Lesbók Morgunblaðsins - 05.06.1993, Qupperneq 3

LESBOK
@ @ ® [a] u H @ B [Al @ 11IH [1S1
Útgefandi: Hf. Árvakur, Reykjavík.
Framkvstj.: Haraldur Sveinsson. Ritstjór-
ar: Matthías Johannessen, StyrmirGunn-
arsson. Ritstjórnarfulltr.: Gísli Sigurðs-
son. Ritstjórn: Kringlunni 1,. Sími691100.
Veðurhorfur
á næstu öld, heitir grein, sem birtist í tveimur
hlutum eftirTrausta Jónsson, veðurfræðing, og
Tómas Jóhannesson, jöklafræðing. Þeir fjalla um
hugsanlega hlýnun af völdum gróðurhúsaáhrifa
og djúpsjávarmyndun, sem er forsenda þess að
fá Golfstrauminn. Þeir leggja áherzlu á óvissuna
um gróðurhúsaáhrifin, svo og „náttúrulegar“
breytingar sem kunna að valda óvissu með niður-
stöðurnar.
Bleikjan
er einn af þeim fiskum sem vonir eru bundnar við
í sambandi við fiskeldi. I greinaröð um rannsókn-
ir á íslandi, benda þær Þuríður Pétursdóttir og
Emma Eyþórsdóttir á þann usla, sem kynþroski
bleikjunnar gerir.
Forsíðan
Dettifoss þykir kannski ekki beint fagur, en þeim
mun áhrifameiri. Fossinn var vinsælt yrkisefni um
og fyrir síðustu aldamót, þegar þrjú þjóðskáld ortu
um hann löng kvæði svo sem þá tíðkaðist: Matthías
Jochumsson, Kristján Fjallaskáld og Einar Bene-
diktsson. Þetta urðu fleyg kvæði og mikið vitnað
til þeirra í ræðum og ritum fyrr á öldinni, en minna
í seinni tíð.
Galdrar
í Eglu eða: Axarskaft Blóðaxar, er heiti á grein
eftir Þorgeir Sigurðsson, þar sem bent er á sögu
af öxi, sem erfitt er að skýra hversvegna er í sög-
unni. Eiríkur konungur gaf hana Skallagrími og.
hann hjó með henni tvo yxn samtímis, en skaut
henni síðan uppá hurðása og sýndist ekki hafa
mætur á henni.
BERTOLD BRECHT
Púntila bóndi og
Matti vinnumaður
Formáli
Þorgeir Þorgeirson þýddi
Heiðruðu leikhúsgestir! Við lifum nú erfiða tíma
þótt ljómi af nýjum degi sé víða tekinn að skíma.
Án hláturs er maður á háskastund fákænn og veikur
og hér er nú þessvegna viðhafður skemmtanaleikur
en vegið og mælt er hér grínið út, góðir hálsar
grófar en smáskammtasalanir tíðka og frjálsar
í kílóum líkt og fisksalar fara að, oft
er flatningasveðjunni einnegin brugðið á loft.
Kyndugt hér í kvöld til okkar snýr
hið kostulega ævaforna dýr
estatium possessor, á íslensku gósseigandi
yfirtak gráðug skepna og nytjalaus fjandi
en þarsem hún staðbundið þverskallast enn við að deyja
þykir hún argasta plága að fróðir menn segja.
Við sjáum þessa skepnu hér í frökku og frjálsu standi
ferðast í því undurfagra vötnum prýdda landi
en skorti þessa landkosti í leiksins steindu tjöld
er líka ráð að hlýða á textann hér í kvöld
þar mjólkurbrúsar klingja í finnskum furusölum
firðblá sumarnótt eflir vatnanið í dölum
roða slær á þorpin meðan haninn himinkeikur
hreykir sér en uppaf hverju þaki stígur reykur.
Kærast væri okkur ef það kæmist allt til skila
í kvöld meðan við sýnum ykkur bóndann á Púntila.
Bertold Brecht, f. 1898, d. 1956, var þýzkt skáld og leikstjóri. Starfaði
sem leiklistarráðunautur hjá Max Reinhardt í Berlin 1924-26, í útlegð á
Norðurlöndum, Sviss og Bandaríkjunum 1933-49, unz hann settist að í'
Austur-Þýzkalandi og var leikhússtjóri Berliner Ensemble til æviloka.
LEIÐRÉTTING
„Ljúflingsdilla" sem birt var hér í síðustu Lesbók og eignuð Jóni biskupi
Arasyni, er ekki eftir hann, heldur er þetta kvæði eftir óþekktan höfund.
Ástaeða þess að Jón var talinn höfundur er sú, að í safnriti fyrir íslenzk
Ijóð fyrri alda er þetta og fleiri kvæði birt í beinu framhaldi af kvæðum
Jóns biskups án fyrirsagnar eða skýringa.
Var þetta indælt
kalt stríð?
Kalda stríðinu er lokið, á
því fæst hver staðfest-
ingin á fætur annarri.
Sú nýjasta er að leið-
beiningarnar um
hvernig leita skuli
skjóls í kjöllurum eða
gluggalausum her-
bergjum í steinhúsum, sé hætta á mikilli
geislun, eru horfnar úr símaskránni. Al-
mannavarnir ríkisins eru augljóslega búnar
að afskrifa hættuna á kjarnorkustyijöld.
Þótt óttinn við kjarnorkustríð hafi aldr-
ei verið jafnnálægur hér á íslandi og til
dæmis á meginlandi Evrópu eða í Banda-
ríkjunum (íslendingar eru vanir að hugsa
ósjálfrátt sem svo að alþjóðleg fyrirbæri
nái seint og illa til þeirra) ætti okkur öllum
að vera létt þegar kalda stríðið er á enda
runnið og sprengjan hangir ekki lengur
yfir höfðum okkar. Eða hvað? Er ekki frið-
vænlegra í heiminum eftir að togstreita
risaveldanna er úr sögunni?
Margt bendir því miður til hins gagn-
stæða. í rauninni var kalda stríðið og ógn-
aijafnvægið, sem einkenndi það og byggt
var á eyðingarmætti kjarnorkuvopnanna,
mjög fyrirsjáanlegt og kerfisbundið
ástand. Það má færa rök fyrir því að ein-
mitt vegna þess hvað kjarnorkustyijöld
yrði ægileg, brytist hún út á annað borð,
hafi aldrei verið nein sérstök hætta á að
hún yrði að veruleika. Bæði Bandaríkja-
menn og Sovétmenn héldu vel utan um
eldflaugarnar sínar og sagan sýnir að yfir-
leitt mátu báðir ástandið á mjög svipaðan
hátt, ef spenna jókst í alþjóðamálum, og
tókst að vinda ofan af „hættutímaástand-
inu“ svokallaða, til dæmis í Kúbudeilunni.
En sá möguleiki að kjarnorkustríð gæti
brotizt út, var í raun líka hemill á átök
annars staðar í heiminum. Veröldinni var
skipt upp í áhrifasvæði risaveldanna, en
þau pössuðu yfirleitt vel upp á að dragast
ekki bæði inn í bein hernaðarátök banda-
manna sinna. Vanalega héldu þau aftur
af skjólstæðingum sínum, til þess að ekki
skapaðist hætta á að svæðisbundin átök
einhverra fremur lítilvægra ríkja, sem
hvorugur var tilbúinn að fórna sér fyrir,
stigmögnuðust upp í kjarnorkustríð. Dæmi
um þetta má til dæmis þekkja úr deilum
í Miðausturlöndum, þar sem Sovétmenn
bremsuðu Sýrlendinga af og Bandaríkja-
menn héldu gyðingum á mottunni. Það lá
nokkuð ljóst fyrir hveijir voru vinir og
hveijir óvinir og alþjóðakerfið var einfalt
og gamalkunnugt í tvískiptingu sinni.
Svo hrundi heimskommúnisminn, al-
menningur í gömlu kommúnistaríkjunum
losnaði undan áratuga skoðanakúgun og
efnahagslegri áþján og um leið var önnur
vogarskál ógnaijafnvægisins dottin af. I
fyrstu leizt mönnum vel á þetta og töluðu
um nýja heimsskipan, þar sem auðvelt
yrði að hafa stjórn á öllu og friðsælt yrði
um að litast. En málið varð ekki svo ein-
falt. Endalok kalda stríðsins og Sovétríkj-
anna sem risaveldis flæktu þvert á móti
heimsmyndina. Nú má segja að menn sjái
hættur í hveiju horni, í stað þess að hafa
skiljanlega og heimilislega ógn í austri.
Þjóðernisátök, landamæradeilur, borgara-
stríð af öllum mögulegum og ómögulegum
orsökum — allt ógnar þetta friði og stöðug-
leika í heiminum.
Fyrstu tvær hættumar eru komnar í
ljós. Sú fyrri, Persaflóastríðið, var deila
um landamæri og olíulindir. Sennilega
hefði hún ekki brotizt út á tímum kalda
stríðsins. Sovétmenn — vopnasalar og ráð-
gjafar Saddams Hussein — hefðu talið
áhættuna af innrás í Kúveit of mikla og
sett honum stólinn fyrir dyrnar til þess
að lenda ekki í beinni andstöðu við Banda-
ríkjamenn, sem töldu hagsmunum sínum
gróflega ógnað. Seinni deilan, í fyrrver-
andi Júgóslavíu, er sömuleiðis stríð um
landamæri og þjóðerni að auki. Allar þjóð-
ernisdeilur í gömlu kommúnistaríkjunum
voru frystar á tímum ógnarstjórnarinnar,
en nú blossa þær upp af krafti og alls
konar óleyst mál frá tímum Habsborgara-
eða Tyrkjaveldis skjóta upp kollinum á ný.
Enginn veit hvar næst sýður upp úr.
Það gæti orðið sunnar á Balkanskaganum,
í Kákasus, í Norður-Afríku eða Miðaustur-
löndum. Kannski verður einhver einræðis-
herrann búinn að kaupa sér kjarnorku-
flaugar á útsölu í Úkraínu. Enginn veit
heldur hvernig á að bregðast við slíkum
deilum. Persaflóadeilan leystist vegna þess
að Bandaríkin, eina herveldið sem eitthvað
kveður að ennþá, áttu svo mikilla hags-
muna að gæta að þau jöfnuðu um Saddam
Hussein í snatri. En Bandaríkjunum kemur
minna við þótt menn vegi hver annan á
Balkanskaga. Evrópubandalagsríkjunum
tókst fyrir löngu að setja niður aldagamlar
deilur sín á milli, en þeim hefur misheppn-
azt gersamlega að móta trúverðuga stefnu
gagnvart stríðandi fylkingum í lýðveldun-
um, sem áður hétu Júgóslavía. Sameinuðu
þjóðirnar, sem sumir héldu að væru loks-
ins farnar að virka eins og þær ættu að
virka í Persaflóastríðinu og þegar ákveðið
var að skakka leikinn í borgarastríðinu í
Sómalíu, virka bara alls ekki í deilunum
á Balkanskaga. Nýja heimsskipanin er í
rugli.
Sennilega dettur engum í hug að sakna
kalda stríðsins. Hrun kommúnismans, með
allri þeirri kúgun og mannvonzku, sem
honum fylgdi, gefur vissulega vonir um
að heimurinn sé á réttri leið. En sé horft
raunsætt á málin hafa endalok ógnaijafn-
vægisins sennilega í för með sér að færri
verða kúgaðir og kvaldir í gúlaginu, en
fleiri felldir á vígvellinum. Heimurinn er í
ójafnvægi. Vonandi finnur hann sér nýtt
jafnvægi, sem verður ekki kennt við ógn
eða kulda.
ólafurþ. stephensen
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 5. JÚNÍ1993 3