Lesbók Morgunblaðsins - 05.09.1992, Síða 2

BAKARAYEGURINN
OG JÓN KIS-KIS
Um miðja 19. öld voru
íslendingar svo frum-
stæðir að þeir höfðu
tæpast uppgötvað
hjólið. Engin vél var
til á landinu og ekki
vegir til að aka einu
einasta farartæki eft-
ir, ekki einu sinni handvagni. Enda voru
engir vagnar til. Það átti líka við um
Reykjavík. Allt var borið, annað hvort á
hestbaki eða mannsbaki. Árið 1834 reisti
voldugasti danski kaupmaðurinn í Reykja-
vík, Knudtzon að nafni, bökunarhús í
brekkunni fyrir austan Læk og réði þang-
að til starfa danskan bakara sem hét Daní-
el Tönnes Bemhöft. Hann eignaðist síðar
bakaríið sem enn stendur á svokallaðri
Bernhöftstorfu ásamt íbúðarhúsi bakar-
ans. Þetta var fyrsta bakaríið, sem nokkuð
kvað að í Reykjavík, og þurfti til þess
mikinn mó því að steinkol til eldsneytis
voru þá ekki farin að flytjast til landsins.
Mór Bemhöfts bakara var tekinn úr aust-
anverðri Vatnsmýri og var enginn leikur
að flytja hann til brauðgerðarhússins yfir
grýtt Skólavörðuholtið. Daníél Bemhöft
greip því til þess ráðs að leggja veg þvert
yfir holtið ásamt sérkennilegum vinnu-
manni sínum, sem kallaður var Jón kis-
kis, og það sem meira var, hann tók í
notkun vagn til þess að flytja móinn. Þetta
var á árunum 1858 til 1860 og er vagn
Bemhöfts talinn fyrsti vagninn í Reykja-
vík.
Daníel Bemhöft var ættfaðir Bemhöfts-
ættarinnar á íslandi. Hann var dugnaðar-
karl og kom meðal annars upp myndarleg-
um skrautgarði fyrir framan hús sitt og
lét grafa sérstakan brunn, Bakarabrunn-
inn, í Bakarabrekkunni (Bankastræti) sem
varð einn af helstu brunnum bæjarins. í
bakaríinu voru aðallega bökuð rúgbrauð
framan af og var það ekki síst handa ver-
mönnum sem sóttu sjóinn víðs vegar af
Suðumesjum og einnig Innnesjum. Með-
fram Skólastræti voru reist löng geymslu-
hús sem ætluð voru sem mógeymslur. Þaú
brunnu árið 1977.
Eins og áður sagði vora mógrafír Bern-
höfts í austanverðri Vatnsmýrinni fyrir
neðan Landspítalann sem nú er. Hétu þar
Bakaragrafír en út í mýrina lá svokölluð
Bakarabrú. Hún var þannig gerð að lagð-
ur var um tveggja metra breiður hryggur
úr torfí þannig að hægt væri að komast
þurram fótum út í mitt mýrlendið. Karl-
menn unnu við að stinga móinn og köst-
uðu síðan hnausunum upp upp á grafar-
bakkann, en kvenfólk hlóð hnausunum í
kesti. Þegar sígið hafði nægijega úr món-
um var hann breiddur út og og unnu venju-
lega að því konur og krakkar, og sömuleið-
is að þurrkun hans og hreykingu. Mótekj-
eftir Guðjón Friðriksson
an fór aðallega fram á tímabilinu 20. maí
til Jónsmessu en á haustin var honum
komið inn til bæjarins og ýmist settur í
hús, ef þau voru til, eða hlaðið í hrauka
heima við húsin.
Þar sem Bernhöft bakari þurfti á gríðar-
miklum mó að halda mun hann fljótlega
hafa séð hversu óhentugt það var að láta
bera hann allan í hús, ýmist á mannsbaki
eða hestbaki, og sótti því um það til bæjar-
stjórnar að fá að gera akfæran veg á eig-
in kostnað yfír Arnarhólsholt (nú Skóla-
vörðuholt) austur í Vatnsmýrina þar sem
Bakaragrafímar voru. Honum var það
fúslega veitt og fékk hann sjálfur að ráða
vegarstæðinu. Það er sögn manna að Daní-
el Bernhöft hafi síðan lagt veginn einn
ásamt vinnumanni sínum, Jóni Gissurar-
syni sem kallaður var kis-kis. Sá var hálf-
viti, sem hafður var að háði og spotti í
bænum, en var trúr og tryggur húsbónda
sínum á hveiju sem gekk.
Jón kis-kis var Reykvíkingur í húð og
hár. Faðir hans var Gissur Magnússon
vaktari eða næturvörður og bróðir hans
Guðmundur Gissurarson, einnig vaktari
eftir föður sinn. Vora þeir af svokallaðri
Örfíriseyjarætt. Jón hafði fengið viður-
nefni sitt af því að hann var eitt sinn feng-
inn til að lóga ketti en datt ekki annað ráð
í hug en að ætla að hengja skepnuna. Það
fór illa sem von var því að kötturinn slapp
úr snöranni. Þetta varð auðvitað frægt
um allan hinn litla höfuðstað og eftir það
var Jón aldrei kallaður annað en kis-kis.
Götustrákamir hentu þetta á lofti og hvar
sem Jón gekk mjálmuðu þeir og kölluð
kis-kis. Við þetta bjó Jón daglega langa
æfí en aldrei gat hann þó vanist þessu og
brást hann hinn reiðasti við í hvert sinn
sem hann heyrði þetta og hentist þá til
og frá til að handsama strákana sem auð-
vitað aldrei tókst.
Jón kis-kis var drykkfelldur eins og
margir af hans ætt og vandi því komur
sínar í búðirnar til þess að sníkja sér
brennivínsstaup. En þar tók ekki betra við
því að óðar en hann sást var mjálmað
bæði fyrir utan og innan búðarborðin.
Vegna þess, hvernig götustrákarnir létu
við Jón, hætti hann sér yfirleitt ekki út
fyrr en komið var rökkur, en þá lá leið
hans beint ofan í búðirnar í þeirri von að
honum mundi áskotnast einhver drykkjar-
föng. Jóni gekk dável að afla sér í staup-
inu og mátti hann þakka það kunnáttu-
leysi sínu á tölur. Hann kunni ekki að
telja nema upp á fímm en úr því ruglaðist
talningin. Það var því almenn skemmtun
búðarmanna að láta Jón telja kaffibaunir
og fékk hann að launum kvartpela af
brennivini.
Það er af móveginum að segja að hann
var lagður út frá Skólavörðustíg þar sem
bærinn Holt var (Skólavörðustígur 22) og
þaðan beina leið suður í Bakaragrafír.
Þetta var einkavegur bakarans og mátti
enginn nota hann annar. Ekki sér þessa
vegs nein merki lengur en -þó er ekki ólík-
legt að núverandi Lokastígur hafí fyrst
tekið að myndast með honum því að hann
liggur nokkurn veginn á sama stað fyrst
eftir að hann beygði út frá Skólavörðu-
stígnum. Vegur Bernhöfts bakara gekk
ýmist undir nafninu Móvegurinn eða Bak-
arayegurinn.
Á áranum 1879 til 1880 var Bjöm
Guðmundsson múrari einn af þeim sem
hjuggu gijót í væntanlegt Alþingishús og
var það í námunda við Bakaraveginn. En
nú rakst hann á þröskuld. Hann skrifaði
bæjarstjóm eftirfarandi bréf:
„Með því að herra bakari, D. Bernhöft,
hefír stranglega bannað mér að aka gijóti
eftir hinum svokallaða „bakaravegi", er
gengur suður yfír holtið frá Skólavörðu-
stíg neðanverðum og kallar sig eiga þenn-
an veg, en ég hefí gran um að þetta bann
herra bakarans sé eigi á gildum rökum
byggt, þá leyfi ég mér hér með virðingar-
fýllst að beiðast þess að hin háttvirta
bæjarstjórn leyfí mér, ef ekkert er því til
fyrirstöðu að aká eftir þessum vegi gijóti
því, er ég hefi Iátið höggva í nánd við
hann og sem á að fara í hina nýju þinghús-
byggingu, með því að það væri miklum
erfiðleikum bundið fyrir mig að bera það
þaðan yfír á Skólavörðustíginn og aka því
svo til bæjarins."
Bæjarstjórn varð auðvitað að skerast í
málið og vildi nú Bernhöft bakari selja
henni veginn, en þá var komið að við-
kvæmu máli. Bæjarstjórn var afskaplega
aðhaldssöm og meinilla við að eyða fjár-
munum í veg sem þegar hafði verið gerð-
ur. Gekk hvorki né rak í samningum. Að
lokum leiddist Bernhöft bakara þófíð og
sýndi nú hversu stór hann gat verið í snið-
um. Hann sendi eftirfarandi bréf til bæjar-
stjómar 4. febrúar 1880:
„Þar eð bæjarstjórn Reykjavíkur - sam-
kvæmt bréfi herra bæjarfógetans frá 21.
janúar þ.á - ekki hefir fundið nægilega
ástæðu til að veita mér endurgjald úr
bæjarsjóði fyrir veg þann er ég eitt sinn
lét gjöra yfír Arnarhólsholt þá læt ég hér
með bæjarstjórnina vita að ég afhendi
henni hér með án alls endurgjalds nefndan
veg yfir Arnarhólsholt frá Skólavörðu-
stígnum til Grænuborgar til allra umráða
og notkunar upp frá þessum degi.“
Þess má að lokum geta að líklega hefur
Bernhöft bakari verið farinn að brenna
kolum eingöngu þegar hér var komið sögu
og þurfti því ekki lengur á Móveginum
að halda. Þetta sama ár lést Jón kis-kis
og sex árum síðar húsbóndi hans.
PÁLMI EYJÓLFSSON
Síðsumar
Dimmblár himinn
döggvot jörðin,
daufur er fljótsins niður.
Andvarinn ljúfur
ilmur úr hlöðu,
angurvær þagnarfriður.
Hægt rölta kýrnar
heim að bænum,
hökta í hveiju spori.
Slöngva tungum
um gegnblautt grasið,
gáskinn horfinn frá vori.
Hin fullkomna ró,
eftir fegurð dagsins,
sem fuglar í söngvum lofa,
er rökkrið faðmar
fölnandi gróður,
en íjöllin í norðri sofa.
Skærustu logar
sköpunarverksins
skörtuðu í vestri, en dvína.
Hljóð kemur nóttin,
én.nýja liti
næstu dagar þér sýna.
Höfundur býr á Hvolsvelli.
GUÐRÚN JÓNÍNA
MAGNÚSDÓTTIR
IMú lengjast
rökkur-
skuggar
Nú lengjast rökkurskuggar
nú læðist kvöldið nær.
Og hugi dapra huggar
’inn höfgi aftanblær.
En sólarlagsins logar
þeir leiftri rauðu slá,
svo Ijóma ver og vogar
og vötnin fagurblá.
Sig döggin dúnmjúkt breiðir
á dalsins gróðurreit.
Og leyndar þræðir leiðir
um lautir æskan heit.
Þar vangi mætir vanga
þar vaknar ástin skjótt,
og byggir ævi langa
á bjartri sumarnótt.
Svo heilsar haust í dalinn
og húmið sígur á
í fagran ijallasalinn
ég finn mig dregur þrá.
Við laufsins logaglóðir
æ lifnar andi minn
og hér við heimaslóðir
ég hvíldir jafnan finn.
Höfundur býr á Akureyri, er húsmóöir
og vinnur á skrifstofu.
Starf Jóns kis kis var að flytja mó vestur yfir Skólavörðuholtið, eftir einkavegi bakarans og á fyrsta hestvagninum, sem
fluttur var til landsins. íslendingar höfðu uppgötvað hjólið.
Mynd: Arni Elfar.
2.