Lesbók Morgunblaðsins - 04.04.1992, Side 8

hveija- vini -sína meðal læknastúdenta til
að gauka að sér líkamspörtum úr líkhúsi
borgarinnar svo áhrifin yrðu sannfærandi.
Það tókst. Medúsaflekinn er ein magnað-
asta mynd sem máluð hefur verið í sögu
vestrænnar listar. Hún er hliðstæð við
Næturvörð Rembrandts; báðar eru stórar
og lykilverk þessara meistara, en mér þyk-
ir Medúsaflekinn áhrifameira myndverk.
Og þegar maður hefur sökkt sér niður í
hana góða stund, þá langar mann einfald-
lega ekki til að sjá meira þann daginn og
gengur framhjá Monu Lisu og kastar
kveðju á sigurgyðjuna Níku frá Samóþrak-
íu, sem alltaf er höfð í öndvegi í Louvre.
VI
Ekki langt frá Louvre v_ar kjötmarkaður
Parísar, Les Halles, sem íslendingar hafa
löngum nefnt Hallirnar. Fyrir allmörgum
árum var þessi markaður aflagður og
byggð þar í staðinn einskonar Kringla;
JÓNAS
VANDRÆÐA-
SKÁLD
Ung stúlka með gerning við Pompidou-
safnið.
Les Halles - Hallirnir sem íslendingar
nefna svo - voru byggðar á svæði þar
sem kjötmarkaðurinn var. Nú er þar
víðáttumikil og glæsileg „Kringla“.
geysistór verzlana- og veitingahúsamið-
stöð. Þarna tókst Fransmönnum vel upp
með arkitektúr, sem er í senn framúrstefn-
ulegur og frumlegur. Bogar, líklega úr áli,
eru gegnumgangandi einkenni og milli
þeirra er gler, sem veitir birtu inn á hæðirn-
ar frá miðlægum garði. Þetta er lystilega
fallegt borgarumhverfi og virðist hafa mik-
ið aðdráttarafl, því margt er þar um mann-
inn.
Vegna þess að hér eru fyrst og fremst
verzlanir - og það er áhugamál landans
númer eitt - þá skal upplýst hér, að verðlag-
ið í Höllunum er fremur gott; allir skapað-
ir hlutir virðast kosta þar mun minna en
á íslandi. Það er hinsvegar hægt að finna
lægra verð í Latínuhverfinu og hærra ann-
arsstaðar eins og ég nefndi fyrr í greininni.
VII
Notre Dame - Vorrar frúar kirkja. Hún er
á eyjunni, Ile de la Cité, þar sem vísir
borgarinnar varð til. Forhlið kirkjunnar er
sífellt aðdáunarefni; heilt landslag * með
ótal styttum af helgum mönnum og púkum
og drísildjöflum, sem mengunin í loftinu
hefur étið og sumpart eyðilagt. Biðröð túr-
istanna þokast inn í rökkvaða kirkjuna.
Þar ríkir kuldi. Allur þessi grái steinn. Og
fólk sem læðist um í þögn. Vinsamlegast
talið ekki, segir á skilti. Kertin brenna,
fólk liggur á knjám í bæn. Hvar skyldi
Vor Frú vera í öllum þessum steingráa
kulda. Gott að koma aftur út í sólskinið.
Niðurlag í næsta blaði
au eru heldur betur vel valin uppnefnin sem
skáldin hlutu í fornöld: illskælda, skakkaskáld,
skáldaspillir, vandræðaskáld. Raunár er ekki
fyrir það að synja, að stundum geti verið freist-
andi að hefja þessar fornu nafnbætur aftur til
Spennitreyjan sem hér
um ræðir er í sjálfu sér
ekki ný af nálinni. í hana
er saumað
einkunnarorðið
„nýklassík“. Hvað á það
að þýða að bregða henni
á skáld sem hefur hingað
til verið álitið einn helzti
málsvari
rómantíkurinnar í
íslenskum skáldskap?
Eftir GUNNAR
HARÐARSON
vegs og virðingar, en það er önnur saga. Þó
mætti ef til viil breyta merkingu þeirra örlít-
ið og nota þá orð eins og vandræðaskáld um
þau fyrri tíðar skáld sem bókmenntafræðing-
um reynist hvað erfiðast að njörva niður við
einhveija tiltekna stefnu. Gott dæmi um slíkt
skáld væri þá Jónas Hallgrímsson. Einhverj-
um þætti kannski ekki tilhlýðilégt að kalla
listaskáldið góða vandræðaskáld, en óneitan-
lega hefur það verið ýmsum vandkvæðum
bundið að reyra hann fastan við ákveðna
bókmenntastefnu, því að einn er ekki fyrr
búinn að samtvinna hann rómantíkinni en
aðrir benda á að þræðina beri miklu heldur
að rekja til upplýsingastefnunnar. En það
er sama hve teygt er og togað: hvorug þess-
ara spennitreyja heldur. Þess vegna er vel
þess virði að prófa þriðju spennitreyjuna —
hversu haldgóð sem hún kann svo að reyn-
ast þegar upp er staðið.
Spennitreyjan sem hér um ræðir er í sjálfu
sér ekki ný af nálinni. I hana er saumað eink-
unnarorðið „nýklassík"; Hvað á það að þýða
að bregða henni á skáld sem hefur hingað
til verið álitið einn helsti málsvari rómantík-
urinnar í íslenskum skáldskap? Því er til að
svara að hugtök og heiti í íslenskri bókmennt-
asögu eru stundum dálítið frábrugðin því sem
gengur og gerist annars staðar. Þannig tölum
við um íslensk fornrit og íslenskar fornbók-
menntir, þegar aðrar þjóðir hafa notað orð
eins og miðaldarit eða miðaldabókmenntir.
Eddukvæði teljast til íslenskra fornrita en
eru jafnframt dæmi um evrópskar miðaida-
bókmenntir. Það er líka hugsanlegt að orð
eins og rómantík merki eitthvað allt annað
í íslenskri bókmenntasögu en í bókmennta-
sögu annarra þjóða. íslendingar styðjast nu
orðið við enskar eða amerískar kennslubækur
í bókmenntasögunni og fara því vafalaust
að öðlast nýjar ranghugmyndir um eigið at-
gervi; hugsanlega eru þeir nú þegar orðnir
háðir ensk-amerískum bókmenntasöguskiln-
ingi (ekki engilsaxneskum eins og stundum
er sagt; þeir voru uppi á 6. öld og fátt um
bókmenntasöguskilning þeirra vitað). Eðli-
legra væri að dusta rykið af kennslubókum
í dönsku og skoða íslenskar bókmenntir á
19. öid með hliðsjón af dönskum bókmennt-
um. Og þá kemur í ljós að Jónas var uppi í
lok klassíska tímabilsins í dönskum bók-
menntum.
En nú er víst ráðlegast að hægja svolítið
á sprettinum, að minnsta kosti áður en ég
fer að halda því fram að rómantísk ættjarðar-
kvæði eftir Jónas Hallgrímsson séu hátindur
klassísismans í dönskum bókmenntum! A
hinn bóginn er ekki úr vegi að gefa nokkurn
gaum að því hvað átt er við með orðunum
kiassík og nýklassík. Með klassík eða klass-
ískum bókmenntum er yfirleitt átt við bók-
menntir Grikkja og Rómverja í fornöld. Með
klassísisma er hins vegar átt við bókmennta-
stefnu sem leitar fyrirmynda í klassískum,
þ.e.a.s. grísk-rómverskum, bókmenntum.
Skýrustu dæmin um slíka stefnu eru liklega
endurreisnarskeiðið á Ítalíu og franski
klassísiminn á 17. öld, en báðar þessar stefn-
ur höfðu víðtæk áhrif á síðari tíma. Ennfrem-
ur sóttu þýskir höfundar á síðari hluta 18.
aldar fyrirmyndir til klassískrar fornaldar og
er stundum haft um þessa viðleitni þeirra
hugj-akið þýski klassísisminn. Nýklassík er
stundum notað um klassísisma í þeirri merk-
ingu sem hér hefur verið rædd (og hin þá
nefnd fornklassík), en einnig um þá lista-
stefnu sem fram kemur í kjölfar frönsku
byltingarinnar og einkenndi tímabilið fram
yfir fall Napóleóns. Loks er lýsingarorðið
klassískur notað í merkingunni sérstakt
blómaskeið eða guilöld og það ér í þessari
merkingu sem Danir nota orðið um fyrsta
þriðjung 19. aldar.
Þegar litið er til íslenskra aðstæðna virðist
einfaldast að skilgreina klassísisma sem bók-
menntastefnu sem tekur mið af gullaldarbók-
menntum. Það mætti jafnvel tala um endur-
reisnarstefnu í þessu sambandi. Ástæðan er
sú að gulialdarbókmenntir geta hér verið
hvort heldur fornklassískar (þ.e. grísk-róm-
verskar) bókmenntir eða íslenskar fornbók-
menntir, enda hafa þær áþekka stöðu í ís-
lenskri bókmenntasögu og fornklassískar í
evrópskri. Þegar íjallað er um klassík og
nýklassík í íslensku samhengi verður því að
huga að afstöðu bókmenntaverksins til þess-
ara tveggja þátta.
Langt er síðan menn tóku eftir klassískum
áhrifum í ritum Jónasar Hallgrímssonar. Ein-
ar Ólafur Sveinsson kom til að mynda með
þá athugasemd að hin hárómantíska nótt
kæmi aðeins fyrir á tveim stöðum í kvæðum
Jónasar og væru bæði þýdd. „Jónas upphefst
af innlendum fyrirrennurum að fornu og
nýju, og þá vitaskuld alveg sérstaklega af
eddu, svo og af einstöku latneskum fornhöf-
undum,“ ritar Halldór Laxness. I þessu sam-
bandi gegnir dvöl Jónasar í Bessastaðaskóla
vísast lykilhlutverki, því þar voru skólapiltar
aldir upp við fornklassísk skáldverk, og það
þarf enginn að segja þeim sem þetta ritar
að þau geti ekki haft áhrif á hvern þann sem
þau les ofan í kjölinn. Það er ekki ólíklegj
að þessi bakgrunnur hafi mótað Jónas öðru
fremur og jafnvel svo að segja mætti að það
væri runnið honum í merg og bein, og ekki
bara honum, heldur öllum íslenskum mennta-
mönnum á 19. öld. Til marks um það má
hafa hina klassísku heiðríkju og idylliskar
lýsingar, sem minna einna helst á lýsingar
Virgiliusar á búsældar- og hjarðsveinalífi, í
Gunnarshólma sem þó er ekki undir forn-
klassískum bragarhætti eins og ísland, held-
ur undir ítölskum miðaldahætti og sver sig
því óneitanlega í ætt við miðaldadýrkun af
rómantískum toga. Raunar koma hin klass-
ísku áhrif einna skýrast fram í bragarháttum
þeim sem Jónas velur kvæðum sínum, svo og
í formi þeirra, þ.e.a.s. efnisskipan. ísland er
ort undir fornklassískum bragarhætti (hvern-
ig tvísöngslagið getur þá verið íslenskt þjóð-
lag hefur lengi verið mér ráðgáta). Á það
hefur verið bent að hinna klassísku áhrifa
gæti ekki aðeins í bragarhættinum, heldut'
líka í efnisskipuninni. Reglur hinnar fornu
mælskulistar eru hafðar í heiðri: inngangur,
málavextir, rökstuðningur með dæmum,
lokaorð. Og helstu aðalsmerki þessa háróm-
antíska ættjarðarkvæðis Jónasar Hallgríms-
sonar eru klassískur skýrleiki, rökvísi og
nákvæmni, bæði í orðavali, bragarhætti og
framsetningu.
En kvæðið er nú kannski hvorki háróman-
tískt né ættjarðarkvæði í hefðbundnum skiln-
ingi og klassísk viðhorf koma ekki bara fram
í bragarháttum og efnisskipan. Þau koma
líka fram í söguskoðuninni og afstöðunni til
tungumálsins og bókmenntanna.
Hugmyndin um hina horfnu gullöld er
ekki rómantísk hugmynd. Hún er satt að
segja ævaforn og má rekja hana allt aftur
til þess tíma er Adam heyrði hliðum Paradís-
ar skellt á hæla sér. Hún varð algengt stef
í íslenskum skáldskap á síðmiðöldum og lengi
eftir það; varð þar af heil bókmenntagrein
og kallast heimsósómakveðskapur. Mjög var
fögur fyrri öld í heimi, kvað Stefán Ólafsson
í Vallanesi, og átti líklega við gullöld þá sem
greint er frá í fyrstu bók Hamskiptanna eft-
ir Ovidius. Engum datt þó í hug í fullri al-
vöru að taka sér það fyrir hendur að endur-
heimta hina horfnu gullöld þegar í stað fyrr
en ítalskir auðkýfingar á 15. og 16. öld tóku
að reisa sér hallir og garða að hætti róm-
verskra keisara í fornöld; ekki óáþekkt því
þegar japanskir kauphéðnar voru að svipast
um eftir garðhúsi og festu augun á Bucking-
hamhöll.
Á 18. og 19. öld, í tengsium við banda-
rísku og þó einkum frönsku stjórnarbylting-