Lesbók Morgunblaðsins - 14.08.1993, Blaðsíða 5

Forsíða bókarinnar sem Solum Forlag hefur gefið út í Noregi. Teikningar í
bókinni eru eftir Anne-Lise Knoff og hefur hún byggt á gömlum Maríumyndum.
Fyrirmynd hennar að myndinni á forsíðu er María frá Hedal, norsk Maríumynd
nær kjama málsins en þýðing. Skáld hljóta
alltaf að enduryrkja þegar ljóðum er snar-
að af einu máli á annað.
Ivar Orgland hefur mikla reynslu á
þessu sviði. Áður hefur hann þýtt á norsku
Sólarljóð, helgikvæðið Rósu, sem áður er
á minnst, Milsku, sem nú er nýkomin út,
Heilaga kirkju eftir Stefán frá Hvítadal,
svo og helgikvæðin Harmsól, Líknarbraut
og Niðurstigningarvísur. Öll era þau úr
kaþólskum sið á íslandi og öll mega heita
óþekkt hér á landi.
„MARIA DROTTNING HU-
ERN MANN HEYRIR“
En hversvegna heitir kvæðið Milska? Ef
til vill er það fornt orð, sem ekki er leng-
ur til, en til eru þær skýringar, sem segja
að milska sé mjöður og þó einna helst
„sætur hungangsdrykkur". Þetta er tákn-
rænt fyrir Maríu guðsmóður og hliðstætt
öðrum nafngiftum svo sem Lilju og Rósu.
í hörðum heimi er María mildin sjálf og
mér finnst ekki ólíklegt að milska gæti
einmitt verið dregið af mildi.
Milska er til í þremur handritum, sem
öll voru varðveitt í Ámasafni. í einu hand-
ritanna vantar aftan á kvæðið og þar hef-
ur Ámi Magnússon skrifað: „Milska, qvædi
so kallad, sine titulo et nomene authoris,
vantar mikid aptan vid“.
í öðru handriti er furðuleg yfirskrift
með rauðu bleki eftir skrifarann sjálfan:
„hier hefur Rosu sem sigurdur blindur
hefur kuedit“ Hér er eitthvað málum
blandað, en Jón Helgason prófessor í
Kaupmannahöfn hefur rannsakað þessi
handrit gaumgæfílega og taldi að Milska
og Rósa væru ekki eftir sama höfund og
að rétt sé að eigna Sigurði blind aðeins
Rósu. Þó er eftirtektarvert að þessir löngu
kvæðabálkar enda báðir á sömu ljóðlínu.
í Rósu lýkur 133. erindi svo: „endann fel
ek svo gudi áá hendi“, en 90. erindi Milsku:
„endan fel eg svo gvdi á hendi.“
Svo mikill sem vegur Lilju hefur orðið,
má teljast furðulegt að Milska sé að heita
má alveg ókunn nema meðal fárra fræði-
manna. Milska getur að vísu ekki talizt
jafnast á við Lilju, en þetta er engu að
síður merkilegt og epískt kvæði, sem grein-
ir frá fæðingu' Krists og síðar pínu og
dauða Mannssonarins. En um leið víkur
höfundurinn mjög oft að hinni mildu móð-
ur, sem er um leið drottning himnanna,
æðri englum.
Um muninn á þessum trúarlegu, ís-
lenzku miðaldakvæðum segir Ivar Org-
land:
„Lilja varð fljótlega frægt kvæði og dáð
og er talið bezt þessa kveðskapar frá 14.
öld sem segja má að sé helgaður Maríu
guðsmóður. Lilja er 100 erindi og það er
engu líkara en höfundur Rósu sé að reyna
að komast framúr Lilju með því að hafa
sitt kvæði 133 erindi og raunar tveimur
betur, sem talið er víst að hafi fallið nið-
ur. Rósa þykir gott kvæði; það er drama-
tískt og epískt, en ekki eins lýrískt og
Lilja; ekki eins auðugt af skáldskaparleg-
um táknum.
Höfundur Milsku lætur aftur á móti
þesskonar skáldskaparföng ekki vanta.
Milska er ríkari af skáldamáli og ljóð-
tækni; það er þróaðra kvæði en Rósa, þó
ekki nái það sömu snilld og Lilja. Að líkind-
um er Milska ort eftir 1400, eða talsvert
síðar en Lilja, kannski heilli öld. Rósa er
líka yngra kvæði en Lilja. En það sem þau
eiga öll sameiginlegt er að benda til sér-
stakrar Maríudýrkunar á íslandi."
MARÍUMYNDIR
Efalaust hefur fjöldi Maríumynda piýtt
íslenzkar kirkjur frá þessum tíma og næst-
um allar eru þær glataðar; hafa verið gerð-
ar útlægar ásamt dýrlingamyndum eftir
siðaskiptin. Elzt Maríumynda á íslandi er
María frá Skarði á Skarðssrönd; mynd
ofin í altarisklæði sem lengi var í kirkj-
unni á Skarði, en er nú varðveitt í Þjóð-
minjasafninu. Myndin er svo gömul að hún
er gerð í byzantískum stíl og eins og þá
tíðkaðist var María sýnd sem drottning
með kórónu og heldur á Jesúbaminu.
Hin veglega útgáfa Solum Forlag á
Milsku er skreytt grafískum myndum eftir
norsku listakonuna Anne-Lise Knoff, sem
hefur mikla reynslu í myndlýsingum af
þessu tagi, því hún hefur áður unnið mynd-
ir í Sólarljóð, Heilaga kirkju, Rósu og
Harmsól; allt við þýðingar Ivars Orglands.
í hinni nýju útgáfu af Milsku eru 15
sjálfstæðar myndir Anne-Lise Knoff. Hún
hefur valið þá leið að byggja á Maríumynd-
frá um 1250.
um sem til eru frá fyrri öldum og leitar
víða fanga. Þar á meðal er „Vor frú frá
Villers" (Notre Dame de Villers) flæmsk
mynd í rómönskum stíl, Maríumynd frá
Graz í Austurríki, Svarta madonna frá
Póllandi, Kyndilmessu-madonna, mynd frá
því um 1700 og síðast en ekki síst: María
frá Hedal, norsk Maríumynd frá Valdres,
skorin í eik um 1250. Listakonan notar
þessar fyrirmyndir fijálslega og bætir
ýmsu við í þeim stíl sem hún er kunn fyr-
ir. Það er myndin sem gerð er eftir Maríu
frá Hedal, sem prýðir kápu bókarinnar.
MILSKA VERÐUR FLUTT í
NOREGI
„Á því er enginn efi“, segir Ivar,„að kirkj-
an hefur fengið strangara og kaldara svip-
mót síðar meir þegar dýrkunin á Maríu
var ekki lengur svo sem verið hafði. Stef-
án frá Hvítadal segir svo í ljóði:
Messan nýja var myrk og köld,
Maríu nefndi enginn."
En hvað með Ivar sjálfan, hefur hann
kannski orðið kaþólskur í þessari orða-
glímu þar sem yrkisefnið er að stærstum
hluta dýrkun á Maríu. Ivar svaraði því
brosandi eins og hans er háttur, að sjálfur
sé hann afar fijálslyndur í þessu efni;
kunni vel að meta ýmsa kosti sem bæði
sé að finna hjá kaþólskum og lúterskum.
Til dæmis um hvað þessum innflutningi
á andlegu fóðri og gömlu menningarverð-
mæti frá íslandi er vel tekið í Noregi, má
geta þess að tónverk hefur verið samið
við Milsku. Það gerði norska tónskáldið
Kjeld Mörk Karisen, sem sigraði í sam-
keppni sem fram fór vegna vígslu orgels-
ins í Hallgrímskirkju.
Öll 90 erindin verða flutt í Tönsberg
og Asker í október. Sumt flytja einsöngv-
arar, sumt flytja kórar og sumt verður
lesið upp. Ég minntist á það við Ivar hvort
fýsilegt þætti í Noregi að gefa úr íburðarm-
ikla bók með kvæði eins og Milsku. Hann
kvað forlagið Solum líta á það sem menn-
ingarátak og fengi forlagið styrk til þess.
FLEIRA Á DÖFINNI
Ivar er einnig búinn að þýða á norsku
annað íslenzkt miðaldakvæði, Líknarbraut,
sem er dróttkveðið; Milska er aftur á
móti ort undir hrynhendum hætti. Forlag-
ið Solum ætlar líka að gefa þetta kvæði
út og Anne-Lise Knoff er þegar búin að
vinna myndir í þá bók. Líknarbraut er
nokkuð langt kvæði, en líkt og Harmsól,
annað dróttkveðið helgikvæði, er það ekki
helgað Maríu, heldur getur það talizt trúar-
játningakvæði, almenns eðlis.
Þá er Ivar búinn að snara Niðurstigning-
arvísum, sem eru enn eitt íslenzkt miðalda-
kvæði. Það greinir frá helför Krists; hann
fer til Heljar og tekur þaðan með sér alla
Adamsætt og fer með hana til himna. Um
leið er Satan sigraður og óskaðlegur gerð-
ur. Kvæðið er styttra en Lilja og Rósa.
„Menn töldu,“ segir Ivar, „að Jón biskup
Arason hefði ort Niðurstigningarvísur og
Jón Helgason, prófessor, hefur sagt að það
geti staðizt. En það er eitt sem mælir á
móti því. Kvæðið hefði að öllum líkindum
orðið frægt ef það væri eftir Jón biskup,
en svo er ekki. Það var alla tíð fremur
lítið þekkt.
En þetta er sterkt kvæði og Jón Arason
hefði verið alveg fullsæmdur af því. Áhrifa-
miklar eru lýsingarnar á því þegar Kristur
á í andlegu stríði við Djöfsa, en venjuleg
vopnaviðskipti eru ekki nefnd. Kristur sigr-
ar með sínum andlega krafti. Og þarmeð
er ég líklega búinn að þýða öll helztu ís-
lenzku helgikvæðin frá miðöldum.
Mér fínnst undarlegt tómlæti að ekki
skuli vera til íslenzkar útgáfur af þessum
miðaldakvæðum, öðrum en Lilju, sem
Knut Ödegaard gaf út með viðhöfn ásamt
Geisla. Á norsku eru aftur á móti til tvær
Liljuþýðingar eftir okkur Knut. Það verður
alltaf persónulegur blær eða tök á svona
þýðingum, svo þessar þýðingar okkar eru
eitthvað ólíkar, án þess að ég hafi sérstak-
lega verið að bera það saman."
ORÐABÆKUR
Nú í sumar kemur út norsk-íslenzk orða-
bók, sem Ivar hefur unnið að í mörg ár.
Árið 1985 kom út íslenzk-norsk orðabók
og hún kom í 2. útgáfu á síðasta ári. Þörf-
in fyrir hana var áreiðanlega fyrir hendi
því hún hefur selst vel.
Ivar: „Hróbjartur Einarsson, sem vinnur
hjá Norðurlandaráði í Kaupmannahöfn,
hefur samið stóra og ítariega norsk-
íslenzka orðabók og hún er góð fyrir þá,
sem þurfa á stórri orðabók að halda. Mín-
ar orðabækur eru aftur ájnóti minni og
henta því betur til að taka með sér, til
dæmis á ferðalögum. Báðar eru góðar og
nauðsynlegar. Eg hef unnið að þessu í
félagi við Frederik Raastad, menntaskóla-
kennara. En af þessu öllu má sjá, að það
hefur ekki verið neinn skortur á verkefnum
hjá mér. Doktorsritgerðin mín, Stefán frá
Hvítadal og Noregur, er líka komin út á
íslenzku núna í þýðingu hins aldna en
síunga Steindórs Steindórssonar, fyrrver-
andi skólameistara á Akureyri“.
BRAGI SIGURJÓNSSON
Iðrunar-
sálmur
landspjalla-
mannsins
Faðir minn átti fagurt land:
fjöllin lithrein í bragði,
innlönd gróin og útnes skyggnd,
angan af skógum lagði,
hafaldan tær um fjörur fór
földuð skærsólarbliki.
í heiminum öllum var ekkert land
órafjær sora og ryki.
Faðir minn átti fagurt land:
fuglar þar dýrðir sungu
höfundi lífs og lækur sæll
kvað ljóð honum snjallmæltri
tungu.
Flaumelfur dansaði stall af stall
og stakk sér í dagmálafossinn
í sömu andrá og sólin reis
og sendi þeim morgunkossinn.
Faðir minn átti fagurt land,
hann fól mér þá listasmíði,
ungum og stórhuga ætlaði mér
að auka því sæmdir og prýði.
Nú afleikur minn blasir öllum við:
oftekinn varð mér fengur,
og föður míns stolta fósturland
er fegursta storð ekki lengur:
Fjöll eru sporug, fjörur við
flýtur vogrek á bárum,
fagurbragð nesjum farið af,
flaka innlönd í sárum,
engan ber skógarilm að sjó
innan frá dalahliðum,
lækur, sem glaður við gróður
kvað,
gnístir tönnum í skriðum,
seinfær er á af sandi þung,
sístendur fok um heiðar,
örskreið er rofmold út til hafs,
ekkert sem varnar leiðar.
Ég á mér dætra- og sonasveit,
sárt er að búa að tapi:
þeim verður lengi, það er sýnt,
þungt gagnvart mér í skapi.
Höfundur er fyrrverandi alþingismaöur og
býr á Akureyri.
EINAR INGVI
MAGNÚSSON
Frelsis- „
dansinn
Á brattann liggur leið mín
í frelsið á fjallatindum
Um mig leikur golan
Við hvem sinn fingur
í dansi við svalan vindinn
undir söngrödd móður náttúru,
sem syngur frelsissöngva
í víðum fjallasal.
Sál min tekur feimnislega
í útrétta hönd himinsins
hneigir sig í auðmýkt
á þröskuldi víðáttunnar miklu
og segir: „Takk, ég vil dansa. “
Sála mín blómstrar gleðiáru
og lifir sumar andartaksins.
Af blómlegum krónum falla frjó
og fjúka burt
með svölum andvaranum
um klettaborgir
og inn í fjöll.
Sum þjóta til fundar
við nýfædda vatnsdropa
úr skýjum himinsins
á meðan önnur
líta út á hið stóra haf.
Höfundur er Reykvíkingur og gaf út sína
fyrstu bók á síðastliðnu ári.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 14.ÁGÚST1993 5