Lesbók Morgunblaðsins - 28.11.1992, Blaðsíða 9

„Það er sama hvar borið er niður meðal íslendinga, harmsagan er á næsta leiti. Hver kannast ekki við frásagnir af dauða
Jóns Arasonar, eða heilsufari Hallgríms Péturssonar er hann orti Passíusálmana, tár Áma lögmanns á Kópavogsfundi,
frásagnir af ástum Ragnheiðar biskupsdóttur og Daða, harmsögu handritasafnarans Áma Magnússonar, sem fórnar ást-
inni fyrir bækur og skjöl, sem fuðra svo upp fyrir sjónum hans. Eða hversu tiðrætt hefur löndum okkar ekki orðið um
hörmungardauða þjóðhetjanna Baldvins Einarssonar, Jóns Eiríkssonar, Jónasar Hallgrímssonar, Kristjáns Fjallaskálds?“
Mynd eftir Árna Elfar: Hinn harmsögulegi dauði Jóns Arasonar.
frá hinni römmu sagnahefð yfir í hrollvekj-
una, las og þýddi hryllingssagnahöfundinn
Edgar Allan Poe, hafnaði skipulagi sem í
sjálfu sér hafnar mannlífi, hinu tragíska
átakaefni, og innleiddi í skrif sín fáranleik-
ann sem réttmæta tilfinningu fyrir því hlut-
skipti. Þórbergur braut niður skilrúmið milli
einkalífs og höfundarhlutverks, hann hafði
ekki skaplyndi fyrir hið hefðbunda hlutverk
íslensks höfundar að gerast holdtekja þjóð-
arharmsins. Neitaði að teygja vit sitt út
fyrir þau mörk sem það þolir í leit að réttlæt-
ingu fyrir hlutskipti sem sögur hafa lengi
sýnt að verður ekki réttlætt þótt hægt sé
að koma sér upp hetjumynd frammi fyrir
því. í stað þess að hreykja upp hugtakapír-
amíta í nafni krafts og karlmennsku þótt
örvænt sé um árangur, eins og Gunnar
Gunnarsson gerði með siðfræði sinni, gerði
Þórbergur sér lítið fyrir og gaf harmsagna-
hefðinni langt nef.
í staðinn sneri Þórbergur sér að íslenskri
þjóðsagnahefð og gerðist þó í bland maður
upplýsingarinnar. Sama hafði hinn lítt kunni
frumkvöðull íslenskrar skáldsagnagerðar,
Eiríkur Laxdal, gert undir lok 18. aldar
með tveimur tilraunum sínum til skáld-
sagnagerðar. Svipað má segja um Benedikt
Gröndal yngra. Með frumlegum tilþrifum í
stíl og formi tókst þessum þremur mönnum
að gera af tveimur ólíkum menningarhátt-
um, þjóðsagnahefð og upplýsingu, einn
vefnað, og þar með bijótast út úr hinni
harmsögulegu hefð. Og eru þá taldir hinir
helstu íslenskra höfunda sem brotist hafa
undan þeirri hefð fram á síðustu áratugi.
En það er eins og íslendinga hafi lengi grun-
að að sú brimsmalaskotta sem leggur íslend-
inga í einelti, þunglyndið, verði helst sigruð
með tækni. Það sýna vinsældir sagnanna
af Sæmundi fróða og skiptum hans við
kölska.
Breytt Hugarfar
Harmsagan er dauð. Við það var átt á
sjötta og sjöunda áratugnum þegar talað
var stóryrt meðal bókmenntamanna um
dauða skáldsögunnar. Á því er enginn vafi
heldur hinu hveijar orsakir eru fyrir stór-
mælunum. Nærtækt er að ætla að það sé
fyrir lítilmennsku sem fylgi nútímanum, þá
að vilja ekki takast á við voldugan andstæð-
ing, en sú skýring er röng, orsakimar em
breytt viðhorf til þeirra forsendna sem
harmsögur byggjast á. Nútíma-Íslendingar
sjá jafnlangt fyrirrennurum sínum. Og lífs-
skoðanir hafa tekið litlum breytingum með
þjóðinni þrátt fyrir upplýsingatíð. En hin
harmsögulega hetja verður í nútímanum
ekki hjúpuð sömu alvöru og löngum fyrr
og ef alvaran er ekki alger þegar að henni
kemur þá er hún engin. Ég bendi þessum
orðum mínum til áréttingar á skáldsögu
Þórarins Eldjáms, Kyrr kjör, frá 1988. Sag-
an íjallar um hinn bæklaða Guðmund Berg-
þórsson rímnasmið, sem var uppi á 17. öld,
en frásöguhátturinn ber ekki með sér harm
yfir bágum kjörum fjölhæfs manns; sagan
er jafn ósnortin af efninu og væri hún teikni-.
myndasería. Svo tigin sem harmsagan er
jafnvel þegar vel er að verki verið þá hefur
hún fleiri ágalla í ljósi nútímalifnaðarhátta
en kröfuna um algeran hreinleika, hún dyl-
ur mismunun manna í milli; fjallar um yfir-
burðamennsku og undirmálsfólk, réttlætir
oflæti, og hin síðari ár hefur oflæti rasað út
í flestum eða öllum myndum.
Þvermóðska af því tagi sem harmsagan
hampar nýtur engrar virðingar núorðið. Hið
tiginmannlega viðhorf karlmennskunnar,
hið klassíska, að taka mótlæti af reisn, he§a
stríð við andstæðing eftir að hafa skilgreint
hann fyrir sér, með stuttorða yfirlýsingu
eða lengri útlistun, glíma við hann með orði
eða egg. Hetja harmsögunnar er sér vitandi
að enginn sigur er lokasigur og ekkert helg-
ar baráttu hennar annað en stoltið að falla
með reisn. Þetta klassíska viðhorf að mót-
sagnir verði ekki sættar en baráttan, sjálf
athöfnin, hafí þó gildi meðan baráttan varir
og þótt fáránleiki þeirrar baráttu sé næsta
augljós. Drekabaninn Bjólfur sem fyrr eða
síðar mun falla fyrir eitur- eða eldspúandi
hvofti forynjunnar er of einfaldur til að
geta verið fyrirmynd í nútímanum þótt hann
sé aðdáunarverður í því samhengi sem var
hans og harmsaga hans, Bjólfskviða, grein-
ir frá.
íslenska nútímaskáldsagan kom og fór
eins og skuggi sem fellur á glugga. Allt frá
Don Kíkóta var helsta frásagnarefnið skáld-
sagna hvarvetna hetjuátök í einhverri mynd.
Nútímaskáldsagan er tilraun til að halda
áfram sögugerð eftir að hetjuskapur úrelt-
ist. Hatrömm átök urðu milli þjóðlegrar frá-
sagnarhefðar og þessarar sögugerðar þegar
reynt var að koma henni að hérlendis. Ekki
bætti úr kvittur sem barst til landsins að
skáldsagan væri dauð, þegar menn tóku að
hafa þessa klisju hver eftir öðrum. Ummerk-
in eru vansögur og ómyndir frá þessu tíma-
bili, sjöunda og áttunda áratugnum, fóstur
að nútímasögum sem náðu aldrei að verða
annað. Og höfundaflök sem fyrir tilstilli
hinnar sterku hefðar, íhaldssams almenn-
ingsálits, urðu harmsögulegar hetjur í ein-
angrun án þess að vilja það.
Menn njóta fyllra fijálsræðis til að mæta
mótsögnum í lífi sínu núorðið, af lágkúru-
skap ef ekki vill betur. Rithöfundar hafa
allstaðar og alltaf verið manna fúsastir til
að koma sér upp dramatísku tilliti á mann-
lífið og því næst bætt sér upp, ef ekki geng-
ur saman með þeim og heiminum, með því
að lifa a.m.k. að hálfu í bókmenntum. En
strangleiki þeirra bókmennta og höfund-
anna sjálfra hefur víðast hvar erlendis ekki
verið meiri en svo að draumar höfunda sem
annarra manna hafa hlotið fyllingu sína í
þeim heimi; bókmenntirnar hafa bætt mönn-
um upp það sem á vantar um lífsskilyrðin
í hversdagsleikanum og þótt ekki sé nema
í heimi óska og ímyndunar. íslendingum
hefur aftur á móti verið öðru vísi farið í
þessum efnum en flestum mönnum af öðru
þjóðerni; íslenska þjóðin hefur um aldur vilj-
að hafa það svo að þegar dýrast sé kveðið
fái hvorki vonin sé óskin aðgang. Þar af
hin öfluga harmsagnahefð.
Það sem svo hefur gerst erlendis þar sem
menning er skyldust okkar er þetta, að
ekki bara sérlega næmir og gáfaðir menn
voga sér að hafna veruleikanum fyrir það
að veruleikinn er öðru vísi en þeir sjálfír,
heldur er það samdóma álit flestra manna
í nútímasamfélagi að veruleikinn sé með
réttlæti sínu, guði og gíligjöfum ekki til
annars fallinn en smíða eitthvað úr honum
og ef hæfileikinn til smíða er ekki fyrir
hendi þá braska með hann. Röksamhengið
milli manns og umheims sem einu sinni var
og réttlætti dramatísk tilþrif er orðið að
markleysu. Núorðið eru allir í velmegunar-
þjóðfélagi á sama báti og rithöfundar voru
fyrr á tímum og enginn gerir hag sinn betri
með því að réttlæta fyrir sjálfum sér eða
öðrum veruleikahöfnun sína. Mönnum er
skítsama um veruleikann. Heimurinn er á
móti okkur báðum, orti Steinn Steinarr til
hundsins.
Nóbelshafarnir Samuel Beckett, Albert
Camus og ámóta karlar mega teljast síðast-
ir í röðinni á löngum ferli evrópskrar drama-
tíkur í skáldsagnagerð. Sögur þeirra eru
um efni og meðferð þess utangarðs í tilvist-
inni, verk sem upphefja sjálf sig með mál-
rófi. Yfirlæti Don Kíkóta einkennir þessa
höfunda. Riddarinn berst við vindmyllur
með lensu því hann trúir ekki öðru en þar
séu risar á ferð. Ef Kóti fengist til að viður-
kenna hverju hann stendur frammi fyrir
væri hann betur í stakk búinn til að sigra
andstæðinginn. Vindmillur falla ekki fyrir
lensu en fyrir neista.
Rimsírams
Á sjöunda áratug aldarinnar, undir það
að harmsagan dó hérlendis, náði bull um
bókmenntir hámarki með íslensku þjóðinni.
Þau árin gerðust sögur, að sögn mennta-
manna, í forminu, formbylting var þó í
gangi, eftir því sem sömu menn sögðu,
menn skrifuðu að sögn sérfræðinga óhefð-
bundið, sem ekki er hægt, sumir höfundar
töldust hafa bannað sér að vera skáldlegir
í skrifum og jafnvel hafnað að skrifa skáld-
sögu meðan þeir voru að því heldur töldust
dokumenterir eða skrifuðu andsögur. Ein-
hver uppgötvaði nýraunsæi í öllu ruglinu.
Gagnrýnandi sagði nútímann vitfírrtan og
því yrði listin líka að vera_ vitfirrt til að
saman næði list og mannlíf. Ýmsir höfundar
í fjörbrotum sem skildu ekki sjálfír hvað
þeir voru að gera voru sagðir aðhyllast
nýskáldsöguna frönsku og áttu þá allir að
skilja. Á sjötta og sjöunda áratugnum og
fram á þann áttunda var haldið að íslenskum
höfundum frá öllum hliðum að þeir gerðust
dramatískar persónur, örvæntu um eitthvað,
helst að þeir dræpu sig eða gengju að
minnsta kosti í björg.
Og hvað var að gerast? Þjóðin var að
reyna að rífa sig upp úr þunglyndi sem
hafði verið lifnaðarháttur hennar um aldir.
Rithöfundar voru að reyna að fá hana til
að notast við bókmenntir sem ekki væru
sprottnar af sannfæringunni um að allt
væri ómögulegt, nútímabókmenntir, en þá
voru þeir menn sagðir bijóta gegn hefð og
ekki á þá hlustað. Svo komum við af milli-
kynslóðinni og lentum í miðri vitleysunni
sem af þessum stríðandi mótsögnum leiddi.
Öll spjót stóðu á höfundum sjálfum, en eng-
inn hafði áhuga á verkum þeirra.
Höfundar af ’68-kynslóðinni gerðust
venjulegt fólk þegar kom fram á níunda
áratuginn. Og hafði lærst að varast vítin.
Tóku upp fylgd með múg og kerfi. Rithöf-
undasambandinu hafði þá tekist að sann-
færa almenning um að við hæfi væri að
meta ritstörf til íjár. f>að breytti miklu. Upp
úr því tók ný kynslóð að skrifa fyrir mark-
að, fyrir venjulegt fólk, stunda ritstörf sín
við kjör sem fólki eru yfirleitt búin, og gera
ámóta kröfur og almenningur um starfsskil-
yrði. Hinn óbærilegi léttleiki tók við. Hin
káta angist. Listin að fleyta kerlingar.
Dramað var dautt.
Nútíminn tekur öðru vísi á stóru málunum
en gert var á blómaskeiði skáldsagnaritun-
ar. I stað eilífðarmála halda menn sig við
hið stundlega, í stað samhljóms aldanna
niðar popp í eyrum, í stað aristókratískra
lifnaðarhátta listamanna ríkir hagsýni.
-Skiptunum fylgir frjálsræði hugarins fyrir
allan almenning þrátt fyrir vandamál. Hug-
myndakreppur eru markleysur í ljósi breytts
aldarfars, menn vænta ekki framhalds þeg-
ar hugmyndir hætta að ganga upp hver
fyrir annarri heldur hætta nútímamenn ein-
faldlega að hirða um hugmyndir sem að
kreppa og láta sem ekkert sé. Og megi flækj-
umar ekki að fullu missa sín láta menn
nytsemisgildi ráða um viðhald og merkingu
hugmynda, hitt sem talið er gagnslaust er
einfaldlega skorið frá og fleygt.
En það er skammt milii drama og hrolls.
Hin dramatíska persóna skáldskaparheims-
ins getur orðið að hryðjuverkamanni og
hæfir heitið þótt ekki sé nema á vettvangi
bókmenntanna. Og þá fyrir það að mótlæti
er talið stafa af óviðráðanlegum ruglanda
í lífsskilyrðunum, en ekki af rökstuddum
ástæðum upp á klassískan máta. Camus
sýnir fram á þetta með leikriti sínu um róm-
verska keisarann Calligula. Skrefið frá
drama til hryllings steig Guðbergur á sjö-
unda áratugnum þegar hann fjarlægðist
aðferðir fyrstu skáldsögu sinnar og smá-
sagna. Úr því hættu sögur hans að ganga
upp, urðu einskonar óhefðbundnar hryllings-
sögur, sögur öðru hvoru megin við mörk
hrolls og farsa, fram að skáldsögunni. Hjart-
að býr enn í helli sínum þar sem dramað
smeygir sér inn í sögugerð Guðbergs að
nýju.
Hlutskipti skáldsögunnar hætti að vera
dramatískt þegar saman náðu fjármálaöfl
þjóðfélags og rithöfundar. Núorðið fer
hvorki lesandi né höfundur þess dulinn að
skáldsaga er orðaspuni, sprottinn af skáld-
legri rót og helst með að augnamiði að verða
að skáldskap. Hið sögulega er ekki átök
núorðið sem tekin verði alvarlega heldur er
textinn atburður í sjálfum sér; skáldskapur-
inn tekst á við þjóðfélagsveruleika um eigin-
veru sína. Um rétt sinn til ósanninda. Um
rétt skáldsögunnar til að vera lygisaga. Því
getur vel farið svo að úrslitin ráðist ekki
fyrr en á skjánum, milli höfundar og viðmæl-
enda hans.
Augljóslega er það kostur útaf fyrir sig
ef ekki er lengur lögð sérstök rækt við þung-
lyndispúkann í íslendingum. Næsta stig er
að þjóðin hætti að vera dramatísk fyrir eig-
ið frumkvæði. Það er vænlegra til sjálfs-
bjargar ef hún vill lifa I nánu samlífi við
aðrar þjóðir. Á hinn bóginn verður að telja
miður að íslenska þjóðin býr ekki lengur
yfir skilyrðum til að gera list úr lundarlagi
sem svo lengi hefur einkennt íslendinga.
Auk þess er vitað mál að þetta skaplyndis-
einkenni, þunglyndið, getur leitt til hinna
verstu félagslegu afbrigða illa ræktaðs
manns ef svigrúmið er ekkert. íslendingar
eru listrænt, þungsinnað fólk sem um aldir
fjötraði skáld sín og rithöfunda við ’slíkt
lundarlag. Þann hlekk hafa markaðsöflin
rofið - þótt ekki sé fyrir alla.
Höfundur er rithöfundur og býr á ísafirði.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 28. NÓVEMBER 1992 9