Lesbók Morgunblaðsins - 31.10.1992, Blaðsíða 7

Skutullinn þeytist í hvalinn og skoppar strax
út aftur. Línan er dregin inn og það er sýni
í skutlinum. Sýnið er tekið niður undir þiljur
og skipt niður í glös með mismunandi efna-
lausnum og síðan sett í frysti. Þar með er
enn einn hnúfubakurinn áfgreiddur og leit
að þeim næsta hefst. Þó búið sé að ná bæði
myndum og sýni er aðeins grunnvinnunni
lokið. Rannsóknin er rétt að byija og það er
langur og dýr vegur framundan fyrir sýni og
myndir áður en einhver niðurstaða fæst.
Það hefur verið leiðindaveður undanfama
daga og í mikilli brælu er tækifærið notað
og siglt inn til Reykjavíkur til að sækja vatn
og vistir. Þar fer Atli frá borði en hann er á
leið norður í Barentshaf til vísindaveiða Norð-
manna á hrefnu. í stað hans kemur Inga
Fanney sem unnið hefur við hvalrannsóknir
í tæpt ár. Hún er þó alls ekki óvön sjó-
mennsku enda búin að vera stýrimaður í
mörg ár.
Nú er stefnan tekin suður fyrir Reykjanes.
Veðrið hefur gengið niður og allt er krökkt
af hval. Aðallega eru það steypireyðar, lan-
greyðar, hnúfubakar og hnýðingar (höfrung-
ar). Hnúfubakurinn hér er mun rólegri enda
í meiri átu. Miklu meira ber á „ungakerling-
um“ en svo nefnist móðir með kálf. Hvalirnir
ganga oftast tveir eða fleiri saman. Gaman
er að fylgjast með hnúfubaknum smala sam-
an átunni en það gerir hann með því að synda
í hringi og blása frá sér lofti þannig að loftból-
ur stíga upp á yfírborðið. Þegar ljósátan (lít-
ur út eins og lítil rækja) er orðinn nógu þétt
rennir hvalurinn sér í gegnum átuflekkinn
með galopinn skoltinn og fyllir hann af sjó
og átu. Þetta er vægast sagt stórfengleg sjón.
Ljósátan hleypur oft á yfirborðinu til að forða
sér en endar þó oftast ævina í maga hvalsins.
Hvalurinn utan við Vestfirði virtist í minna
æti auk þess sem þeir flekkir sem hvalurinn
var í þar líktust ekki ljósátuflekkjum. Sú til-
gáta kom upp að þar væri hnúfubakurinn í
loðnu eins og hann er hér í á vetuma. Því
miður er ekki hægt að fullyrða neitt um það
en til þess þyrfti að veiða dýrin og kryfja.
Vefjasýnin og ljósmyndimar veita okkur því
miður ekki svör um fæðu og fleiri mikilvægum
spumingum varðandi líffræði hvalanna. Þetta
er þó alltaf möguleg leið ef skoða á hvali sem
ekki þykir ástæða til að veiða. Það er alltaf
betra að vita eitthvað en ekkert.
Reyndar er lítið vitað um líffræði hnúfu-
baksins hér og annars staðar. Hann hefur
verið friðaður hér við land frá 1955 en þá
sást hann varla á hvalamiðunum. Ifyrir þann
tíma vom hér engar vísindalegar athuganir
á hvölum í gangi og því engin sýni til. Því
má heldur ekki gleyma að sýni sem orðin em
yfir þijátíu ára gömul segja okkur lítið um
hvemig ástand dýranna er í dag. Samkvæmt
útreikningum tölfræðinga hefur hnúfubak
fjölgað um meira en 10% á ári að meðaltali
síðastliðin 20 ár á miðunum vestur af land-
inu. Nú er svo komið að hnúfubak má finna
alls staðar kringum landið, aðallega á þéttu
belti út að þúsund metra dýpi. Það var ekki
skortur á hval sem hamlaði okkar vinnu held-
ur veðrið sem leikur stórt hlutverk í hvalrann-
sóknum úti á reginhafí. Sem dæmi um erfíð-
leikana vegna veðurs fengum við átta þokka-
lega daga til að sinna verkinu i þessum þriggja
vikna túr um hásumarið. Þoka eða vindur
yfir sjö vindsig gerir leit að hval illmögulega.
En núna er það ekki veðrið sem hamlar
för. Sjórinn er eins og spegill en á móti kem-
ur að blásturskyggni er lélegt vegna glamp-
ans. Helsti möguleikinn til að sjá stórhval við
þessi skilyrði er að sjá skrokkinn á honum.
Við rekumst á tvo knöllara sem ganga sam-
an. Við setjum út gúmbátinn og tökum
myndavél og lásbogann með. Eyþór er á
mótomum enda þrælvanur að eltast við há-
hyminginn fyrir austan á hveiju hausti, en
ljósmyndir eru einnig notaðar við greiningu
á þeirri hvalategund. Hvalimir eru sallaróleg-
ir, enda í æti, og virðast ekkert taka eftir
okkur. Annar hvalanna hefur mjög króklaga
horn og fær gælunafnið Krókur til að auð-
velda okkur að tala saman um þá. Hinn hef-
ur miklu stærra og kubblaga hom en hann
köllum við Kubb. Það er oft erfitt að greina
sundur hvalina sérstaklega ef homið á þeim
er líkt. Þá getur verið erfitt að segja til um
hvor hvalurinn á hvaða sporð en á því má
enginn vafí leika. Hér er ekkert ef og kannski.
Að fullyrða um eitthvað sem ekki er öruggt
er harðbannað. Sporðamir geta einnig verið
mjög líkir svo oft reynir á skarpskyggni og
æfingu. Eftir dálitla stund höfum við náð
mjög góðum myndum af sporði og horni og
erum alveg vissir um hvor er hvað. En nú
kemur babb í bátinn. Skyndilega em hvalirn-
ir orðnir fjórir. Þetta kemur stundum fyrir.
Hvalimir ganga sundur og saman, þeir hitt-
ast og spjalla eitthvað saman og hverfa svo
á braut. Þessir tveir líkjast bæði Krók og
Kubbi. Við náum samt smám saman að átta
okkur á muninum á hornunum. Hvomgur
gestanna reisir þó sporðinn þannig að mynd-
ir af homum þeirra em látnar duga. Stundum
þurfum við að bíða eftir að þeir komi upp.
Við stoppum bátinn og á meðan er lásboginn
hlaðinn. Ljósmyndun er lokið og nú má fara
m hverfur í djúpið. Litmyndirnar tók Gísli Víkingsson.
velt að nálgast þá. Aðrir em á fullri ferð sí-
fellt að breyta um stefnu. Ef hvalurinn er
hins vegar í æti sem liggur ofarlega í sjónum
þá er hann sallarólegur og heldur sig mikið
á yfirborðinu. Þessi misjafna hegðun dýranna
gerir það að verkum að mjög miserfítt er að
nálgast dýrin. Þó auðvelt sé að komast að
sumum dýmm þá lyfta þau sjaldan sporði
meðan önnur dýr „sporða“ sig stöðugt en em
það stygg að illmögulegt er að komast í skot-
færi.
Oftast er byijað á myndatöku og skipið
heldur sig í töluverðri íjarlægð frá hvalnum
enda myndavélarnar búnar öflugum aðdrátt-
arlinsum. Venjulega eru tvær myndavélar á
lofti í einu og filmurnar hvergi sparaðar. Það
er dýrt að spara í slíku þar sem skipaúthald-
ið er langstærsti kostnaðurinn, eða nokkur
hundmð þúsund krónur á dag. Ekkert tæki-
færi má fara til spillis. Ef hann sýnir sporð-
inn og góð mynd næst er bakugginn myndað-
ur ef það hefur ekki þegar verið gert. Þá
hefst aðalfjörið en það er að ná veljasýni úr
hvalnum. Þetta líkist því nokkuð venjulegum
hvalveiðum. Til að komast í skotfæri má íjar-
lægðin ekki vera meira en 25-30 metrar.
Ekki veitir af tveimur skyttum því eftir mis-
lukkað skot, svonefnt „búmm“ á máli hval-
fangara, tekur nokkurn tíma að draga skutul-
inn inn og hlaða á ný. A meðan er hinn skytt-
an tilbúin. Vefjasýnið sem tekið er verður
sjaldnast stærra en hálf sígaretta að stærð.
Hvalurinn léttist því lítið við þessar rannsókn-
ir.
Aðalsýnatökutækið var sérsmíðuð japönsk
loftbyssa. Hún var hlaðin með þrýstikút, oft-
ast með 100 kg þrýstingi, en slík byssa býð-
ur upp á að skjóta með mismiklum krafti,
allt eftir því hve langt er í hvalinn. Skutullinn
var einstaklega vel hannaður og ef hann á
annað borð snerti hvalinn var nær öruggt að
hann næði góðu sýni. Hin byssan var gömul
púðurbyssa, útbúin sérsmíðuðum skutlum.
Byssuna þekktum við vel af vondu en helsti
galli hennar var að nota þurfti hjálm með
plastskyggni því mikið loft og púður gekk
aftur úr skutlinum þegar hleypt var af. Þriðja
vopnið var lásbogi með örvum búnum sérsmíð-
uðum haus til sýnatöku. Veiðihjól var neðan
á boganum og í örina og hún þannig hífð
hratt inn aftur. Lásboginn virkar vel í hæg-
viðri og mjög gott að hitta á stuttu færi, t.d.
úr gúmbát.
Hnúfubakurinn sem við höfum hitt er stak-
ur. Þegar hann kemur úr kafinu er hann stutt
undan og um leið og hann fer í djúpkaf veif-
ar hann sporðinum meðan syngur í myndavél-
unum eins og vélbyssum. Nú má byija ,jag-
ið“ þ.e.a.s. elta hvalinn til að ná úr honum
sýni. Fyrstu skiptin kemur hvalurinn upp
langt frá skipinu. Eftir allmörg djúpköf og
hátt í klukkustundar viðureign kemur hann
upp skammt frá skipinu. Taugarnar eru
spenntar og hjartslátturinn eykst. Skyldi
þetta lukkast? Eftir að hvalurinn hefur blásið
tvisvar kemur hann upp í þriðja skiptið. Fær-
ið er ennþá of langt. „Fór hann nokkuð nið-
ur,“ (í djúpkaf) er öskrað. „Ég held ekki,“
er öskrað á móti. Spennan er í hámarki.
Skyndilega heyrist þungur hvinur. Hvalurinn
blæs og er nú í færi á bakborða. Eyþór mið-
ar með loftbyssunni og lætur síðan vaða.
Hárprúður greinarhöfundur með lás-
bogann. Hvalir hafa þá sérstöðu meðal
spendýra að vera hárlausir.
Eyþór og Þorsteinn hafa verið á hvalveiðum
í mörg ár, Eyþór hátt í tvo áratugi en Steini
sex vertíðar. Það er nauðsynlegt að hafa
mjög vana menn svo árangur leiðangursins
verði sem bestur. Við hinir, leiðangursstjórinn
Gísli, Atli og greinarhöfundur, erum búnir
að vera við hvalrannsóknir á vegum Hafrann-
sóknastofnunnar og verið að þvælast bæði
með hvalbátunum og í talningum um sex ára
skeið. Við þykjumst því nokkuð sjóaðir í
bransanum. Við erum því fimm að tölu sem
sjáum um leitina, mynda- og sýnatöku. Fimm
manna áhöfn sér um að halda dallinum gang-
andi auk biytans sem sér um að fóðra allan
mannskapinn og hafa heitt á könnunni svo
allir haldist nú uppistandandi því oft geta
vökumar verið miklar.
Það er keyrt rólega og í sömu stefnu og
hvalurinn þegar komið er á staðinn þar sem
hann „fór niður“ (í djúpkaf). Þegar tími ei
kominn til að hann komi úr kafinu em augun
pírð og heyrnin skerpt. Aðalspennan liggur 1
því hversu langt hvalurinn er undan þegai
hann kemur úr djúpkafinu. Listin við hvalveið-
ar og að komast að hvalnum liggur í því af
reyna að sjá fyrir hvert hann fer í djúpkaf-
inu, eða eins og einhver orðaði það „að reyna
að hugsa eins og hvalurinn“.
Það er mjög misjafnt hvernig hnúfubak-
urinn hegðar sér í djúpkafinu. Sumir halda
sömu stefnu og hraða og þá er oftast auð-
að safna vefjasýnum. Skyndilega stekkur áta
rétt við bátinn. Við sitjum frosnir í bátnum
og sú hugsun þýtur gegnum hugann að eiga
eftir að lenda í maga hvalsins eins og Jónas
forðum daga. Okkur er ekki til setunnar boð-
ið og færum okkur hið snarasta. Þó enginn
komi skolturinn upp í þetta skiptið og erfitt
sé að komast ofan í hlýjan magann þá er það
lítið grín að lenda milli risavaxinna kjálkanna.
Eins og áður sagði tekur það hvalinn að_-
eins augnablik að koma upp til að anda. Á
þessu augnabliki verður að sjá um hvaða ein-
stakling er að ræða og síðan að miða og
skjóta. Það þarf því að hugsa hratt og skýrt.
Það verður að vera alveg „á hreinu“ úr hvaða
hval sýnið er. Þetta er hægara sagt en gert
sökum æsings og oft sér skyttan ekki hvaða
hval hann skýtur á. Öll einbeitni fer í að hitta.
Hinir verða því að fylgjast vel með á hvaða
hval er skotið.
Við öll skot um borð í Dröfninni eru tekn-
ar ljósmyndir um leið og skotið er og atburð-
urinn einnig tekinn upp á myndband. Síðan
má setjast niður og horfa á myndbandið til
að skera úr um vafaatriði, skoða hvað fer
úrskeiðis, hvað gengur vel og hvað má bæta.
Það er auðvelt að hitta hvalina úr gúmbátnum
enda getum við nánast klappað þeim. Samt
er hættulegt að vera of nærri því þeir eiga
það til að beija sporðinum niður með miklum
þunga ef örin fer í sjóinn, helst ef hún lendir
undir búknum. Hins vegar sýna þeir oftast
lítil sem engin viðbrögð þegar örin hittir þá
sjálfa, enda sýnið sáralítið miðað við stærð
dýrsins. Það tekur aðeins nokkrar mínútur
að ná sýnum úr öllum fjórum dýrunum.
Skyndilega eru hvalimir orðnir tveir aftur.
Gestimir hafa laumað sér burt án þess að
að veifa sporði í kveðjuskyni.
Krókur og Kubbur em ennþá sallarólegir
og virðast ekkert taka eftir gúmbátnum. Nú
velta þeir sér á bakið, liggja kyrrir og byija
að beija bægslunum. Þessi bægslagangur er
eitt af einkennum hnúfubaksins og sýnir
hversu mikill leikur er í honum. Það er stór-
kostleg sjón að sjá þessa risa svona nærri .
Bægslið er miklu lengra en gúmbáturinn og
höggin sem dynja á sjónum eru þung. Eitt
slíkt á bátinn væri nóg til að senda áhöfnina
til nýrra heimkynna. Við emm svo óskapiega
litlir í samanburði við þessa félaga okkar.
Við sitjum dolfallnir yfir þessu í dágóðan tíma.
Svona sýning gleymist aldrei. Hnúfubakurinn
tekur oft á tíðum syrpu af stökkum þar sem
hann stekkur beint upp úr sjónum og skellur
síðan niður með miklum gusugangi enda tug-
ir tonna þar á ferð. Hvers vegna hann gerir
þetta er ekki nákvæmlega vitað en ein tilgát-
an er að hann sé að iosa sig við sníkjudýr.
Gámngamir um borð höfðu þá kenningu að
hnúfubakurinn sé að þróast í risaflugu. Með
bægslaganginum sé hann að styrkja bægslin
til flugs og þegar hann stekkur sé hann að
gera tilraun til þess að komast endanlega á
loft. Skiptar skoðanir vom hins vegar um það
hvenær muni heppnast. Reyndar má geta
þess að fræðiheiti hnúfubaks er megaptera
novaeangtíae, en megaptera merkir einmitt
risavængja. Ef þessi þróunartilgáta reynist
rétt gætu komið upp vandræði í sambandi
við flugumferð í framtíðinni.
Hnúfubakurinn er forvitinn hvalur og kem-
ur stundum að skipinu sé það kyrrstætt. Þá
tekur hann sig stundum til og reisir höfuðið
og búkinn langt upp úr sjónum eins og hann
sé á „útkikki", jafnvel að hann líti inn fyrir
rekkverkið. Að standa undir slíkum haus er
vægast sagt hálfógnvænlegt. Það er ekki
ósennilegt að svona háttalag hnúfubaks yfir
smábát í gamla daga hafi valdið skelfingu
og komið af stað sögum af skrímslum enda
dýrið ekki beint andlitsfrítt.
Við kveðjum Krók og Kubb því tveir blástr-
ar hafa sést í norðurátt. Við emm staddir
rétt sunnan við Surtsey, einu náttúmundrinu
enn. Eyjafjallajökull blasir við hvítur í norðr-
inu. Það er ekki hægt að segja að landslagið
spilli fyrir. Þegar komið er nær sést að hér
em tvær steypireyðar (bláhvalir) á ferð,
stærstu dýr jarðar fyrr og síðar. Við keymrn
upp að þeirri sem er nær. Fyrst heyrist þung-
ur blástur og síðan kemur bakið upp og renn-
ur eftir yfirborðinu. Það tekur langan tíma
fyrir þennan heljarskrokk að skila sér upp
úr vatninu svo auðvelt sé að hitta með lásbog-
anum og fyrra sýnið er komið. Ákveðið er
að taka annað sýni úr sama hval. Skyndilega
kemur sami hvalur að við höldum upp aftur
alveg við bakborðshlið bátsins. En eitthvað
höfum við misreiknað okkur því í sömu andrá
heyrist þungur hvinur stjómborðsmegin. Við
sitjum sljarfir og getum ekki annað en horft
á þessa risa líða fram hjá. Það er eins og
heil eilífð líði. Það er ekki fyrr en maður situr
á lítilli gúmmítuðra nánast skorðaður milli
mörg hundruð tonna af lifandi kjöti og beini
að maður gerir sér almennilega grein fyrir
afstæðri stærð þessara dýra. Það tekur okkur
smá tíma að ná áttum áður en við æðum af
stað og náum sýni úr síðari hvalnum. Síðan
er snúið við til skips með dýrmætan feng.
Höfundur hefur verið aðstoðarmaður við hval-
rannsóknir hjá Hafrannsóknastofnun um árabil.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 31. OKTÓBER 1992 7