Lesbók Morgunblaðsins - 31.10.1992, Síða 10

„Staða ríkisstjómar er oft eins og nemanda sem er í þann mund að falla á prófi. Með því að svindla svolítið kemst hann
kannski hjá því að sitja heilt ár í viðbót á skólabekk..."
Myndin er af ríkisstjóm Gunnars Thoroddsens, 1982.
bæði við um einstaklinga og hópa. Hópur
sem finnur til samkenndar og vill halda
saman, til dæmis stétt, trúflokkur eða kyn-
þáttur, þroskast og mannast á því að
stjóma sjálfur eigin málum. Þess vegna
er valddreifing og almenn þátttaka í stjóm-
málum og félagsstarfí að jafnaði til marks
um gróandi þjóðlíf.
Ef til vill má líta svo á að íslenska þjóð-
in myndi samstæðan hóp sem þroskast á
að vinna saman að málefnum samfélags-
ins. Mér þykir þó vafasamt að gera of
mikið úr þessu.
Þeir sem vilja byggja rök gegn hvers
kyns skerðingu á fullveldi á þeirri forsendu
að það sé mikilvægt fyrir þroska og sjálfs-
virðingu landsmanna að geta sjálfir mótað
samfélag sitt ættu að minnsta kosti að
gæta sín á tvennu svo þeim veíjist ekki
tunga um höfuð: Annað er, það sem ég
hef fyrr getið, að skert fullveldi getur
stundum falið í sér aukin áhrif. Minna
formlegt vald þarf ekki að þýða minna
áhrifavald; Hitt er að fullveldi tryggir eng-
an veginn að landsmenn séu upp til hópa
sinnar eigin gæfu smiðir. Fullveldi og mið-
stýring getur farið saman og vald yfírþjóð-
legra stofnana getur farið saman við vald-
dreifíngu og virka þátttöku almennings í
stjómmálum og ákvarðanatöku um eigin
mál.
Sú forsenda að það sé mönnum til góðs
að geta verið sinnar eigin gæfu smiðir
dugar að mínu viti skammt til að styðja
þá kenningu að fullveldisskerðing hljóti
ævinlega að vera til ills. Það er hægt að
nota hana til að rökstyðja lýðræði, vald-
dreifingu og fijálslynd stjómmálaviðhorf.
Ef þetta tengist fullveldi þá er það óbeint
og eftir einhveijum krókaleiðum.
En hvað með atriði númer tvö? Ætli
þjóðlegri menningu sé stefnt í voða ef full-
veldið skerðist? Um þetta held ég að sé
erfitt að alhæfa.
Alþjóðlegt vald yfír málaflokkum eins
og umhverfísvemd eða eftirliti með afvopn-
un mundi trúlega ekki ógna þjóðlegri menn-
ingu. Hins vegar gæti alþjóðlegt vald yfír
viðskiptum, eins og það sem Evrópubanda-
lagsþjóðir era settar undir, ógnað þjóðlegri
menningu til dæmis með því að banna
okkur að takmarka umsvif erlendra §öl-
miðla. Ég fullyrði ekki að það sé mikil
hætta á þessu, aðeins að ekki sé hægt að
treysta því að yfírþjóðlegt löggjafarvald
taki mikið tillit til íslenskrar menningar.
(Með þessu er ekki sagt að við getum treyst
því að innlendur löggjafí sé til fyrirmyndar
í þessu efni.)
Þetta tengist þriðja atriðinu sem ég taldi
hér áðan, nefnilega því að hætt er við að
yfirþjóðlegt löggjafarvald verði þungt í
vöfum, seinvirkt og ófært um að taka tillit
til íslenskra aðstæðna þannig að skert full-
veldi yrði til þess að við byggjum við lak-
ari löggjöf en nú er. Reynslan af stofnunum
Evrópubandalagsins bendir til þess að þessi
hætta sé raunveraleg. Ef til vill er hér þó
aðeins um byijunarerfíðleika að ræða. Yfír-
þjóðlegt löggjafarvald er lítt mótað og sjálf-
sagt á eftir að sverfa af þvl ýmsa agnúa.
Um hættumar sem kunna að fylgja
skerðingu á fullveldi ætla ég ekki að fjöl-
yrða meira. Enda held ég að það sé lítið
hægt að alhæfa um þær. En ætli ríkjum
sé einhver ávinningur að því að takmarka
fullveldi sitt? Mér virðist ýmislegt benda
til þess og að fullveldinu fylgi hættur ekki
síður en annarri skipan. Það er víst sama
hvemig við snúum okkur, lífið er og verður
hættulegt.
í fyrsta lagi er ef til vill þörf á alþjóð-
legu löggjafar-, framkvæmda- og dóms-
valdi í ýmsum málaflokkum sem varða alla
jarðarbúa eins og umhverfísmálum, eftirliti
með vígbúnaði og baráttu gegn alþjóðlegri
glæpastarfsemi. Frá stofnun Sameinuðu
þjóðanna árið 1945 hefur verið töluverð
hreyfíng í þessa átt þótt hún hafí ekki
gengið svo langt að útiloka tilvera fullvalda
ríkja. Eftir því sem hagsmunir þjóðanna
tengjast meira og heimurinn þjappast sam-
an verður erfíðara að gera skarpan greinar-
mun á innanríkis- og alþjóðamálum svo
tæpast fer hjá því að aukið alþjóðlegt vald
takmarki á endanum fullveldi einstakra
ríkja.
I öðra lagi kann að vera gagn að alþjóð-
legu löggjafar- og dómsvaldi á sviði mann-
réttindamála. Vísir að slíku dómsvaldi er
þegar til, að minnsta kosti innan Evrópu,
því dómar Mannréttindadómstóls Evrópu
era bindandi fyrir flest ríki álfunnar, þar
á meðal ísland sem viðurkenndi lögsögu
hans árið 1958. Þessi dómstóll hefur nú
nýlega ógilt dóm Hæstaréttar yfír Þorgeiri
Þorgeirssyni og ég fæ ekki annað skilið
en hann geti dæmt íslensk lög ógild. Það
er ef til vill umdeilanlegt hvort fullveldi
landsins var skert með viðurkenningu á
lögsögu Mannréttindadómstólsins. Hins
vegar er lítill vafí á því að hún var ríkinu
bæði til gagns og sóma.
Þetta tengist enn einum ávinningi sem
kann að vera að skertu fullveldi, sem er
að alþjóðlegt vald getur veitt landstjóm
hollt aðhald. Ég ætla að ljúka þessu erindi
á því að staldra aðeins við þetta atriði.
Eitt af erfiðustu en um leið mikilvæg-
ustu viðfangsefnum stjómspekinnar er að
fínna leiðir til að halda ríkisvaldinu í skefj-
um. Ég þarf víst ekki að rökstyðja þessa
fullyrðingu. í hverri viku fáum við fréttir
af valdníðslu og ofstjóm svo þetta ætti að
vera hveijum manni ljóst.
Tilgangur ríkisvaldsins á að vera að
tryggja frið og frelsi, öryggi og mannrétt-
indi og fleiri góða hluti. En því hættir til
að verða kúgunartæki. Ætli alþjóðlegt vald
geti dregið úr þessari hættu eða leiðir það
bara til enn meiri valdníðslu og yfírgangs?
Það veltur á hvemig því yrði fyrir komið,
en ég held að alþjóðlegt vald geti orðið til
þess að bæta stjómarfar í flestum ríkjum
og leysa um leið ýmis þau vandamál sem
mannkynið stendur frammi fyrir.
Tilgangur þeirra laga sem kveða á um
réttindi og skyldur landsmanna er meðal
annars sá að gera mönnum mögulegt að
vita fyrirfram hvað þeir geta leyft sér og
hvað ekki. Þau mynda, ef svo má segja,
vegakerfíð og umferðarmerkin sem menn
verða að stýra lífshlaupi sínu eftir. Það er
réttlætismál að þessar reglur geri ekki upp
á milli fólks og þær breytist nægilega
hægt og séu nægilega einfaldar til þess
að venjulegt fólk geti leitað bestu leiða og
komist þær árekstralaust.
Hér á landi og víða annars staðar vant-
ar töluvert á að lögin þjóni þessum til-
gangi nógu vel. Fyrir þessu era sjálfsagt
margar ástæður. Ein þeirra er sú að fram-
kvæmda- valdið er nátengt löggjafanum
því ráðherrar þurfa að geta haft áhrif á
lagasetningu um rekstur og framkvæmdir
á vegum ríkisins. Það er því orðinn vani
að þeir geti nánast pantað lög eins og
þeim hentar, líka lög sem hafa áhrif á rétt-
arstöðu og daglegt líf landsmanna og öllum
er ætlað að hlýða.
Svo ég haldi mig nú við að líkja lögunum
við vegakerfí með tilheyrandi umferðar-
merkjum má segja að framkvæmdavaldið
færi merkin til og breyti leiðum eftir
hentugleikum meðal annars með þeim af-
leiðingum að fólk almennt er löngu hætt
að rata. Álþjóðleg, eða yfirþjóðleg, löggjöf
svipuð þeirri sem er að þróast í Evrópu-
bandalaginu gæti ef til vill dregið eitthvað
úr þessum hringlandahætti og vanið ríkis-
stjómir við eðlilegan aga.
Þegar ríkisvald hættir að þjóna sínum
rétta tilgangi þá hættir það oftast annað-
hvort að fara að lögum eða tekur upp á
því að breyta þeim sífellt eftir duttlungum
framkvæmda valdsins. Afleiðingamar era
skert réttaröryggi og óvissa sem gerir
mönnum erfítt að spá í stöðu sína og leita
leiða til að bæta hana nema með því að
komast annaðhvort í vinfengi við valdhaf-
ana eða hunsa stjórnvöld og öll þeirra lög
og tilskipanir. Það þarf því engan að undra
að spilltu stjómarfari fylgir annars vegar
fleðuskapur við stjómarhérrana og hins
vegar alls konar lögleysa og neðanjarðar-
starfsemi.
Hættan á svona spillingu er ætíð nokkur
vegna þess að þeim sem fara með fram-
kvæmda valdið virðist iðulega brýn nauð-
syn að koma stefnu sinni fram. Þar sem
nauðsyn brýtur lög freistast þeir stundum
til að taka sér alræðisvald ef þeir geta.
Þetta er ekki af neinni illmensku heldur
ósköp mannlegum hvötum og yfírleitt í
góðum tilgangi. Staða ríkisstjómar er oft
eins og nemanda sem er í þann mund að
falla á prófi. Með því að svindla svolítið
kemst hann kannski hjá því að sitja heilt ár
í viðbót á skólabekk, auka enn á vanda
Lánasjóðsins og valda foreldram sínum
vonbrigðum. Hvað gerir hann nú ef próf-
vörðurinn bregður sér frá í smá stund og
svörin við öllum spumingunum liggja í
skólatösku á gólfínu? Hann hugsar: nauð-
syn brýtur lög.
Löggjafí sem er óháður framkvæmda-
valdinu og hafínn yfír það, sterk réttarhefð
og réttarvitund almennings geta staðið
gegn þessu og haft svipuð áhrif og vökull
prófvörður. Hér á landi höfum við ekkert
af þessu og fyrir vikið gengur fram-
kvæmdavaldið stundum býsna langt.
Kannski þurfum við óháðan alþjóðlegan
prófvörð svo ríkisstjómin svindli ekki í
hvert sinn sem hún er í þann mund að falla.
Höfundur er heimspekingur og kennari á Akra-
nesi.
Aftanmálsgreinar
1. Thomag Hobbes: Leviathan, niðurlag 30. kafla.
2. I 79. gr. stjðmarskr. segir: „Nú samþykkir Al-
þingi breytingu á kirlguskipun ríkisins samkvæmt 62.
gr., og skal þá leggja það mál undir atkvæði alira
kosningabærra manna ( landinu ...“?
ÁRNI GRÉTAR FINNSSON
Naktar
greinar
Er nálgast haustið
nóttin lengist
alitaf um mitt
andrúm þrengist.
Bráðum verða
breiður þaktar
gulu laufí
greinar naktar —
og þá læðist
að mér tregi
eins og eitthvað
innra deyi.
Höfundur er lögmaður í Hafnarfirði.
JÓHANNES STRAUMLAND
Vetrarkvöld
Hann hefur rofað til í
háloftunum
en élin halda sig neðar
í svörtum bólstrum
hið kalda mánaskin
slær draugabirtu á fíóann
yfír Náttfaravíkum rísa
jötnahallir til himins.
Hversu einmana er ekki hið litla
hús í snjónum.
Þar sem áður var mannlíf
þar vaka minningar einar.
Eins og gagnsær hjúpur.
Bátur þinn heldur leið sína yfír
flóann.
Smár er þessi bátur eins og
fleytur þeirra
sem gengnir eru á brott.
Og hefur borð fyrir báru.
Hjartaslög hans eru hvell.
Hann er snöggur í hreyfingum.
Eins og lifandi vera.
Eins og höfrungur sem leikur
sér í kvikunni.
Hundrað ára
Ijósmynd f rá
Borðeyri
Hálfgleymt regn á mynd og
mistruð eyri
merlar í logni tanginn við ysta
haf,
er sem úr fjarska hugdjúpsins
nið ég heyri.
Grunar mitt hjarta er lognöldu-
hvíslið kemur:
kemur ilmur af rós og hið Ijósa
traf,
brosandi augu.
Fagnandi ilmar meyjanna hör-
und mjúkt
í mánaskini, í sól
og f helgidagsregni.
Það blikar á eilífð, bak við hin
ungu form.
Ofar guðunum vakirhið veika líf
veglegast alls sem snertir þig,
jarðarleir.
Höfundur er Breiðfirðingur og sjómað-
ur. Ljóðin eru úr nýlegri Ijóöabók hans
sem heitir „Brot úr veraldarsögu".
10