Lesbók Morgunblaðsins - 04.04.1992, Qupperneq 10

Er tungvmálið fangelsi? Sitjum við í klefum orðanna og ráðum aðcins að litlu leyti hvað við segjum?
í auga óreiðunnar IV
F rumskógarlög-
mál hjartans
ví hefur verið haldið fram að tungumálið sé
fangelsi. Samkvæmt því sitjum við í klefum
orðanna og ráðum aðeins að litlu leyti við hvað
við segjum.
Sjálf fangelsisstofnunin er þjóðfélagið eða
Gömul
smalavísa
Hallgrímur Helgason:
Þrjú lög fyrir selló og
píanó.
Undir þessari fyrirsögn er
prentaður eftirfylgjandi rit-
dómur eftir Jiirgen Rasinski
í músík-tímaritinu Das Orc-
hester, sem út er gefið af hinu alkunna
Schott-forlagi í Mainz, í febrúar-hefti
ritsins 1992:
„Samanborið við stutt Tvö lög fyrir
fiðlu og píanó, samin 1950, út kbmin
1991, eftir íslenzka kompónistann Hall-
grím Helgason, þá eru Þijú lög fyrir
selló og píanó enn áhugaverðari (að
meðaltali eru þau um 30 takta lög); en
þau voru samin árið 1982.
Skáldleg fegurðarskynjun ljómar frá
fyrsta laginu, Andantino, með heitinu
Kvæðalag (Chanson folklorique). Sem
einskonar Siciliano er það í rauninni
hrífandi í skýrum sjálfumleik sínum.
Gætilega er að vísu forðast að gera að
sérstöku vandamáli efni þjóðlagsins
(Skagfirðingastemma), en með verm-
andi geislakrafti sínum og viðkvæmum
frumleik reynist það traustur grunnur.
Sem tóntak kann A-dúr að stuðla að
eiginvild kaflans. Á heillandi hátt ein-
kennir jafnframt skollabragð (tritonus)
íslenzkrar ættar alla uppbyggingu.
Píanó-hlutverkið, með þungaríkum,
píanískum hljóm-stöplum sínum, er gott
dæmi um norrænan sögukvæða-brag.
Annar kaflinn, Andante espressivo,
er skrifaður í tóntegundinni G-dúr; en
hún er samkennileg bæði fyrir þjóðlagið
og strokhljóðfærið. Með nafngiftinni
Gömul smalavísa (Canto pastorale) hefir
Hallgrími Helgasyni tekizt að semja
meistarastykki goðsögulegs einfaldleika,
sem auk þess sýnir djúphygli í söng-
legri laglínu sinni og er barmafullt af
fomlegum, samstígum fimmundum og
fjöl-tóntaki (polytonalitet). Ævintýra-
legar skrautmyndir prýða tónbálkinn. í
vitundinni sprettur fram vekjandi hug-
sýn um hið fyrirheitna hjarðljóða-land
(Arkadía), sveipuð einlægni heilinda, en
þó rík að tjáningarmætti.
Þriðji kaflinn, Kansóna, sem lýkur
svítunni, er sterk andstæða fyrri þátta.
Kompónistinn ritar „í gömlum stíl“.
Hann aðhyllist þróunargerð, ann hermi-
röddun, raddfleyguðum kontrapunkti,
notar fauxbourdon (röð sexundarhljóma)
og setur fram víxlspilandi atriði gegn
hröðu ferli einleikara. Þannig reisir hann
kröftugan lokakafla, sem með eintakts-
stefi sínu bendir til Brandenborgar-kon-
sertsins nr. 4.
Hvert lag fyrir sig er sérmynd með
eigin sjálfgildi; en tóntaksferill og sam-
eiginlegur þjóðvísu-efniviður tengja
saman þessa þrenningu og gera hana
að æðri, fagurfræðilegri heild.
Við öll tækifæri listræns flutnings og
við nám er þessi svíta einstaklega at-
hyglisverður kostur á verkefnaskrá fyrir
selló og píanó. Útgáfan inniheldur lista
er sýnir út gefin verk Hallgríms Helga-
sonar.“
Das Orchester, músíktíma-
rit, febrúar 1992.
KLARA DÖGG
SIGURÐARDÓTTIR
Öllum er
sama
Inn í skemmu situr
stúlka út í horni
öll í hnipri
öllum er sama
öllum er sama
hún er ein úti í horni
og vill einhver taki
utan um sig
En hvar eru allir?
Höfundur er 15 ára skólanemi í Reykjavík.
Bölsýnismennirnir þusa
yfir lággróðrinum,
popptónlistinni, öllu sem
sker þá í eyrun. Þeir þusa
eins og kerlingar úti í
horni, um söngvarana
sem kunna ekki að
syngja, rithöfundana sem
kunna ekki að skrifa og
málarana sem ekkert geta
málað. Þegar að þeir hafa
lokið máli sínu stendur
ekkert eftir annað en ótti
þeirra við að aðrir hafí
ekki jafn mikið álit á
þeim og þeir sjálfir.
Eítir EINAR MÁ
GUÐMUNDSSON
jafnvel siðmenningin; ávöxtur þjóðfélag-
anna: uppeldið sem leggur á okkur bönd,
skólinn sem kennir okkur að hlýða og þar
fram eftir götum.
Þetta þýðir ekki endilega að málfrelsið
og önnur lýðréttindi séu bara plat. Eigi
að síður er allt sem við segjum og gerum
háð aðstæðum og rammað inn í ákveðinn
hugsunarhátt. Við erum hluti af siðum og
venjum og margt svo sjálfsagt að við tök-
um'ekki eftir því.
Jafnvel byltingamenn, sem vilja um-
turna öllu og kollsteypa, skírskota til fort-
íðarinnar. Nýjungar nærast á fornum
draumórum. Þó að allt sé gamalt í ísskápn-
um er ekkert nýtt undir sólinni.
Við megum allt sem okkur langar til
en það sem okkur langar til er háð vilja
annarra. Þó að enginn standi yfir okkur
með svipu eða sitji um hveija setningu sem
við segjum eru hugsanir okkar engan veg-
inn úr lausu lofti gripnar.
Við erum málpípur sjónarmiða og hags-
muna, fangar aðferða og reglugerða.
Skáldlegar setningar Arthurs Rimbaud
eins og: „Ég er ekki ég, ég er annar,“ og
„ég hugsa ekki, ég er hugsaður," tjá þessa
staðreynd mæta vel.
Þó að innan stofnunarinnar ríki viss fjöl-
breytileiki og verðirnir séu flestir borgara-
lega klæddir erum við með vissum hætti
forrituð.
Annars vegar búa í huga okkar ýmis
skjöl úr fortíðinni, arfur hins liðna, en hins
vegar mynda boð og bönn samtímans,
reglugerðir hins nútímalega þjóðfélags,
ramma um líf okkar.
Á milli þessara póla, fortiðarinnar og
samtímans, er eilíf togstreita; svo mikil
að flest þjóðfélög rúma í sér snert af geð-
klofa.
Sé slík mælistika notuð á „okkar litla
samfélag“ má segja að klikkunin sé að
koma upp á yfirborðið, að brátt viti geð-
klofinn ekki í hvaða heimi hann dvelur.
Grundvöllur þessarar togstreitu í okkar
samfélagi er augljós, sem sé sú staðreynd
að í rúm þúsund ár bjuggum við í dreif-
býli, samfélagi þar sem okkar menning
og hugsunarháttur mótaðist. Inn í þennan
forna heim höfum við alla tíð sótt gildi
okkar og viðmiðanir.
Á þessari öld hefur þetta dreifbýli hins
vegar verið að þjappast saman og það
með slíkum ógnarhraða að flestar kynslóð-
ir á mölinni eiga sér gjörólíka sögu og
meira en helmingur þjöðarinnar býr á litl-
um þéttbýliskjarna eða umhverfis hann.
II
En ég ætlaði ekki að tala um þetta; ég
ætlaði að tala um orðin. „Ymsum eru þau
víst leiðitöm" yrkir Sigfús Daðason í Hend-
ur og orð, bókinni sem alltaf er hægt að
grípa til steðji vandi að höndum.
Getur verið að orðin, verkfærin sem við
notum til að tjá okkur, ráði í raun hvað
við segjum? Eru menn hugsaðir fremur
en að þeir hugsi?
Hér áður fyrr byggðist vald manna ekki
síst á því hve leiknir þeir voru með orðin.
Hinn menntaði maður hafði orðin á valdi
sínu. Stjórnmálamenn voru ræðuskörung-
ar, ferskeytlan hvöss sem byssustingur og
þar fram eftir götum.
Menn gátu verið fámálir og sagt hug
sinn í fáum, meitluðum setningum eða
talað í belg og biðu. Allt snerist um orð.
Hann er ekki ýkja merkilegur náungi en
hann getur þó svarað fyrir sig. Hann kemst
vel að orði. Hann lætur ekki vaða oní sig.
Hver kannast ekki við þessar mæli-
stikur? Það má velta því fyrir sér á hvern
hátt framsókn myndmiðlanna hefur breytt
þessu. Frekar en að segja um stjórnmála-
manninn: „Hann er flugmælskur," segjum
við: „Hann kemur vel fyrir í sjónvarpi."
Hvernig hefði Egill Skallagrímsson
komið fyrir í sjónvarpi? Hvernig hefði ver-