Lesbók Morgunblaðsins - 28.11.1992, Blaðsíða 11

Danni blakk, Skari plöntufótur, Pétur kirkju-
mús, Jói keisari, Andrés opinberi, Daddi
brasi, Siffí rabarbari og ýmsir aðrir smáglæp-
onar, sem flestir eru nú horfnir úr þessari
byggð.
Hommaklíkan á Laugavegi 11 var sveipuð
þeirri dulúð, sem vanþekking og fordómar
einir fá skapt í litlu, hálf móðursjúku um-
hverfi. En þessi litla klíka dró samt að staðn-
um fjölmarga forvitna góðborgara, sem komu
eingöngu í þeim tilgangi að líta augum það
sem á þessum árum var kallað kynvillingar.
Þórður Sigtryggsson organisti var einn í
þessum hópi.
Hann kom þó mjög sjaldan, enda var hann
orðinn fullorðinn maður og hélt til í ellinni
á heilsuhæli að Reykjalundi. Þórður Sig-
tryggsson var sannkallaður sjentilmaður. En
hann var ákaflega opinn og hreinskiptinn í
öllu fari.
Hann hafði um áratuga skeið kennt orgel-
leik í Reykjavík, fádæma kúltíveraður mað-
ur, um það leyti orðinn hvítur fyrir hærum
og nokkuð þybbinn. Það var almælt, að hann
væri organisti í Atómstöð Kiljans á móti
Erlendi í Unuhúsi. Hann var góðkunningi
nóbelskáldsins, hafði skrifast mikið á við
hann fyrr á árum og hafði sitthvað útá hann
að setja. Hann var mikill vinur Ragnars í
Smára, sem á þessum árum var helsti styrkt-
armaður margra þeirra, sem sóttu kaffihúsið
að Laugavegi 11. Elías Mar skáld hafði sett
Á góðri stund í næsta nágrenni við
veitingastaðinn Laugaveg 11: Jóhann
Hjálmarsson, Flóki og Flosi Óla fsson.
saman þátt um Þórð organista, sem hann
var venjulega nefndur, og Ragnar í Smára
gaf hann út í örlitlu upplagi. Elías hafði einn-
ig skrifað margt niður eftir Þórði, minningar
hans um samtíðarmenn, en flest af því var
of mergjað til að koma fyrir almenningssjón-
ir.
Þórður Sigtryggsson var víðlesinn heims-
borgari, sem vitnaði í franskar bókmenntir
og hló hvellum, ísmeygilegum hlátri, sem
vakti alltaf athygli á staðnum.
Ungir menn voru honum ánægjuleg sam-
vera, hann talaði til þeirra tvíræðum orðum
og horfði á þá stingandi augnaráði þannig
að ókunnugir komust í hreinustu vandræði.
Elías Mar var á þessum árum meðal þekkt-
ustu íslenskra rithöfunda. Eftir hann lágu
nokkrar skáldsögur, sem vakið höfðu miklar
væntingar, sumar verið þýddar á erlend
mál. Hann var tíður gestur á kaffihúsinu.
Elías var mjög hávaxinn og tágrannur, rauð-
birkinn og gekk í salinn fáskiptinn á svip
og sjálfum sér nægur. Hann þótti á þessum
árum með aldularfyllstu fyrirbrigðum í menn-
ingarlífínu. Þeir sem höfðu upplifað þá sælu
að komast í partí til Eliasar Mar voru á þess-
um árum í hávegum hafðir — og jafnan
spurðir spjörunum úr um öll þau firn og fá-
dæmi sm sögð voru gerast í þeim samkvæm-
um.
Þeim, sem þekktu til ef eigin raun, var
Elías Mar ákaflega elskulegur og kurteis
gestgjafí. Hann hafði á þessum árum mikinn
áhuga á starfsemi frímúrara á íslandi og
kynnti sér þetta efni eftir föngum.
Hann var vel lesinn í erlendum bókmennt-
um, hafði mikinn áhuga á stjórnmálum og
glögga þekkingu á mannlegu eðli. Hann var
mjög ákjósanlegur félagsskapur ungra
manna og kvenna, enda löðuðust að honum
á þessum árum ýmsir þeirra, sem síðar hafa
látið til sín taka í íslenskri menningu, rithöf-
undar, gagnrýnendur, málarar, tónlist-
armenn og var Elías öllum þessum aðiljum
ráðhollur og góður félagi, sem studdi þá til
góðra verka.
Elías Mar var á þessum árum eitt helsta
fórnarlamb kjaftagangsins og bæjarslúðurs-
ins í Reykjavík. Hann var, að sögn, alveg
stórhættulegur maður og agalega dónalegur.
Fyrir þetta varð hann ennþá meira spenn-
andi hjá ævintýraþyrstum ungmennum sem
kynntust honum að einum saman drengskap
og eðallyndi. Elísa Mar fékk mjög neikvæða
dóma hjá einum gagnrýnanda fyrir skáldverk
sitt, Sóleyjarsögu, sem út kom á þessum
árum í tveimur bindum. Hanntók þetta svo
nærri sér, að hann sneri frá ritstörfum um
langa hríð og vann eftir það við prófarkalest-
ur á Þjóðviljanum.
Helstu félagar Elíasar á kaffihúsinu voru
þeir Sturla Tryggvason fíðluleikari og Ásgeir
Beinteinsson píanóleikari. Sturla Tryggvason
var sonur Tryggva Magnússonar listmálara,
sem um áratugaskeið teiknaði í skopblaðið
Spegilinn. Hann spilaði í Sinfóníuhljómsveit-
inni og vann líka við bókband. Hann var á
þessum árum glaðsinna og uppáfínningasam-
ur grallari, sem gerði sér far um að gera sem
mest úr því hommerísorði, sem af honum
fór. Það var ekki síst vegna framgöngu
Sturlu, ef hann var undir áhrifum, að forvitn-
ir góðborgarar fengu nokkuð fyrir sinn snúð
á kaffistofunni.
Ásgeir Beinteinsson hafði brillerað í píanó
námi hjá frægum erlendum kennurum. Hann
gerðist kennari við Tónlistarskólann og lék
einleik með Sinfóníunni. Hann var af merkum
ættum tónlistarmanna, en séra Bjarni Þor-
steinsson í Siglufírði var afi hans. Það fór
lítið fyrir Ásgeiri, en ef hann var kenndur
varð hann dálítið skemmtilega tilgerðarlegur
og ýtti undir það orð, sem fór af þeim félög-
urrij Sturlu og honum.
Ásgeir, Sturla og Elías komu gjarna sam-
an um helgar og gægðust í glas og voru þær
gleðir með eftirsóknarverðari samkomum
þessa tíma. I raun voru þetta menningarleg-
ar uppákomur, þar sem flutt var góð tónlist
og háleitar umræður fóru fram um lífíð og
listina.
Adriani greifí var á þessum árum tíður
gestur á Laugavegi 11. Greifinn var land-
flótta ungverskur aðalsmaður, sem flúið hafði
frá landi sínu eftir valdatöku kommúnista
pg haldið til Vínarborgar. Þar kynntist hann
íslendingum og það varð úr að hann fluttist
til Islands. Adriani greifi var frekar lágvax-
inn, mjög fínlegur, brúnhærður á hár og
skegg, laglegur og sveipaður dul hins fjarra.
Fálátur en yfirmáta elskulegur sjentilmaður,
sem hélt' sig mest í félagsskap Jóns magist-
ers Eiríkssonar, Hannesar Péturssonar og
þeirrar kynslóðar gesta á 11. Hann talaði
aldrei um sjálfan sig, enginn vissi sosum
nein deili á honum né um hagi hans eða
ætlan, en hann bjó um sig í litlu herbergi
við Ránargötuna og bauð stundum til sín
fólki uppá göfug vín og létt. Honum varð
það gott til kvenna, að hann náði m.a.s. til
sín um hríð kærustu Dags skálds Sigurðar-
sonar, en var þó Dagur á þessum árum ein-
hver mesti kvennaljómi bæjarins og margar
góðborgaradætur gerðust unnustur hans
tímabundið.
Og allt í einu var Adrian greifi burt flog-
inn af landinu. Fréttir hermdu, að hann hefði
gerst ritstjóri hjá þekktu amerísku tímariti.
Og nýlega bárust um það fregir til kunn-
ingja hans hérlendis, að hann væri á ný kom-
inn til Ungveijalands, þar sem auður fjöl-
skyldu hans væri nú kominn úr klóm fyrri
valdhafa.
Gamall maðurinn sat oft einn í bási á
Laugavegi 11. Gekk inn hægum skrefum,
klæddur ullargráum, skósíðum frakka sumar
sem vetur. Á höfðinu skáldaður slitinn
hattkúfur, sérkennilegur í brotum. Hann tal-
aði aldrei við nokkurn mann, sat aleinn og
sötraði kaffi sitt, oft klukkustundum saman,
líkt og úti á þekju. Yfirgaf svo staðinn jafn
utanviðsig og fálátur. Enginn þekkti þennan
mann. Hann var alltaf einn, á kaffíhúsinu
og á götum úti.
Hér var kominn Haraldur Hamar Thor-
steinsson, sonur Steingríms skálds Thor-
steinssonar. Steingrímur skáld og rektor dó
árið 1913. Haraldur var því gamall maður.
Haraldur Hamar bjó einn í örlitlu kvisther-
bergi á Hverfísgötu 32. Innanstokksmunir
hans voru dívangarmur, einn stóll og ónýtt
borð og nokkrir náttpottar. í næsta herbergi
bjó annar kynlegur kvistur, Eggert Gilfer,
tónlistarmaður og skákséní, en móðir hans
var Þuríður Þórarinsdóttir, systir Árna próf-
asts og átti hún fyrrum þetta stóra hús og
rak þar greiðasölu og gistingu með meiru.
Haraldur Hamar skáld átti að baki mjög
óvenjulegan feril. Ungur maður hélt hann
útí hinn stóra heim og menntaðist í háskólum
í Englandi og eitthvað á meginlandinu. Eftir
það flutti hann til London og bjó þar um
áratuga skeið. Hann skrifaði skáldsögur og
leikrit, umgekkst mikið af þekktum rithöf-
undum og málurum.
Hinn frægi málari Graham Sutherland
gerði af honum portrett. En öll verk hans
og portrettið glötuðust. Hvemig það gerðist
var erfitt að komast að, því á þessum ámm
var Haraldur Hamar nær mállaus, talaði
mjög óskýrt og hægt og oft var erfítt að
henda reiður á því sem hann var að segja.
Þó var það ljóst, að mikill harmur bjó í bijósti
hans, harmur sem þó á einhvem hátt gerði
honum ekki erfitt fyrir nema í óljósri endur-
minningu.
Nokkm síðar fluttist Haraldur á Elliheim-
ilið Gmnd. Þar bjó hann einn í herbergi sínu
og talaði varla við nokkurt kvikindi. Dag
einn, þegar hann gekk sínum hægu settlegu
skrefum yfír Hringbrautina með hattkúf sinn,
kom bíll og varð honum að bana.
Þar lauk ævi sonar skáldsins, sem sjálfur
hafði átt dularfulla skáldaævi í útlöndum.
Einn atkvæðamesti gestur á Laugavegi
11 var Ásgeir Magnússon. Ásgeir var um
þessar mundir starfsmaður Bandaríkjahers á
Keflavíkurflugvelli. Hann sat langtímum
saman á dularfullu hljóðskrafi við Guðmund
Arngrímsson, áður rannsóknarlögreglumann
og yfirmann Security Guard á Vellinum.
Þetta voru afar heimulegar samræður og
báðir gættu þess vandlega að talast við í
hálfum hljóðum. En þegar þeir sátu ekki að
skrafi félagarnir, var Ásgeir mjög á ferð um
húsnæðið, talaði við kunningja sína og skóla-
bræður.
Ásgeir Magnússon hafði numið íslensk
fræði við Háskólann og lokið fyrrihlutaprófi
í þeirri grein. Um það leyti lenti hann í veik-
indabasli, sem torveldaði honum framhald
námsins. Hann fór þá að starfa á Keflavíkur-
flugvelli og vann þar með hvíldum í mörg
ár. Ásgeir var sonur Magnúsar ritstjóra
Storms, sem var þekkt pólitiskt ádeilublað
um langa hríð.
Ásgeir Magnússon var upphaflega mjög
vel gerður maður til líkama og sálar. Hann
var fim fróður um sögu og bókmenntir, með
ólíkindum vel að sér um persónur í nútíman-
um og fylgdist vel með öllum tíðinum, enda
forvitinn með afbrigðum um hagi náungans.
En hann hafði orðið fyrir andlegu heilsutjóni
og þess vegna varð dómgreindin stundum
utanveltu í hinu hversdagslega kífi. Ásgeir
var mjög stríðinn og gat verið meinlegur,
einkum stríddi hann Elíasi Mai; og félögum
hans. Hann var slíkur safnari um þetta leyti,
að hann safnaði nánast öllu sem hönd á festi.
Eignaðist hann því margvfslegt og mikið
bókasafn og hverskyns gripi. Var það mikið
ævintýri að koma á heimili hans á Fálkagöt-
unni, þar sem staflað var í hólf og gólf bók-
um og munum af öllu mögulegu og ómögu-
legu tagi.
Mörgum árum síðar gerðist það, að Þjóð-
viljinn kom upp um það sem blaðið kallaði
njósnir bandaríska sendiráðsins um ísland
og íslendinga og birti margar myndir af skrif-
uðum textum um íslenska menn, æviferil
þeirra, pólitískar skoðanir og tengsl þeirra
við menn í vinstriflokkum á_ íslandi. í ljós
kom, að þessi skrif voru eftir Ásgeir Magnús-
son. Kærði hann Þjóðviljann fyrir stuld á
„einkaskjölum sínum, sem skrifuð hefðu ver-
ið til dundurs og minnis", en Þjóðviljinn hélt
fast við að skjölin hefðu komið frá starfs-
mönnum bandaríska sendiráðsins. Hið sanna
í þessu máli upplýstist aldrei.
En Ásgeir varð þetta upphlaup til lítillar
gæfu. Hann tók þetta nærri sér. Heilsu hans
hrakaði.
Á árunum fyrir 1960 var Jón magister
Eiríksson fyrirferðarmikill á Laugavegi 11.
Hann var fæddur í Hákoti við Fischersund
í Reykjavík árið 1927, en uppfóstraður hjá
afa sínum og ömmu að Hrafntóftum í Rang-
árvallasýslu. Hann gekk menntaveginn og
útskrifaðist úr Menntaskólanum með Stein-
grími Hermannssyni og Clausen-bræðrum.
Hann sigldi síðan til Noregs og lauk prófum
við Óslóarháskóla í ensku, þýsku og uppeld-
isfræðum. Hann hélt síðan til Kiel í Þýska-
landi og lauk þar framhaldsnámi.
Hann varð kennari við Verzlunarskólann
haustið 1953. Nemendumir tóku Jóni tveim
höndum og léku hann mjög grátt. Magistern-
um var mjög ósýnt að halda uppi aga, nem-
endur steyptu úr ruslakörfum yfír hann,
komu á vélhjólum inní kennslustundir, og
lögðu hendur á hann með ýmsum hætti.
Samt var hann alls ekki óvinsæll eða illa
þokkaður kennari. En skringilegt látæði
hans, skræk og kyndug framsögn og fleiri
framgönguhættir hvöttu hina lífsglöðu nem-
endur bekkja hans til ótrúlegustu uppátækja.
Um vorið var hann fenginn til að vera farar-
stjóri í ferð nemenda norður í Skagaíjörð og
varð það eitt samfellt fyllerí og kynrugl hjá
nemendum, mörgum hveijum, þótt farar-
stjórinn beitti sér gegn afhæfínu af öllum
mætti.
Kennsla Jóns varð ekki öllu lengri. Hann
gafst upp á miðjum öðrum vetri sínum við
skólann — með sprunginn maga — og þótti
feginn að sleppa. Eftir það stundaði Jón
ýmis störf, hann var einkakennari ýmissa
nemenda undir skóla, starfaði við verðgæslu
og skatteftirlit, hann þýddi nokkrar sögur
m.a. eftir Kafka fyrir tímaritið Birting og
þótti Ieysa það mjög vel af hendi.
Jón Eiríksson var tiður gestur á Lauga-
vegi 11. Þar var hann nokkurs metinn fyrir
gáfur og þekkingu. Þó spauguðu margir með
magisterinn, eins og ungum mönnum er títt,
þegar sérkennilegir menn eiga í hlut.
Meðal félaga Jóns magisters á kaffistof-
unni var hinn ungi rithöfundur Jökull Jakobs-
son. Hann hafði kornungur vakið mikla at-
hygli fyrir skáldsögu sína „Tæmdur bikar“.
Jökull var á þessum árum efnilegur höfund-
ur, stundaði blaðamennsku og ritstörf jöfnum
höndum og allt lék í höndum hans. Hann
hafði um nokkurra ára skeið verið við dular-
fullt nám í útlöndum og sagði af því námi
hinar furðulegustu sögur.
Við Jökull kynntumst 1955 og fórum sam-
an í marga rannsóknarleiðangra um undir-
heima Reykjavíkur, sem síðar urðu honum
efni til skáldverka. Jökull lét ekki sitt eftir
liggja að spauga með magister Jón. Hann
var öllum mönnum stríðnari, ef sá gállinn
var á honum, og gerði oft meistaralegt grín
að Jóni, oft svo tvírætt, að magisterinn lenti
í hreinustu vandræðum. Jökull var meistari
tvíræðninnar í samræðu og mannlegum sam-
skiptum. Annar kumpán Jóns Eiríkssonar var
hinn hámenntaði Geir skáld Kristjánsson.
Geir var Þingeyingur, fáskiptinn og dulur
og hafði um skeið verið við nám í útlöndum.
Á þessum árum var hann oft við skál, en
hélt alltaf reisn sinni og virðingu. Hann var
af mörgum talinn einhver efnilegasti rithöf-
undurinn, en afköstin fíma smá. Þegar loks-
ins kom út eftir hann bók, smásagnasafnið
Stofnunin, varð samt mörgum ljóst, að af-
köst eru ekki rétti mælikvarði á skáldgáfu.
Geir bjó um þessar mundir í þakherbergi
við Tjarnargötu. Þegar magisterinn og aðrir
kumpánar hans hugðust heimsækja hann á
kvöldin, eftir að húsinu hafði verið læst, var
það samkomulag við Geir, að þeir skyldu
kalla uppí gluggann: Nikulás — Nikulás —
og hraðaði Geir sér þá niður til að opna
húsið, svo húsráðendur skyldi ekki gruna,
að hann ætti í hlut. Herbergiskompa Geirs
var á þessum árum oft samkomustaður
skálda og skringimenna, þar voru dýrar gleð-
ir framdar, oft lengi nætur.
í hópi lærisveina magisters Jóns var á
þessum árum einnig Hannes Pétursson skáld.
Hannes hafði orðið þjóðskáld á einni nóttu
með fyrstu ljóðabók sinni. Hann var víðför-
ull andans maður þessi árin, stundaði ís-
lenskunám og lauk því um þetta leyti. Hann
var glaðsinna félagi og drengur góður og
hélt oft hlífiskildi yfir Jóni, þegar aðrir stríddu
honum og hæddu, en hann var jafnan til í
margskonar glens og gaman, sem tilefni
gafst til.
í Vetrargarðinum í ágúst 1961: Tvær blómarósir, greinarhöfundurinn, Vilhjálmur
frá Skáholti, Helgi Guðmundsson úrsmiður og Kristján Guðmundsson apótekari.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 28. NÓVEMBER 1992 1 1