá væri hann jafnmenntur
honum. Viðhorf Valgerðar á Skál er sviplíkt
þegar hún lætur stía Guðrúnu og Vigfúsi
sundur sakir þess að hann er lægra settur í
þjóðfélaginu. 011 verða að þola þungar raunir
af þessum sökum, Hrafnkell og Vigfús af
manna völdum, en Valgerður og Guðrún af
hendi æðri máttarvalda. Óll breytast og þrosk-
ast við mótlætið og gildismat þeirra breytist.
Mannlýsingar beggja höfunda eru gerðar af
miklu innsæi í mannlegt eðli.
í báðum sögunum ríkir forlagatrú. Sumar
persónur hljóta gæfuleysi í vöggugjöf hjá
höfundunum. Svo er farið með Sám og Vig-
fús. Aðrir hljóta ill örlög vegna þess eins að
tengjast stríðandi fylkingum. Svo er um Ey-
vind og Sigurð í Holti.
Þótt Holt og Skál standist ekki samanburð
við Hrafnkels sögu sem listaverk, má samt
finna efnisatriði hjá Jóni Trausta í sögunni
sem hvaða stórskáld sem væri gæti verið
fullsæmt af. Hvergi í sögunni nær list hans
hærra en þegar hann lætur Bleik, ærðan af
hræðslu, bera Guðrúnu á þann stað þar sem
hún og Vigfús höfðu áður átt ástarfundi sína
og þar er Guðrún líkt og lostin ósýnilegri
hönd, örlög hennar ráðin og meginhlutverki
Bleiks lokið.
í uppbyggingu beggja sagnanna eru vissar
hliðstæður. í báðum verða þáttaskil þegar
hestarnir hætta að hafa áhrif á atburðarás-
ina. í Hrafnkels sögu er það dráp Freyfaxa,
en í Holti og Skál þegar Guðrún skilar Sigurði
Bleik og slítur trúlofuninni. Þá er hafist handa
í báðum sögunum að vinna aftur það sem
tapast hafði.
En eru þessar hliðstæður þess eðlis að
hægt sé að kalla þær rittengsl? Hefír Jón
Trausti sótt þær til Hrafnkels sögu á sama
hátt og hann notar Eldrit Jóns Steingrímsson-
ar í sögunni? Við því er erfitt að gefa greið
svör. Hrafnkels saga og Holt og Skál eru svo
gjörólík verk að erfitt er að hugsa sér að Jón
Trausti hafi álitið uppskeru að vænta í Hrafn-
kels sögu á sama hátt og í Eldritinu. Hitt
er rétt að muna að þegar Jón Trausti var að
alast upp voru íslendinga sögur höfuðlesefni
íslenskrar alþýðu í fátækt og einangrun. Les-
endur Iifðu í hugarheimi Islendinga sagna.
Efnistök og uppbygging, persónusköpun og
örlagavefur sagnanna varðveittist í hugum
manna. Enda þótt íslenskir rithöfundar sem
fram komu um síðustu aldamót hefðu ekki
frásagnarlist fornsagna á valdi sínu, heppnað-
ist þeim þegar best lét að skapa persónur og
atburðarás sem var kynborið afkvæmi fornrit-
anna.
Jón Trausti sætti misjöfnum dómum í lif-
anda lífi. Halldör Laxness undraðist hins veg-
ar og spurði: „Hvar hafði þessi maður lært
ljóðræna náttúrustefnu í epík sem heillar
hvern þann sem gefst henni á vald? Tvent
er það sem einkum hlýtur að fá síðari tíma
starfsbróður Jóns Trausta til að undrast, í
fyrsta lagi sú óþreytandi forvitni um mannleg
kjör sem hann hefur verið gæddur; í öðru
lagi sú þolinmæði sem hann hefur haft til
að gefa gaum smáatriðum sem svo er vant
að kalla, þó í list sé hið smáa stórt ef því er
sint; en stórviðburðir verða marklausir í bók
og mynd ef þeir eru ekki komnir undir
hnitmiðun hvers pensilfars, orðs eða orðasam-
bands. Guðmundur Magnússon fer yfirleitt
ekki á hundavaði, virðist ekki skirrast við að
eyða tíma í „leiðinlegt“ efni fyrren búið er
að vinna úr því verðmæti sem reynist lífsnauð-
syn fyrir söguna.“ Og Halldór heldur áfram
eftir að hafa hugleitt kjör Jóns Trausta sem
rithöfundar og spyr: „Hvenær skrifaði hann
bækurnar? Og hvernig lærði hann að skrifa
þessa íslensku sína þar sem varla skeikar frá
réttu orði? Hvar fann hann efniviðinn ...?“
Orð Halldórs Laxness eru efalítið hin orð-
lausa hugsun margra ónafngreindra lesenda
Jóns Trausta sögð upphátt.
Lausn á verðlaunagátum
M> LA- t'ofí A VM*C SKJ* '«N- UUh rríe- Mie- UÐ- <fNW ÍIW.I " f BS AIA ÓfAtl JAIL \ f
H R 'A K A s IA '1 * / ÍIUA- Á R A
N A L A R N A R AttUC, .utxvVi L Æ N U R
PPjOý s A S A R N \ R JASC- A L F A N A
i Tt- ^ T A R F A K K U R tt^t A R A K >ilTa l M>|
\e.',L K ft 'D A K i»«l« iwiu A S K A R H 1 R N A © © A R
Ótuk-i R r- ÓP T Æ R JMM 5£ITA A R £> A N KíWM E itiuae T R o © A
'l *u A F T R A fi s A « iSt A C. N A R s te« E fi L U
fááú K ewvi A «« ,/t F 1 N £ i N ?r°Ar- A i'Jo? F R Á N H: 6, t L
úíta ■ K n e K A MlT»B /A N LÍA6 A K R A R K A 6, A R A
A "ICMN _ L“... F 1 R A Q mHE m 3 R 'A © KARIB 'A s A K \ R SltC- ©
K1«lt R 'O h R YSTAt VEHP* K A S A K A«»M< ÞWNT U R © A R 1 Hald; lí V 1
-fítllT ElMi 4* S S 1IACK S 1 N 1 N NNI- «w* K R 'O A K KVLDÍ fNDW N ‘a N A AOI
G. A\.T IMM 5 'A T A AfitlMÍ A N N A R 1 •KRiiD fítlL T u N T 1 N H
f£iA4 K (3 '' jrri ; K ú A N A k £>/* H A F u K )uua» MílMll 1 í> N A
WÁnc A«lNlt R A F T A R N 1 R T /w k M n A' 'A R A R lllís 1 © U JhAk R
fim E R J A KlAUi A U £> VERIC- fKfi 1 R tf. 1 tD A L T im, •irm HV«I>l N N yriAiu ri*D R 0 r
þ«£IT 1 IU. / MANHS A NAfN R 0.. > L A T &ÁLIN E L © A N A is R A
T A F IO«A L OPfö k- F A Sib* FLAMf L A &UT£ O A R Ð 1 N U M ©
|5aá»a IÍma ISIMMA A í A H L Á K A :Ltm F X L A JHtMMA JtÓNílt 'A R gg- A M T ;
l L É l A A r A N N A lALtlAD KlMI A S r A R Ð i lU. íkíiih
T 'A 1 “ A &uB*A KMAi Æ L A Kin* 6, A ? A N A )K0ÍTA ffevíA 'O VAUA 1 L A
V K i. M S K Ofíí. K 'D A K NÍKM F Á ^ÍAUII Vl«Tlf 5 L y 5 1 ©
1 L *ALD " A T T KvMSR s U © 'A L K A N Hnm N A
iÚT A c S nniit A u K A K 'l L 'o fumkiiu K A <S £ A N N
5PH r 'I L fw £ fi R p u s L á. £ T T (weitt CVUH A«S u R 5ÁL A«A.
Ú\T thui R A t 1 N Ý EKK C.ÓMU R k A T A T £ fi r A N
?Mt» 'E T / v S T E 'Wtfl s U 'U‘ DVKL !A aííi Kvtt A © A L 1? L l N A
-* A fi gi B A N J) á Lí R NfLM 1 L L 1 N © 1
ipi Z- A Ki 3 'a T A b T R ú A ■N Fim A N
Krossgátan...
Verðlaun hlutu, er dregið var
úr lausnum:
Kr. 16.000: Inga Sverrisdóttir,
Vesturgötu 79, Akranesi.
Kr. 12.000: Birgir D. Sveinsson,
Lágholti 1, Mosfellsbæ.
Kr. 9.000: Jón Á. Jónsson,
Furulundi 11D, Akureyri.
Myndagátan...
Lausnin er: Atburðir líðandi árs
verða flestum minnisstæðir og
ósennilegt að margir lifi slíka
umbrotatíma aftur, enda marka
þeir djúp spor og verða skráðir
á spjöld veraldarsögunnar.
Verðlaun hlutu, er dregið var
úr lausnum:
Kr. 16.000: Cicil Haraldsson,
Garðastræti 36, Reykjavík.
Kr. 12.000: Emma Tryggva-
dóttir, Fagrahjalla 3, Vopna-
fírði.
Kr. 9.000: Sigríður Sigurðar-
dóttir, Sólheimum 18, Reykja-
vík.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 18. JANÚAR 1992 1 1