Lesbók Morgunblaðsins - 13.06.1992, Qupperneq 9

og einnig með hempuna. Séra Bjöm predik-
aði oft blaðalaust og þótti halda góðar ræð-
ur. Faðir Bjöms var séra Þorlákur Loftsson
á Móum og Esjubergi, en langafi hans var
hinsvegar séra Jón Steingrímsson, eldprest-
ur. Kollugerðisfólk þótti duglegt og aftmrða
söngfólk.
Jón faðir minn var mjög listfengur og
hagur, svo fólk sendi til hans allskonar hluti
sem höfðu bilað og vandi var að gera við;
þar á meðal bfotið leirtau. Hann var líka
afbragðs vefari. Hann var fæddur á Stöpum
og bjó þar allan sinn búskap, utan eitt ár,
sem hann bjó í Hvammkoti í Tungusveit.
Faðir minn var tvíkvæntur. Fyrri kona
hans var Ingibjörg Jóhannsdóttir, ættuð
austan af landi. Þau eignuðust tvo syni, en
hún dó af barnsfömm, þegar hún átti þann
seinni; henni blæddi út og ekkert var hægt
að gera til að bjarga henni. Barnið var skýrt
Eyvindur, en dó skömmu síðar.
Nærri fjómm árum seinna kvæntist Jón
móður minni, Guðrúnu Björnsdóttur, sem
fædd var 1858. Hún var eins og áður segir
úr Húnavatnssýslunni, en var þá komin
austur í Tungusveit og hafði verið vinnu-
kona á Lýtingsstöðum og víðar. Hún kom
til hans sem ráðskona í fyrstu. Foreldrar
mínir eignuðust 5 börn; ég er næstyngst
og við erum tvö sem eftir lifum.
Sá atburður, sem lengi verður í minnum
hafður í fjölskyldunni, átti sér stað fyrir 101
ári, þegar Guðmundur Hannesson, prófess-
or, tók fót af föður mínum, nokkm fyrir
ofan hné. Aðgerðina varð að framkvæma
strax á staðnum; það var ekki talið ráðrúm
til að flytja föður minn langar leiðir, því
drep var komið í fótinn. Skurðaðgerðina
framkvæmdi Guðmundur án þess að svæfa
sjúklinginn eða deyfa og skurðarborðið var
hesthúshurð, sem sett var upp í baðstof-
unni. Svo vildi til að hafði þá móðir mín
nýlega fætt barn og þótti ekki fært að hún
væri í baðstofunni á sama tíma og þessi
þjáningarfulla aðgerð fór fram. Þessvegna
vom hún og barnið borin út, suður fyrir
bæinn, enda ekki um aðrar vistarverur að
ræða en baðstofuna.
Sigríður fór að mála með olíulitum eftir sjötugt, en ekki liggja margar myndir
eftir hana. Hún er nævur málari, sem merkir að hún hefur þann sjaldgæfa hæfi-
leika að hafa haldið myndhugsun barnsins. Þetta málverk er af æskuheimili Sig-
ríðar, Stöpum í Tungusveit, Handan Héraðsvatna sést bæfinn í Bólu í Blöndu-
hlíð og Bólugil, þar sem fjórir fossar falla í röð.
í litla húsinu með bláa þakinu, í næsta
býr Sigríður frá Stöpum.
Þetta var í júnímánuði 1891 og um það
eru til heimildir vegna þess að löngu síðar
hélt Guðmundur Hannesson erindi í ríkisút-
varpið, þá orðinn aldraður maður, og rakti
minningar frá liðnum tímum; þar á meðal
talaði hann um skurðaaðgerðina á Stöpum.
Um þetta leyti var Guðmundur að ljúka
prófum í læknisfræði og sagðist honum svo
frá í útvarpinu:
SÓTTHREIN S AÐUR DÝJA-
MOSI
„Ég var kominn heim að Eiðsstöðum til
foreldra minna og ætlaði að vera heima um
sumarið, en langaði til að skreppa í skennnti-
ferð austur í Skagafjörð, til þess að heim-
sækja frændkonu mína, Elínu á Brúnastöð-
um, konu Jóhanns Péturs hreppstjóra, og
vera hjá þeim í viku, sem ég og gerði, A
meðan ég var á Brúnastöðum, fór ég til
kirkju að Mælifelli og var við messu hjá
Jóni presti Magnússyni. Þegar komið var
úr kirkju var mér boðið til stofu ásamt öðru
fólki. Presturinn fór þá að tala við mig um
bágar aðstæður á einu heimili í sveitinni.
Konan lægi á sæng, en bóndinn fársjúkur
af hnémeini og það væri komin svo mikil
ígerð í lærið, að hann væri hættur að hafa
fótaferð. Hann hefði ekki viljað leita lækn-
nágrenni við Slökkistöðina og Perluna,
is, haldið að þetta lagaðist af sjálfu sér.
Presturinn spurði mig hvort ég væri ekki
fáanlegur til að koma með sér að Stöpum
og líta á manninn og skera í lærið ef ég
héldi að það gæti hjálpað. Ég var undireins
til í þetta og fór nú að hugleiða með sjálfum
mér, hvað mig vantaði helzt af öllu og komst
að þeirri niðurstöðu, að það væru sáraum-
búðir.
Mér var boðið að vera á Mælifelli um
nóttina og þar sem ég bjóst ekki við því
að sofa mikið, fór ég strax um kvöldið að
fá mér dýjamosa uppi í fjalli. Fór ég með
hann heim í bæ, skolaði Jlann vel og vand-
lega þar til öll mold var farin úr honum og
sótthreinsaði hann svo vel sem ég gat.
Morgunninn eftir fórum við séra Jón í
blíðskaparveðri og glaðasólskini yfir að
Stöpum. Strax og ég sá Jón bónda Þorvalds-
son, varð mér ljóst að hann var miklu veik-
ari en ég hafði gert mér í hugarlund. Það
var komin mikil ígerð upp í lærið og sár
út frá því og drep komið í allt saman.
Hætta á blóðeitrun var mikil og þá ómögu-
legt að bjarga lífi mannsins. Því varð að
hafa hraðann á, hver mínúta var dýrmæt.
Það var líka komin skemmd í beinið.
Konan og nýfætt barnið voru borin suður
fyrir bæinn. Hesthúshurðin var valin fyrir
skurðarborð og úr ljánum hans Jóns gerði
ég sög. A allri minni læknistíð kynntist ég
aldrei öðrum eins hetjuskap, annarri eins
Œoký&Pm - /
.
Sigríður frá Stöpum vildi sem minnst
tala um sjálfa sig, en langaði til að
koma á framfæri því, sem hún hafði
skráð um sitt fólk fyrir norðan og eink-
um þó föður sinn, Jón bónda á Stöpum
í Tungusveit, sem hún dáir mjög. Sig-
ríður er mjög skýr og hress þrátt fyrir
95 árin að baki, en verður að nota
göngugrind til að komast um húsið.
Ljósm.Lesbók/GS.
karlmennsku og æðruleysi og hjá þessum
manni. Það heyrðist aldrei í honum stuna á
meðan ég tók af honum fótinn. Það leið
yfir hann rétt sem snöggvast á meðan ég
sagaði í sundur á honum lærlegginn. Þessa
aðgerð hefði ég aldrei getað gert, ef verk-
færin hans Jóns hefðu ekki verið svo vel
gerð og vel hirt. Hann hafði þau undir sperru
í baðstofunni.“
Þannig hljóðaði frásögn Guðmundar
Hannessonar í útvarpinu. Við hana er því
að bæta, að Guðmundur hafði að sjálfsögðu
ekki með sér þá sá sérstöku hnífa, sem
notaðir eru við uppskurði á sjúkrahúsum.
Þess í stað varð hann að notast við gæru-
hníf föður rníns; það var stór hnífur, notað-
ur til að flá sauðfé þegar slátrað var.
Þarna mættust tveir menn, sem áttu
margt sameigiolegt. Báðir höfðu óbilandi
kjark, báðir skjótir til úrræða, ef vanda bar
að höndum og glöggir á hvað gera þurfti,
enda voru þeir skyldir. Þeir voru vinir eftir
þetta og faðir minn heimsótti Guðmund
margoft á Akureyri, þar sem hann var lækn-
ir. Seinna fékk Guðmundur bróðir minn
útvortis berkla og þá var enn leitað til Guð-
mundar Hannessonar, sem tókst að lækna
bróður minn á ellefu árum.
Faðir minn fór allra sinna ferða þótt
hann væri á öðrum fætinum. Hann var eng-
inn ládeyðumaður, öðru nær. Mér er hann
minnisstæður frá því ég var bam; þá kom
hann með kassa með bankabiggi, sem svo
var nefnt og setti á kvarnarsteinana og
söng um leið og hann malaði. Mjölið gusað-
ist út í kvarnarstokkinn, mjúkt eins og
hveiti. Þegar hann brosti, þá birti yfir öllu
andlitinu og bláminn í augunum varð skær-
ari og það var ekki hægt annað en brosa
með. Ég man vel brosið hans og fallegu
söngröddina.
DAUÐASLYS Á STÖPUM
Önnur æskuminning stendur mér skýr
fyrir hugskotssjónum, en er ekki ánægjuleg.
Ég var þá fimm ára. Þá voru sjö til heimilis
á Stöpum, foreldrar mínir og ég, og hjónin
Guðfinna og Jónas ásamt tveimur börnum
sínum, Þórunni og Guðlaugi, sem þá var
17 ára. Þetta var rétt fyrir jólin 1902. Guð-
laugur hafði viljað fara með föður sínum út
á Krók, en hann átti að vera heima og sinna
gegningum. Faðir minn var nýkominn heim
frá Steinsstöðúm og búinn að láta reiðhest-
inn sinn, hann Fálka, í hús. Allar kindur
hjá okkur voru á húsi, en fé Guðfmnu og
Jónasar var úti. Guðfinna fór að hafa orð
á því við son sinn, að nú væri líklega bezt
að fara að smala saman kindunum og koma
þeim í hús. Nokkrar þeirra voru komnar
vestur fyrir vatnið. Guðlaugur tók þessu
fálega og kvað ekkert liggja á; hann færi
beint yfir vatnið. Ég man, að þá svaraði
faðir minn nokkuð snögglega, að í því væri
ekkert vit, ísinn bara tveggja nátta. Guð-
laugur ansaði engu, en ég hafði á tilfinning-
unni að hann ætlaði að óhlíðnast föður mín-
um. Litlu síðar, þegar hann snarast út úr
baðstofunni, stendur faðir minn upp og fer
á eftir honum og eltir hann. Þegar við kom-
um fram í bæjardyrnar, sást að Guðlaugur
var kominn spottakorn framá vatnið og
gekk hratt. Að skammri stund liðinni var
hann komin langleiðina yfir vatnið og þá
kallaði faðir minn á eftir honum: „Varaðu
þig, þama er hann veikastur!“
Ekki sáust þess nein merki að Guðlaugur
heyrði þetta og áfram hélt hann með sama
hraða og áður. Mér finnst að hann hafi
bara átt eftir þijú skref að bakkanum hand-
an vatnsins, þegar ísinn brotnaði og piltur-
inn skall í vökina. Við heyrðum, að hann
kallaði á hjálp og sáum að hann tók sundtök.
Faðir minn stóð á hlaðinu ásamt móður
piltsins. Hann kallaði til okkar: „Komið með
reipi ofan að vatni og leysið þau í sundur“.
Svo hentist hann suður túnið, inn í hesthús
og kom út með langa broddstafinn sinn.
Broddinn á honum hafði hann sjálfur hert
í eldi og margsinnis notað hann við ísinn á
Héraðsvötnunum. Úr hesthúsinu kom faðir
minn með borð, sem hann hefur kippt úr
stalli með höndunum einum saman og síðan
fór hann í loftköstum niður að vatni. Guð-
laugur var enn á sundi í vökinni og kallaði
látlaust á hjálp. Hann var enn með vettlinga
á höndunum og skellti þeim hvað eftir ann-
að uppá skörina, en hún brotnaði jafnharðan
undan þunganum.
Faðir minn var seztur á stallborðið og
stjakaði sér með broddstafnum út á ísinn.
Hann hafði látið binda reipi um sig og bilið
á milli hans og Guðlaugs styttist óðum. Ég
var búin að sjá Guðlaug sökkva tvisvar á
kaf í vatnið, en hafði engan skilning því,
hvað það boðaði. Á bakkanum stóðu móðir
piltsins og Guðmundur bróðir minn og höm-
uðust við að gefa reipið framá ísinn. Enn
var Guðlaugur á sundi; síðasta hróp hans
nísti í gegnum merg og bein. Síðan skellti
hann höndunum einu sinni enn á skörina.
Þar urðu vettlingarnir eftir og frusu fastir
um leið og hann sökk. Þessu tafli var lokið;
dauðinn hafði sigrað.
Á eftir fór ég að hugsa um draum sem
mig hafði dreymt nokkru áður. Ég hafði
sofið lengur en venjulega og Guðfinna kom
að rúminu mínu. Þá sagðí ég við hana:
„Mig dreymdi að ég sá hann Lauja fara á
bak honum Litla-Grána og svo fóru þeir út
á vatnið. En hann Litli-Gráni blotnaði ekki
neitt í fætuma, því hann gekk bara ofaná
vatninu. En þegar þeir voru nærri komnir
alla leið yfir vatnið, þá sukku þeir og komu
ekki upp aftur“. Guðfinna fölnaði og sneri
til dyra og ég sá eftir því að hafa sagt
henni drauminn. Ég flýtti mér að kalla á
eftir henni eins hátt og ég gat: -Mig dreymdi
þetta bara.-
Gisli Sigurðsson tók saman eftir minn-
ingum Sigríðar Jónsdóttur.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 13.JÚNÍ 1992 9