Lesbók Morgunblaðsins - 20.06.1992, Blaðsíða 5

Hún segir: „Ef þú ert að leita að menningar-
legri reynslu sem þú vilt muna eftir, þá
skaltu fara á disktótek í Reykjavík um helgi“
(bls. 44). Diskótekin koma þarna á eftir
Mývatnssveit, þjóðgörðum, Látrabjarg og
helstu fossum landsins. í þriðja sinn er di-
skótekið getið í kaflanum um Reykjavík.
Þar er rætt um verðlag, klæðaburð og
„fijálslynd viðhorf sem koma upp á yfirborð-
ið eftir örfá glös“ (bls. 96).
Ég ætla þess vegna að skeyta engu við-
bárum þeirra sem ætíð eru að reyna að
draga mörk milli þess hvað er ekta og hvað
er óekta eða flokka fyrirbrigði í umhverfinu
eftir því hversu náttúruleg eða tilbúin þau
eru eða skipta menningu í sanna menningu
og síbylju auglýsinga. ítalski bókmennta-
fræðingurinn og rithöfundurinn Umberto
Eco hefur skrifað um teygjanleika mark-
anna milli raunveruleika og óraunveruleika.
M.a. ræðir Eco um tilhneigingu Bandaríkja-
manna af evrópskum uppruna (hvíta manns-
ins) til þess að reyna að endurskapa evr-
ópska menningu til að bæta sér upp tengsla-
leysi sitt við sögu lands síns. Hann spyr
hvort eftirlíkingarnar af evrópskri list og
sögu, sem hvarvetna er að fínna, séu raun-
verulegri en Los Angeles, Flórída, hrað-
brautirnar, MacDonalds og fleira sem er
óaðskiljanlegur hluti bandarískrar nútíma-
menningar? Meginatriðið hér er að það er
óljóst hvað er í rauninni ekta. Gildir einu
hvort um er að ræða náttúru, sögulegan
stað eða menningu.
HYAÐ ER EKTA OG HVAÐ ER
Óekta?
Hugmyndum nútímabókmenntafræðinga
og rithöfunda um það hversu óglögg skilin
eru milli þess sem er raunverulegt og óraun-
verulegt má beita á íslenskan veruleika.
Þeim má beita til að gaumgæfa þau við-
teknu viðhorf sem búa að baki því að flest-
um fínnast Dimmuborgir, Höfði, Snorri
Sturluson og Gullfoss á einhvern hátt „sann-
ari“ — náttúrulegri eða íslenskari — en
Eden, Bláa lónið, Sykurmolarnir og reykvísk
diskótek.
Eden, Bláa lónið, Sykurmolarnir og reyk-
vísk diskótek eru raunveruleg fyrirbrigði
íslenskrar nútímamenningar á nákvæmlega
sama hátt ogDisneyland, Disneyveröld, „the
real thing“ kók, MacDonalds og hraðbrautir
eru raunveruleg fyrirbrigði bandarískrar
nútímamenningar.
Sumir segja að það sem sé upprunalega
gert fyrir ferðalanga sé „óekta“. Þessi skil-
greining á við um flesta skemmtigarða, e.t.v.
einnig um Bláa lónið og Eden. Þetta er
ágæt skilgreining, svo langt sem hún nær.
Hún gengur að því leyti í berhögg við hug-
myndir um óspillta náttúru og sanna Sögu-
eyjarmenningu að diskótekin eru með í
myndmni því að ekki urðu þau til vegna
ferðafólks.
Lítum betur á þessi „feik“, þ.e. það sem
flestir álíta vera eitthvað „gervi“, gert fyrir
ferðafólk, gert fyrir þá sem skilja ekki
muninn á því hvað er upprunalegt og hvað
er eftirlíking. Er eitthvað rangt við eftirlík-
ingar? Deilurnar um Sögualdarbæinn í
Þjórsárdal þættu fráleitar í Bandaríkjunum
þar sem reistar eru nákvæmar eftirlíkingar
af forsetaskrifstofum í bókasöfnum fyrrver-
andi forseta. Umberto Eco heimsótti Lyndon
B. Johnson safnið í Austin, Texas; ég heim-
sótti Jimmy Carter safnið í Atlanta í Georg-
íufylki — og sá reyndar forsetann sjálfan í
eigin persónu innan við þijá metra frá mér
þar sem hann talaði við kennaranema frá
Emoryháskóla. Það að sjá og heyra Carter
var merkileg upplifun, m.a. af því að stund
hans með kennaranemunum var ekki sett
upp fyrir ferðalanga og raunar var þetta
reynsla ófáanleg „venjulegum" ferðalöng-
um. Safnvörður, sem um leið var góður
umhverfístúlkandi, hefur eflaust bætt Eco
þetta upp með áhrifaríkri sögu af persónu-
leika Johnsons. E.t.v. var það safnvörður
sem þekkti Johnson persónulega.
En er ekki móðgandi við íslenska menn-
ingu að bera hana saman við „sögulaus"
Bandaríkin? Skiptingin milli söguríks
„garnla" heimsins og sögulausra Bandaríkj-
anna riðlast gersamlega þegar litið er á
þjóðgarða, hið mest ekta af öllu sem ekta er
í ferðamennsku. Þau eiga nefnilega hug-
myndina um þjóðgarða. Hugmyndir um þá
og náttúru- og umhverfistúlkun voru þróað-
ar í Bandaríkjunum fyrir um það bil öld og
bárust þaðan til Evrópu.
Margir Bandaríkjamenn eru heillaðir af
rómantík um nauðsyn þess að komast burt
úr heimi glers og stáls — að flýja upp í fjöll,
að flýja í einveruna, að flýja fólk. Þetta er
enn hægt á afskekktum svæðum innan þjóð-
garðanna sem kölluð eru „wildemess areas"
(gæti útlagst á íslensku sem „ónumdar víð-
áttur") sem eru svæði þar sem ekkert má
þróa og engin mannvirki byggja nálægt.
Mið-Evrópubúar flykkjast til íslands í þess-
um sama tilgangi, og við íslendingar kepp-
umst við að skapa landi okkar sérstöðu sem
ferðamannaland. Baráttan um Ódáðahraun
er í margra augum fyrst og fremst baráttan
um að það sé meira upp úr því að hafa línu-
lausu en úr línunni sem Landsvirkjun vill
pota þar niður.
Þjóðgarðar og háfjallasvæði eru þó ein-
göngu ekta ef við notum viðtekin viðmið
um hvað sé ekta og hvað sé óspillt, viðmið
sem þrátt fyrir þessar vangaveltur eru hluti
af sjálfum mér. Þjóðgarðar, að bandarískri
fyrirmynd, eru nefnilega „óekta“ ef ég nota
viðmiðin um að ekki megi setja fyrirbrigði
upp í þeim tilgangi að ferðalangar heim-
sæki þau. Þjóðgarðarnir voru nefnilega frið-
aðir til að fólk gæti notið náttúru án af-
skiptasemi síns eigin kynstofns. Þeir voru
friðaðir sem helg vé en einnig í vísindalegum
tilgangi til þess að til væru svæði sem
hægt væri að láta þróast á „náttúrulegan
hátt“ án annarra afskipta mannskepnunnar
en þeirra að vakta þá með vísindalegum
rannsóknum á landmótun og dýra- og jurta-
lífi. Þessar hugmyndir allar eru hins vegar
mannaverk. Og þar með er flett ofan þeirri
goðsögn að þjóðgarðarnir séu hið raunveru-
leg af öllu raunverulegu. Þeir eru tilbúnir
— þeir og hugsjónin um þá er sköpuð.
Sl. sumar sótti ég ráðstefnu vestur í Utah
í Bandaríkjunum. Ráðstefnan var um um-
ræðuna um umhverfisvernd („The Discourse
on Environmental Advocacy"). Þar ræddi
einn málshefjenda, Bruce Weaver, prófessor
í ræðulist við háskólann í Michiganfylki, um
það hvernig pólitíkusar í Tennessee réðu
vísindamenn og áróðursmenn („lobbyista")
til að vinna fylgi þeirri hugmynd að friðlýsa
Svartur sandur, eitt af undrum veraldar. Nú er jafnvel farið að tala um svarta
náttúruvernd.
Á diskóteki í Reykjavík: „Ef þú ert að leita að menningarlegri reynslu sem þú
vilt muna eftir, þá skaltu fara á diskótek í Reykjavík um helgi.“ (Úr ferðamanna-
leiðbeiningu)
Stóru-Reykjafjöll (The Great Smoky Moun-
tains) í sunnanverðum Appalachiafjöllum
sem þjóðgarð. Þá, upp úr 1920, var enginn
stór þjóðgarður austan Klettafjalla í Banda-
ríkjunum, ef ég hefi tekið rétt eftir. Vísinda-
menn rannsökuðu jarðfræði, gróðurfar og
dýralíf Stóru-Reykjafjalla og fundu út að
allt þetta var meira og minna einstakt í
sinni röð og uppfyllti þannig skilyrði þess
að friðlýsa svæðið sem þjóðgarð. Aðrir sáu
um að sannfæra stjómvöld og almenning
um að leggja fram fé til að kaupa landið
og hrekja íbúana í burtu — þannig var ann-
að skilyrði um að landið væri „þjóðareign"
uppfyllt. M.a. þurfti að fá fjársterka aðila
til að ferðast um fjöllin og upplifa hið ein-
staka útsýni. Ýmsum þótti lítið til koma um
friðlýsingu Stóru-Reykjafjalla og að það
væri með því slegið af ströngustu kröfum
til þjóðgarða til að austanmenn gætu feng-
ið þjóðgarð. Skiptu þá vísindarannsóknirnar
miklu af því með þeim voru leidd rök að
því að Stóru-Reykjafjöll og lífríki þeirra
væru einstök í sinni röð.
Núna heimsækja árlega um átta milljónir
manna Stóru-Reykj afj511. Flestir aka ein-
göngu krókóttan malbikaðan veg í gegnum
fy'öllin, eins og ég gerði, og heimsækja svo
skemmtigarðinn Dollywood í bænum Pigeon
Fork (þaðan er skemmtikrafturinn Dolly
Parton), nokkrar mílur Tenneseemegin við
mörk garðsins, eða Guinnes-safnið í Gatling-
burg sem er fast við þjóðgarðinn. Því miður
var Dollywood lokað þegar ég var þar á
ferð um páskaleytið 1989. En ég gat fest
kaup á tævönskum eða hongkongskum
minjagripum í minjagripaverslun Cherokee-
ættbálksins á verndarsvæði hans, Norður-
Karólínumegin við þjóðgarðinn.
Málið er þó að staður er bara ekki hótinu
lakari fyrir þá sök að vera „óekta“. Gagn-
rýni mína má ekki skilja svo að ég telji við-
mið um vísindalegar eða mannlegar forsend-
ur fyrir stofnun þjóðgarðs vera húmbúkk
eitt. En það er rétt að sjá í gegnum eigin
trú ekki síður en moðreyk annarra. Við
gætum orðið fyrir svo miklum vonbrigðum
þegar við áttum okkur á því hver blekking-
in er. En vissulega er ímyndin af Ódáða-
hrauni sem öðlast hefði viðurkenningu sem
„stærsta óbyggða svæði í Evrópu" allnokkru
geðþekkara en „langstærsti draumurinn"
um ísland sem eina stóra hálendisvirkjun.
SVÖRT NÁTTÚRUUNDUR EÐA
Lúpínublá Náttúru-
SPJÖLL?
í rauninni er flest blekking þegar grannt
er skoðað. Hér er skilsmunur en ekki eðlis
á ferðinni. Vissulega er almenn samstaða
um að Snorri Sturluson, Gullfoss og Þing-
vellir séu raunverulega dæmi um sanna
Sögueyjarmenningu eða óspillta náttúru —
og þá samstöðu ætla ég mér ekki að ijúfa.
Það þarf hins vegar átak til að skapa Ódáða-
hrauni þessa stöðu — ekki síst nú þegar
gróðurvemdarfólk og skógræktarpostular,
sem ekki skilja að náttúran kemur í fleiri
litum en þeim túngræna, eru farin að gagn-
rýna „svarta náttúruvernd". Græni liturinn
er oft ónáttúrulegur, bæði í lit og lögun, í
íslenskri náttúru. Svörtu sandamir hafa
aftur á móti komist á blað sem eitt af undr-
um veraldar. Sandar annarra landa era yfír-
leitt gulir eða ljósgráir og jafnvel hvítir. Það
er reyndar ekki alveg rétt hermt að skóg-
ræktargengið sé eingöngu hrifíð af tún-
grænum lit furutijánna (þeirra fáu sem lifa
af í íslenskum hraunum) því nú skal sá lúp-
ínu í stóran sand norðan heiða. En í raun
er lúpínublái liturinn hvergi „ekta“ nema á
höfði pönkarans!
Annars er ég hrifínn af þessu hugtaki
„svört náttúrvernd". Það er eins með það
og þingeyska montið sem Eyfírðingar og
Sunnlendingar reyndu að klína á okkur
Þingeyinga fyrir rétt rúmri öld — við eram
stolt af okkar þingeyska monti og fínnst
það vera ekta! Þannig viljum við sem aðhyll-
umst „svarta náttúruvernd" skapa okkur,
okkar hugmyndum, okkar víðsýni, okkar
alþjóðahyggju — sérstöðu. (Með alþjóða-
hyggju á ég við eigum ekki Mývatn eða
Ódáðahraun ein, fremur en Brasilíumenn
regnskógana.)
I rauninni er ég þakklátur þeim sem fann
upp hugtakið svört náttúruvernd — þótt það
væri mér og mínum til háðungar — því að
það undirstrikar þá sérstöðu sem ég tel að
sé fyrir hendi — einmitt núna þegar allir,
meira að segja plast- og sápuframleiðendur,
era „umhverfísvænir", „visthollir" eða ég
veit ekki hvað. Og það skapar. okkur hug-
myndum um náttúravernd sérstöðu miðað
við hugmyndir um að sá lúpínu til að
„hjálpa" náttúrunni.
Þegar Eftirlíkingin Er
„SANNARI“ EN HIÐ „UPP-
RUNALEGA“
Ég hef rætt um nokkra af þeim kvörðum
sem við notum þegar við ákveðum hvort
við eram að upplifa óspillta náttúra eða
sanna Sögueyjarmenningu án þess að skil-
greina þá nákvæmlega. Einn er viðtekin
viðmið um hvað sé náttúra, gjama eitthvað
grænt, sem lítur fallega út í sólskini. Annar
er kvarði landvarða sem vinna störf sín í
ýmsu veðri og hafa lært á litbrigði og líf-
ríki sanda og hrauns. Þriðji er vísindalegur
kvarði sem notaður er til að ákvarða sér-
stöðu svæðis út frá jarðfræðilegum eða vist-
fræðilegum forsendum. Fjórði kvarðinn tek-
ur hina menningarlegu og sögulegu vídd inn
í dæmið.
Sá kvarði sem ég hef þó gagnrýnt mest
hér er sá sem leggur áherslu á hvað sé
ekta og hvað sé óekta í upplifun ferðalangs-
ins. Þar er gjama talað um „raunsanna
reynslu". Gjama er miðað við að fyrirbrigð-
in séu ekki beinlínis sett upp fyrir ferða-
fólk. Reykvísk diskótek eru því raunsönn,
eins og Swaney lýsir svo skemmtilega.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 20.JÚNÍ 1992 5