Lesbók Morgunblaðsins - 28.11.1992, Blaðsíða 8

„Enginn vafi liggur á uppruna annarra."
(Bls: 5). „Hugleiðingar um íslenzk
mannanöfn af gefnu tilefni“. Svo er vitn-
að til heitis ritgerðar Halldórs Halldórsson-
ar prófessors á bls. 15 og aftur í heimilda-
skrá á bls. 611, en í ritgerð Halldórs stend;
ur að sjálfsögðu „að gefnu tilefni- „í
fombréfum og fomum skjölum virðast
engin dæmi um að karlar eða konur hafi
borið tvö nöfn nema ef frá era skilin
klaustranöfn eins og Þórunn Agnes."
(Bls. 44). Forabréf og fora slgöl eru eitt
og hið sama. Klaustranöfn mætti ætla,
að merkti ’nöfn klaustra’, en orðið er hér
notað í merkingunni ’nöfn klaustrafólks’.
- „Engin lát eru á tvínefnum ...“ (bls.
46). - „Nafnið (Dalla) á sennilega rætur
að rekja til sömu róta og Dellingur ...“
(bls. 178). - „Það (þ. e. kvenmannsnafnið
Hróðný) kemur einnig fyrir sem ör-
nefni, Hróðnýjarstaðir í Laxárdal." (Bls.
312). - „Frægir menn með þessu nafni
voru þeir frændur Sturla Sighvatsson...
og Sturla Þórðarson skáld, sagnaritari og
goðorðsmaður, auk þess að vera um tíma
lögsögumaður ..." (bls. 514). (Feitletr-
un hér).
Niðurstaða
Dómur minn um bókina Nöfn íslendinga
í heild verður því miður að vera sá, að
kostir bókarinnar, efnismagnið, falli alger-
lega í skugga fyrir göllunum. Einstaka
villur og yfirsjónir í stóru fræðiriti eru
auðvitað afsakanlegar, en hér er um miklu
alvarlegra mál að ræða. Dæmin, sem hér
hafa verið tilfærð, sýna ljóslega alvöru
málsins, en þau eru aðeins sýnishom, því
að íjölmargt fleira mætti nefna. Bókin er
svo hroðvirknislega unnin, að til mikils
vansa er fyrir höfunda hennar. Heimildir
(eins og nafnatal séra Odds) eru notaðar
af ótrúlegu kæruleysi og dómgreindar-
leysi. Allt of víða blasir við, að höfunda
skortir tilfinnanlega þekkingu á viðfangs-
efninu. Engu er líkara en efnisatriði bókar-
innar hafi aldrei verið gátuð, þ. e. borin
saman við heimildir, því að bókin er mor-
andi af villum og ranghermi, sem ættu
að hafa komið í ljós við slíkan samanburð.
Þessi vinnubrögð eru móðgun við lesendur
og áfall fyrir íslenzk fræði. Alveg sérstak-
lega er ámælisvert, hve herfilega illa höf-
undar hafa notað rit Svíans E. H. Linds
um norsk-íslenzk mannanöfn að fomu, en
með því mikla eljuverki var lagður gmnn-
ur að íslenzkri mannanafnabók, ef fræði-
menn hafa vit, nenningu og getu til að
færa sér brautiyðjandastarf hans í nyt.
Það sýnir bezt vinnuaðferðir höfunda, að
þeir hafa haft rit Linds undir höndum og
gluggað í það endrum og eins, en að mestu
leyti látið það ónotað með hörmulegum
afleiðingum.
Bókina Nöfn Islendinga gefur bókaút-
gáfan Heimskringla út og hefur nú í fyrsta
sinn bætt við forlagsnafnið undirheitinu
Háskólaforlag Máls og menningar. Ég
spurði einn aðstandenda útgáfunnar, hvort
forlagið væri nú nefnt Háskólaforlag
vegna tengsla við einhvem eða einhveija
háskóla eða sökum þess, að útgáfan hygð-
ist eingöngu gefa út kennslubækur fyrir
háskóla. Hann kvað svo ekki vera, heldur
væri átt við, að um .akademískt forlag’
væri að ræða. Það táknar væntanlega, að
útgáfubókunum sé ætlað að vera
fræðibækur, sem standast akademískar
kröfur um vísindaleg vinnubrögð og vand-
virkni. Með útgáfu Nafna íslendinga hefur
svo slysalega tekizt til, að hið nýja háskóla-
forlag hefur riðið á vaðið með bók, sem
er Qarri því að standast lágmarkskröfur,
er gera verður til bóka, sem .akademískt
forlag’ gefur út. Forlagið stendur því hér
frammi fyrir hörðum kosti, en óumflýjan-
legum, ef það viU ekki kafna undir nafni:
að innkalla bókina og sjá til þess, að verk-
1 ið verði endurunnið frá grunni.
Fyrir síðustu jól var bókin Nöfn íslend-
inga, þá nýútkomin, tilnefnd til íslenzku
bókmenntaverðlaunanna, sem bókaútgef-
endur standa að. Eins og kunnugt er, fer
tilnefningin fram í miklum skyndi í tæka
. tíð fyrir jólabókavertíðina, augljóslega í
því skyni að örva sölu bókanna. Tilnefning
Nafna íslendinga sýnir, út á hve hálan ís
aðstandendur bókmenntaverðlaunanna eru
komnir, og ætti að verða áminning um,
að nauðsynlegt er að endurskoða þessar
verðlaunaveitingar.
Höfundur er prófessor við Háskóla Islands og
forstöðumaöur Ömefnastofnunar Þjóðminja-
safns.
íslenskskáldsagnagerð 1970-1980— j f -
DAUÐIHARM-
SÖGUNNAR
lyllingssögur eftir íslenska höfunda eru ekki
margar til útgefnar en harmsagan er einkar
íslenskt fyrirbrigði og í milli hennar og hryll-
ingssögunnar er aðeins eitt skref. Munurinn
er þessi að ofurefli sem gengur fram af sögu-
Nútímaskáldsagan er
tilraun til að halda áfram
sögugerð eftir að
hetjuskapur úreltist.
Hatrömm átök urðu milli
þjóðlegrar
frásagnarhefðar og
þessarar sögugerðar
þegar reynt var að koma
henni að hérlendis. Ekki
bætti úr kvittur sem barst
til landsins að skáldsagan
væri dauð, þegar menn
tóku að hafa þessa klisju
hver eftir öðrum.
Eftir ÞORSTEIN
ANTONSSON
hetjum harmsagna er skilgreint í þeirri
sagnagerð; það fer ekki milli mála hvað það
er sem kemur harmsögulegri hetju á kné.
Og þá ekki heldur að við slíkt ofurefli var
að etja samkvæmt slíkri sögu að barátta
vekur samúð eða a.m.k. virðingu. Einkum
ef í ljós kemur að andstæðingurinn er einn-
ijg andstæðingur lesandans. Hinar helstu
Islendingasagna eru harmsögur í þessum
skilningi og þær koma við kviku; Njáll var
brenndur inni ásamt fólki sínu og þar lýkur
Brennu-Njáls sögu frekar en á reyfara-
kenndum eftirmálanum um hefnd Kára. Víg
Gísla Súrssonar var rökbundin niðurstaða
af hetjuverkum sem frá er greint í sögu
hans. Elli kerling sigraði Egil sem aldrei
fyrr hafði látið andstæðing knésetja sig.
Ög örlög þeirra sem helst koma við sögu í
Laxdælu eru ill. Grettir er klofinn persónu-
leiki og sjálfs sín versti óvinur; Grettla er
sálfræðileg örlagasaga. Ágimd og einstakl-
ingshyggja verður hetjum fomsagnanna
jafnan til ófarsældar, þessir veikleikar hins
sterka.
Það hefur ekki verið nægilega útlistað
að íslendingasögur, þessi stórvirki fomrar
sögugerðar, em harmleikir í klassískum
skilningi. Umflöllunarefnið er þegar á allt
er litið endalok heiðins siðar, menningarinn-
ar og mannfólksins. Siðar sem bar með sér
óskina að deyja hetjudauða. íslendingasögur
em líklega uppgjör manna af hinum nýja
sið, kristninni, sem skoða fortíðina sann-
færðir um að mannlíf fái fremur þrifist við
sín skilyrði.
Eins og menn vita hafa íslendingasögur
mótað smekk fólksins í landinu á hvað sögu-
legt geti talist allt frá ritunartíð þeirra til
okkar daga. Svo rótgróin er sannfæring
íslendings að „ekta“ saga sé harmsöguleg,
að flestar okkar helstu skáldsögur, ef ekki
allar, skipa þann flokkinn. Gleðin er í öðra
sæti. Frásagnarlist teljum við einkum fólgna
í að gera skemmtun úr hörmungarhlut-
skipti helstu sögupersóna. Og úrræðið að
hlæja undir gálgatrénu. Við metum það við
höfund ef hann ber það með sér að geta
skemmt föngum nóttina fyrir aftöku þeirra.
í einu ljóða sinna segir Steinn Steinarr lífið
vera á móti sér og tekur þar upp stef sem
er þjóðlegra bókmennta okkar. Islendingar
hafa lengst af metið við skáld ef þau hafa
lifað samkvæmt þessari kenningu. Og ef
þau gera það ekki þá hafa skáldin verið
minnt á dramatíkina með áþreifanlegum
hætti.
Enginn grætur íslending. Að gömlum
skilningi er harmsaga að vera íslendingur.
Það er nýlunda og útlendur siður í landinu
að úrskurða menn geðveika fyrir þunglynd-
ið eitt. Á íslandi hafa menn alltaf haldið
virðingu náungans þrátt fyrir slík skap-
lyndiseinkenni, hömlulausa athafnasemi
sem á endanum verður til þess að maðurinn
missir allt úr höndum sér. Þetta er að breyt-
ast en til skamms tíma hélt maður virðingu
sinni þrátt fyrirhyggjulítinn jarðvöðulshátt
og glórulaust þunglyndissukk inn í milli, á
drykkjutúmm, við rúmlegur eða sinnuleysi
í annarri mynd. Þær sögur sem lifað hafa
með þjóðinni hrærðu við þessari vissu, að
halda bæri út þrátt fyrir gengdarlaust mis-
kunnarleysi manna og máttarvalda. Þær
sögur hrærðu streng í íslensku bijósti sem
dulinn var hversdagslega og það jafnvel svo
að menn náðu ekki til hans sjálfir hið innra
með sér.
Rótin er dulin en greinamar seilast víða,
enn þann dag í dag. Vissan um harmsögu-
legt hlutskiptið birtist í dagfari íslendinga
með óbeinum hætti. Aulafyndni og glóm-
lausri fjárplógsstarfsemi. Stundum era það
örlög sem lagt hafa manninn í bönd fyrir
lífstíð að hyggju sjálfs hans og annarra. í
hinum helstu Islendingasagna em það sið-
venjur sem engin leið er að rísa gegn öðra
vísi en glata sjálfum sér, né heldur fram-
fylgja nema á veg eyðileggingar og útlegð-
ardóms þar sem þeir reika um enn, Gísli,
Grettir, Eyvindur, Loftur. Persóna sem_ á
við voldugan andstæðing að etja verður ís-
lendingi harmsöguleg hetja þrátt fyrir ósig-
ur ef þeim manni tekst að halda lífsstfl sín-
um órofnum þrátt fyrir mótlætið. Slíkur
íslendingur verður ódauðlegur á bók með
þjóð sinni.
Það er sama hvar borið er niður meðal
íslendinga, harmsagan er á næsta leiti.
Hver kannast ekki við frásagnir af dauða
Jóns Arasonar, eða við heilsufar Hallgríms
Péturssonar er hann orti Passíusálmana, tár
Áma lögmanns á Kópavogsfundi, frásagnir
af ástum Ragnheiðar biskupsdóttur_ og
Daða, harmsögu handritasafnarans Áma
Magnússonar sem fómar ástinni fyrir bæk-
ur og skjöl sem svo fuðra upp fyrir sjónum
hans? Hversu tíðrætt hefur löndum okkar
ekki orðið um hörmungardauða þjóðhetj-
anna Baldvins Einarssonar, Jóns Eiríksson-
ar, Jónasar Hallgrímssonar, Kristjáns Jóns-
sonar Fjallaskálds? Eða hordauða þeirra
Sigurðar málara og nafna hans Breiðfjörðs?
Svo samranninn er hörmungin þjóðareðlinu
að persónur stíga nánast hjálparlaust úr
heimi raunverannar inn í veröld skáldskapar
og vesældar; kveða sig jafnvel þangað s.s.
Vatnsenda-Rósa, Bólu-Hjálmar, Davíð Stef-
ánsson. Helsta átakaefni íslenskra skáld-
sagna sem skrifaðar voru um og fyrir alda-
mótin síðustu er útlegð sjálfrar ástarinnar.
Þær skáldsögur íslenskar sem bijóta af
sér hlekki tímans og höfða til allra aldursár-
ganga era harmsögur þótt með ýmsu móti
sé tekið á efninu. Sælir era einfaldir og
Svartfugl Gunnars Gunnarssonar. í báðum
þessara sagna takast á ástríður einstaklinga
og öfl sem þeim era fjandsamleg og getur
ekki farið nema á einn veg. Hvert stórvirki
Laxness af öðra hrærir hinn harmsögulega
streng í bijósti íslendings. Steinn Elliði fær
ekki komið saman eðli sínu og andagift og
hafnar eðlinu að fullu og öllu í lok Vefar-
ans; vissulega er þetta fyrsta átakaverk
Laxness harmsaga. Sama gildir um örlög
Sölku Völku sem einmitt fyrir það að hún
reynist stöðugri á svellinu en aðrir á sér
ekki annars úrkostar í sögulokin en velja
milli algerrar einsemdar eða gangast á band
höfðuðandstæðingi sínum, Steinþóri. Sagan
af Bjarti í Sumarhúsum styrkir enn þessa
löngu hefð við val á frásagnarefni og með-
ferð þess. Einyrkinn Bjartur er sterkur
maður framar öðra en fær ekki þrifist við
þau lífsskilyrði sem honum hafa verið búin.
Eftir ósigur í lífsbaráttunni í sögulok liggur
ekki fyrir Bjarti annað en halda enn lengra
fram á kaldranann.
Glæta
íslandsklukkan hefur beinlínis verið heim-
færð til grískra harmleikja. Nýstárlegir era
þó fjarstæðutilburðir aðalpersónunnar Jóns
Hreggviðssonar frammi fyrir lífskjöram sín-
um. Það hefur ekki legið fyrir hinum fyrri
íslensku harmsagnahetjum annað en taka
örlögum sínum af fullri alvöra. Frá og með
íslandsklukkunni fer að bera á nútímalegum
andsvöram í íslenskum skáldsögum við hinu
harmsögulega hlutskipti, lífsháttum í blóra
við hina klassísku. I nútímanum leyfíst
manni hvað sem er sé hann viss um að lífið
sé á móti sér, að það taki ekki sönsum.
Bænir út í þögult tómið, ástaryfirlýsingar,
karlmennskubragur á klassíska vísu, þessar
aðferir fyrritíðarmanna við að þrauka hafa
verið þaulreyndar. Hið nútímalega úrræði
við harmrænu hlutskipti útfærði Laxness
enn frekar með Gerplu, og brann vonarljós
höfundarins lágt er hann ritaði, Laxness
þá sjálfur í hlutverki hinnar harmsögulegu
hetju eftir að hafa misst sjónar af jafnaðar-
stefnunni. Gerpla er uppreisnarrit gegn valdi
harmsögunnar yfír hugarfari íslendings.
Hinn þriðji helsti sagnamaður íslenskur
á þessari öld, auk Gunnars og Laxness,
Þórbergur Þórðarson, er jafnframt helstur
frumkvöðull nútímalegrar sögugerðar í
landinu og þótt fáir hafí farið í slóð hans.
Þórbergur steig í upphafi ferils síns skrefið
8