Lesbók Morgunblaðsins - 13.06.1992, Page 10

Klassísk tilvitnun í byggingarlist: Gaflhlaðsþríhymingurinn sívinsæli var notaður líkt og biluð grammófónsplata. Myndin er af British Museum í London.
UM KLASSA OG
KLASSÍSKA HLUTI
Orðin „Klassi“ og „klassískt“ virðast hafa tekið
sér bólfestu í daglegu tungutaki landsmanna
og eru þar gjaman notuð jöfnum höndum
þegar menn vilja lýsa hrifningu sinni eða sam-
þykki á einhveijum hlut, eins og t.d.: „Þessi
Eiður Hóratíusarbræðra. Málverk eftir Jacques Louis David. Dæmi um nýklassík
í málaralist.
Vegna þess að
merkingarlegt innihald
orðsins virðist hafa
sullast eitthvað niður eða
jafnvel tæmst er kannski
ekki úr vegi að grennslast
aðeins fyrir um hina
upprunalegu notkun þess
og hvert menn voru að
fara þegar þeir tóku sér
orðið „klassískur“ í
munn.
Eftir HANNES
SIGURÐSSON
bíómynd er alveg meiriháttar klassi"; eða:
„Skákmaðurinn svaraði leik mótherja síns
með klassískri vöm.“ Það er ekki gott að
segja hvenær orðið „klassískt“ fór að
hreiðra um sig í málinu, en það hljóta að
vera nokkuð mörg ár síðan því sjálfur man
ég eftir móður minni þegar ég var smáp-
atti taka þannig til orða um einhvern kjól,
að þetta væri alveg „klassískt snið“. Ég
var aldrei með það fullkomlega á hreinu
hvað hún átti nákvæmlega við og er það
eiginlega ekki enn. Sennilega meinti hún
að kjóllinn væri sígildur, í þeirri hagsýnis-
merkingu að hann væri hentugur við flest
tækifæri og dytti ekki svo auðveldlega úr
tísku. Með þessu komst móðir mín mun nær
upprunalegri notkun orðsins en þeir sem að
í dag tala um slíka fáheyrða hluti sem
„klassísk popplög, klassíska megrunarkúra
og jafnvel klassa banana“. Einhvern tímann
frá því að ég stóð eins og glópur í kjólabúð-
inni og hlustaði á móður mína ræða um
klassískar dragtir og þar til menn tóku að
tala um „klassísk viðbrögð" og „klassa
pulsur" virðist merking orðsins hafa brengl-
ast alvarlega og orðið að hálfgerðu innan-
tómu orðskrípi sem leyfilegt er að nota
yfir næstum allt og alla. Eg man jafnvel
eftir að hafa heyrt oftar en einu sinni og
tvisvar að framkoma eða lífsstíll manna
bæri vott um „vissan klassa". Þessi grautar-
lega beiting orðsins hefur mest lítið með
upphaflegt innihald þess að gera nema
hvað það er enn notað sem almennur gæð-
astimpill, en klassi virðist vera leitt af orð-
inu klassískur sem fengið er að láni úr hinni
alþjóðlegu tungu og náskylt er enska orðinu
„classical".
Vegna þess að merkingarlegt innihald
orðsins virðist hafa sullast eitthvað niður
eða jafnvel tæmst er kannski ekki úr vegi
að grennslast aðeins fyrir um hina uppruna-
legu notkun þess og hvert menn voru að
fara þegar þeir tóku sér orðið „klassískur“
í munn. Því miður er ekkert einhlítt svar
við þeirri spumingu og merkingin er nokk-
uð breytileg eftir hvort bókmenntir, málar-
alist, byggingarlist eða tónlist á í hlut, en
línumar vom engu að síður mun skýrari
en þær em í dag. í myndlistinni, sem og
bókmenntum, var „klassískur" eða klassík-
ismi“ einvörðungu notað til þessað vitna til
grískra og rómanskra lista og lifir sú skil-
greining ennþá góðu lífí á meðal fræði-
manna. Þeir sem em hvað nákvæmastir
beita því helst ekki nema í sambandi við
gríska list, sem talin er bijóstmóðir vest-
rænnar menningar, og náskyldustu af-
kvæmi hennar, eða um tímabilið frá pers-
nesku stríðunum á ámnum 481-479 og til
dauða Alexanders mikla árið 323 fyrir
Krist, þegar hellenska skeiðið tekur við.
Þar sem Rómveijar öpuðu svo stíft eftir
þessum andlegu forverum sínum á Grikk-
landi bæði í list og lífemi er „klassískur"
oft aðeins notað í afleiddri merkingu um
þeirra arfleifð. Var það fyrst brúkað um
þá rómversku borgara sem greiddu hæstu
skattana og, nokkm síðar, um rithöfunda
sem getið höfðu sér góðs orðstírs. Á miðöld-
um náði skilgreiningin yfir alla fom-gríska
og rómanska rithöfunda, auk sjónlista á
þeim tíma, sem litið var til sem hinnar einu
sönnu mælistiku á réttmæti og verðleika
hlutanna. Þær fjölmörgu klassísku endur-
lífgunartilraunir sem átt hafa sér stað gegn-
um aldimar hafa þess vegna beinst að því
að endurvekja þau listrænu lögmál og skip-
an er gilda í byggingar- og höggmyndalist
þessara fornþjóða og þann stórfengleika
sem talinn var þeim tilheyra.
Fyrsta slíka endurvakningin átti sér stað
á tímum Karls konungs mikla á áttundu
og níundu öld, einhveiju fijóasta nýsköp-
unartímabili evrópskrar sögu og menning-
ar. Næsti stórkippurinn fór að mestu fram
í Flórens og Róm og er hvað sterkustu
áhrifin að fínna í verkum arkitektsins
Filippo Brunelleschi, sem segja má að hafi
hrundið ítalska endurreisnartímabilinu af
stað með hvolfþaki sínu yfír dómkirkjuna
í Flórens árið 1420 og Munaðarleysingjasp-
ítalanum, Ospedale degli Innocenti, frá ár-
inu áður. Það var á dögum endurreisnarinn-
ar sem menn tóku að þróa ýmsar kenning-
ar um klassískan arkitektúr. Þær voru að
miklu leyti byggðar á skrifum rómanska
arkitektsins Marcus Citgruvius Pollio, betur
þekktur einfaldlega sem Vitruvius, er uppi
var rétt fyrir Krists burð og uppgötvuð
voru árið 1414. Fræðirit Vitruviusar eru
mjög ruglandi aflestrar og voru endureisn-
armenn óbangnir við að skálda sínar eigin
hugmyndir í eyðurnar. Túlkun þeirra á list
Grikkja og Rómveija til forna blandaðist
saman við þær hugmyndir sem næstu kyn-
slóðir gerðu sér um klassíska list og hvað
10