Lesbók Morgunblaðsins - 05.09.1992, Qupperneq 8

Er maðurinn góður eða illur í eðli sínu, eða hvorugt? í myndlist liðinna alda má víða sjá átök milli þess sem menn álitu
vera það góða (eða göfga) í manninum, og hinsvegar þess illa. A þessari 15. aldar altaristöflu frá Þýzkalandi er Kristur
á píslargöngu sinni persónugervingur hins góða, en þeir sem sem húðstrýkja hann eru þá fulltrúar hins illa. í ótal myndum
af heilögum Georg að drepa drekann, eru átökin milli góðs og ills sýnd á táknrænan hátt og eins og myndinni, sem hér
fylgir með úr fom-grískri höggmyndalist og sýnir hinn göfga Perseus afhausa skrýmslið Medusa.
GOÐSOGN
HINS GEFNA
M
ér er engin launung á að viðurkenna að ég
er siðferðilegur tvíveldissinni, þ.e. trúi á
baráttu ljóss og myrkurs í heiminum. Eins
og ég hef útskýrt á öðrum stað þá álít ég
að maðurinn sé hvorki fæddur góður né ill-
Kafli úr nýju íslensku
heimspekiriti, sem heitir
ÞROSKAKOSTIR og út
kemur á vegum
Rannsóknastofnunar í
siðfræði við Háskóla
íslands.
Eftir KRISTJÁN
KRISTJÁNSSON
ur. Hann er vera gædd vilja til að taka
fijálsar ákvarðanir: til að velja leið gæsku
eða fólsku í breytni sinni gagnvart öðrum.
Brýnasta eðlishvöt hans er sjálfsbjargarvið-
leitnin sem ekki er illgjörn í eðli sínu -
heldur fremur hluttekningarlaus gagnvart
öðrum en honum sjálfum og hans nánustu.
Þegar maðurinn hefur svo náð þvi stigi að
allir kraftar hans fara ekki lengur í að
tryggja næsta málsverð með kjafti og klóm
þá skapast rúm fyrir siðferðislíf: spurningar
um hátternisreglur og sambúðarhætti innan
stærri hóps en þess sem rúmar eigin fjöl-
skyldu eða ættflokk. Þá lýkst upp fyrir flest-
um að það séu hyggindi sem í hag koma
að tryggja gagnkvæmt öryggi, gagnkvæma
farsæld, með reglum er takmarka frelsi
okkar til að breyta að eigin geðþótta. Það
sem meira er: stór hluti fólks uppgötvar að
það skapar meiri og varanlegri ánægju að
hygla öðrum en að gera á hluta þeirra. Og
þegar þar er komið sögu getur farið svo
að eigingimi fólks sé orðin að ráðgátu: að
siðferðislegum bölsvanda. Tilhneigingin
verður sú að afneita djúpstæðum þáttum
manneðlisins, neita að horfast í augu við
hinar myrku hliðar þess, firra sig ábyrgð á
öllu öðru en því sem gott er.
Ég vil kalla hina áleitnu fashugmynd um
frumaií og forgang hins góða í mannssál-
inni goðsögn hins gefna.i) og skal nefna
um hana þrjú dæmi. Hið fyrsta er úr riti
eftir franska heimspekinginn Paul Ricoeur
sem velt hefur fyrir sér ýmsum spumingum
um böl og bölsvanda á glöggdæminn hátt.
Samt bryddir mjög á þeirri hugmynd hjá
Ricoeur að uppmni hins illa sé á einhvem
hátt torskýrðari og torræðari en hið „eðli-
lega“ ástand mannsins, sakleysið. Og „eðli-
legur“ er þá ekki aðeins í merkingunni „eft-
irsóknarverður" heldur „náttúrulegur" eða
„frumlægur".
Ricoeur fjallar nokkuð um „þversögn hins
þýlynda vilja“: hvemig maður geti í senn
verið fijáls (saklaus og góðfús) og lagt á
sig fjötra vonskunnar. Hann lýsir syndafalls-
kenningum réttilega sem tilraun til að ráða
fram úr þessum vanda. Skoðun Ricoeurs
sjálfs er hins vegar að hið illa verði ævin-
lega ráðgáta; hversu hrópandi, tælandi og
máttugt sem það sé fái það aldrei grandað
mennsku mannsins, gmndvallareðli hans.2)
Ricoeur er handgenginn túlkunarfræðum
og telur að með því að leitast við að ráða
í táknmál fólks, einkum í bókmenntum og
listum, kunni okkur að auðnast að skilja
eðli þeirra fjötra sem hið illa hefur reyrt
okkur í. Að hans dómi mun okkur þá verða
enn ljósara en áður að „vonskan er ekki
neitt sem útrýmir gæsku mannsins; hún er
saurgun, myrkvun, afskræming sakleysis-
ins.“3)
Ég fæ ekki betur séð en að Rieoeur geri
sig hér sekan um bæði sögulega og röklega
villu. „Hversu upprunalegt sem hið illa kann
að vera þá er hið góða upprunalegraV)
segir hann á einum stað. En þetta er einfald-
lega ekki rétt lýsing á manneðlinu! Eftir
því sem fólk (samfélag eða einstaklingar)
er vanþroskaðra, eftir því virðist það and-
varalausara gagnvart hagsmunum annarra:
afskiptalausára, kaldlyndara. ímynd hinna
frumstæðu þjóða sem ekkert illt þekktu, og
við höfum spillt með siðspeki okkar, er grát-
legt, söguleg blekking: eitthvað sem við vilj-
um trúa á en er ekki satt. ímynd hins nátt-
úrlega góðlyndis barnsins er önnur grillan:
Án siðferðilegs taumhalds geta börn verið
ótrúlega grimm hvert við annað, sbr. nýlega
umræðu um einelti. Miklu nær virðist því
að segja að þótt hluttekningarleysið, ef ekki
illskan, sé upphaflegra í manneðlinu þá
geti hið góða smám saman sótt í sig veðrið
- en aðeins með auknum þroska. »
Annað dæmið sem ég tek er úr grein
eftir Matthías Johannessen skáld þar sem
hann er að ræða um gildi frelsis í samfélag-
inu. Matthías vitnar í því samhengi með
velþóknun í lýsingu tékkneska rithöfundar-
ins Kundera á eigin ófrelsi mannsins, hvem-
ig hann sé hlekkjaður við „ófrelsi sinnar
eigin freistingar... við hvatir sínar“.5) j>eir
Kundera og Matthías bregða þama fyrir sig
líkingamáli, dregnu af frelsishugtakinu, um
það hvernig breyskleiki mannsins og dýrs-
legar hvatir varni því að hið raunverulega
ég — hið fijálsa sjálf — fái notið sín. Og
sé raunin þessi, liggur í orðum Matthíasar,
hvað vinnst þá með öllu pólitíska frelsishjal-
inu? Hér bólar sem fyrr á hugmyndinni um
litla góða, sæta og vitra engilinn innst í
okkur öllum sem hin myrku öfl hafi kverka-
tak á. Að þessu sinni er hún tengd hugsjón
mannsins um eigið frelsi. En mér liggur við
að spyija Matthías og Kundera: A hvern
hátt er frelsi nauðsynlega tengt gæðum og
á hvern hátt em gæði tengd hvataleysi?
Hvernig geta þeir með öðmm orðum vitað
að menn séu ekki einmitt frjálsir þegar
„hvatirnar“ fá að leika sem lausustum hala
en ófrjálsir ella?
Þriðja dæmið er úr viðtali sem ég hlust-
aði nýlega á við þekktan fjölmiðlamann. Þar
lýsti hann lífi sínu á meðan hann var enn
í „fjötrum freistinganna". Hann drakk og
duflaði en samt var líf hans tómlegt og gleði-
snautt. Síðan sá hann sig um hönd og breytti
um lifnaðarhætti og nú var hann búinn að
finna hamingjuna. Var ástæðan sú að áður
hefði hann verið vanþroskaður og vitlaus
en síðan komist til manns? Nei, að sjálf-
sögðu ekki! Hann hafði aðeins „blekkt sjálf-
an sig“ lengi vel. „Innst inni“ vissi hann
alltaf hvað var honum fyrir bestu, hvað
hann raunvemlega vildi. Það var hins vegar
ekki fyrr en hann „fann sjálfan sig“ sem
hann ákvað að snúa við blaðinu.
Hversu töm er ekki þessi skýring nútíma-
fólki. Nú finna menn ekki sjálfa sig í þeim
skilningi að þeir taki út þroska: breyti sér,
skapi sjálfa sig, heldur í hinum að þeir snúi
afturtW hins upphaflega eðlis sem þeir sjálf-
ir eða aðrir hafi lagt í fjötra. Öld okkar er
ekki öld kröfuhörku við sjálf okkur — al-
vöm, undanbragðaleysis — heldur öld sjálfs-
gyllingar og sjálfsafbötunar. Við eram öll
hlekkjaðir englar. Það fer líka svo miklu
betur í munni að segja: „í gær blekkti ég
sjálfan mig“ heldur en: „Ég vildi í dag að
ég hefði viljað í gær“ — svo sársaukaminna
að segja: „I gær var ég í ijötrum freisting-
anna en: „í gær breytti ég rangt“.
Stephan G. yrkir á einum stað:
En hver er heill að hugsa ið dimma bjart?
Það hamlar kveiking Ijóssins, sem menn þyrftu.
Mér virðist sælla að vita myrkrið svart,
það vekur hjá mér löngun eftir birtu.
Við menn erum að mörgu leyti undarleg-
ar skepnur: oftast nær ljóssæknir og myrk-
fælnir en líka á stundum myrksæknir og
ljósfælnir. Jafnvel í hinu hreinlyndasta
hjarta getur örlað á þrá eftir óhugnaði,
aðdáun á úrkynjun og skepnuskap. Vinsæld-
ir drauga- og hryllingssagna em til dæmis
engin hending. Eðlislæg forvitni mannsins
leiðir hann jafnt í hæstu hæðir sem lægstu
djúp. Mannkynið tekur þó sífellt út meiri
og meiri félagslegan þroska, stefnir sífellt
fram á við í siðferðisefnum. Að neita slíku
er kjánaskapur: andhælisleg volæðisdýrkun
og þátíðarþrá.
Mannúð fer vaxandi í heiminum vegna
þess að fleiri og fleiri átta sig á því að fátt
vekur langvinnari gleði í sálinni en að hjálpa
öðrum, breyta rétt. En þroski manns og
samfélags getur ekki byggst á því að af-
neita tilvist hins illa, „hugsa ið dimma bjart“.
Hann getur ekki byggst á goðsögn hins
gefna um manneðlið. Við þurfum, eins og
Sigurður Nordal sagði, „alvarlegri og kröfu-
harðari skoðun á mannlífinu og tilvemnni
yfirleitt“.6) ;iAð vita myrkrið svart", skilja
og viðurkenna að hið illa sé til, er forsenda
ábyrgrar heimsskoðunar og framstígra lífs-
hátta. Samfara því skilst okkur einnig að
ljósið er bjart, að við lifum í heimi meðal
góðs og ills þar sem að mestu er undir okk-
ur sjálfum komið á hvora sveifina við leggj-
umst.
Hið siðferðilega böl er ekki vitund tor-
skildara en gæðin. Því er hinn siðferðilegi
bölsvandi í raun markleysa, goðsögn. En
vandi er vissulega til staðar. Hann felst í
að rata réttu leiðirnar, að greiða veg hins
góða: gera mennina réttsýnni, samlífið
áfallaminna, heiminn betri. 0g skyldi það
ekki vera hinn eini raunvemlegi bölsvandi?
1) Orðasambandið er fengið úr bók Rortys, R., PhiJo-
sophy and the Mirror of Nature (Oxford, 1980) en
merkir þar alit aðra goðsögn: þá að það sem upphaf-
lega er gefið í mannlegri reynslu séu svokaliaðar
„skynrcyndir".
2) Sbr. bók Ricoeurs, The Symbolism of Evil (Bost-
on, 1967), bls. 156.
3) Sama rit, bls. 156 (lausl. þýð. K.K.).
4) Ricoeur, P., Fallible Man (Chicago, 1965), bls. 222
(lausl. þýð. K.K.).
5) „Fijálshyggja og velferðarþjóðfélag", Frelsið, 2.
hefti (1985), bls. 101.
6) Skiptar skoðanir, (Rcykjavík, 1960), bls. 27.
Höfundur er lektor við Háskólann á Akureyri