Lesbók Morgunblaðsins - 14.08.1993, Blaðsíða 9

Þegar yfirstéttin snýst
gegn eigin samfélagi
Frjáls verslun, alþjóðahyggja og aukin áhersla á
útflutning eru lykilatriði í efnalegum framförum
í mörgum iðnríkjum. Arthur Dunkel og GATT
vilja leysa efnahagserfiðleika heimsins með
opnara hagkerfl, en hæfir þetta öllum löndum?
Gagnast frelsi hinna sterku einnig hinum
veikburða? Er það sem er rétt í Þýskalandi
og Frakklandi einnig rétt í löndum sem eru
úti á jaðri umsvifanna í verslun og viðskiptum
í heiminum?
Hér getur verið fróðlegt að kanna stöðu
þróunarlandanna. Eftir að hafa verið sjálf-
stæð í 20-30 ár eru þau fátæk sem fyrr.
Bág staða þeirra á að hluta rætur sínar að
rekja til þeirrar hagstjórnar sem þau hafa
beitt, — hagstjómar sem e.t.v. hefur leitt þau
inn í vítahring vanþróunar.
Er hliðstæður þessa að finna í því sem nú
er að gerast í Austur-Evrópu, og e.t.v. í okk-
ar eigin jaðarbyggðum?
„10%-ÞJÓÐFÉLAGIГ
Veigamikil ástæða þess hve þróunarlöndin
eru skammt á veg komin er að yfirstéttina
skortir nægilega góð tengsl við dreifbýlið í
landi sínu, þar sem meirihluti þjóðarinnar
býr. Oft hafa leiðtogar landanna nýtt sér
áfram skipulag nýlenduherranna, og beint
athyglinni meira að hinum ríka hluta heims-
ins en að ástandi mála í eigin landi.
Öflun sterks erlends gjaldeyris hefur verið
lykillinn að lífsgæðum fámennrar yfirstéttar
í borgunum á sama tíma og efnalegar framf-
arir þjóðarinnar í heild hafa verið vanræktar.
Mikið af uppbyggingu efnahagslífsins í
þessum löndum sl. 20-30 ár hefur hvílt á
veikum grunni. „Nútímalegar" atvinnugrein-
ar, þar sem yfirstétt og miðstétt borganna
hefur gegnt aðalhlutverki, og öflun erlends
gjaldeyris hefur notið forgangs. Lögð hefur
verið áhersla á iðnað, landbúnað sem fram-
leitt hefur v.örur til útflutnings, þjónustu við
ferðamenn og uppbyggingu alltof stórs skrif-
stofubákns á vegum hins opinbera. „Nútím-
inn“ hefur hins vegar aðeins náð til lítils hluta
fólksins, að jafnaði minna en 10%.
Afríka Sunnan Sahara
Ef athuguð eru ýmis fátækustu löndin sem
er að finna í Afríku sunnan Sahara kemur í
ljós að þróun þeirra hefur verið á ólíka vegu.
Þó eru þar mörg sameiginleg einkenni.
Eftir að þau hlutu sjálfstæði var megin-
áherslan lögð á uppbyggingu iðnaðar og það
að gera löndin nútímaleg. Iðnvæðingin var
e.t.v. ekki mjög kröftug en miðað við fjárhag
og getu, tæknistig og innri uppbyggingu þjóð-
félaganna, var uppbyggingin alltof einhæf
og bjartsýn. Dreifbýlið og einyrkjubúskapur
bænda var álitinn gamaldags og lítið í anda
framtíðarinnar og þar af leiðandi vanræktur
í mörgum þessara landa. Það var eingöngu
hvað varðaði jarðargróða sem unnt var að
selja fyrir beinharða peninga og afla með
hins töfrafulla erlenda gjaldeyris, sem dreif-
býlið var áhugavert.
„Viðleitni
yfirstéttarinnar í
þróunarlöndunurn hefur
verið sú að taka uþp hætti
ríku landanna og of lítill
kunnugleiki hennar á
högum eigin landsmanna
hefur leitt til rangra
ákvarðana með
skelfilegum
afleiðingum.“
Eftir TRYGVE REFSDAL
Einn sá verstí af mörgum í Afríku: Forseti Zaire, Mobutu Sese Seko, meðal líf-
varða og stuðningsmanna.
Síðan, árið 1973, margfaldaðist kornverðið á
nokkrum mánuðum, gjaldeyrissjóðimir voru
tómir í mörgum löndum og uppbyggingar-
veislunni lauk með timburmönnum.
MlKIL LÁNTAKA - SKAMM-
VINN GLEÐI
Árin 1973-1974 skall á fyrsta oh'ukrepp-
an. Til olíuframleiðslulandanna flæddu doll-
arar fyrir olíuna og framboð á lánsfé jókst
mjög í mörgum alþjóðlegum bönkum. Fátæk-
um löndum var lánað stórfé óg þar áttu einka-
bankar mikinn hlut að máli. Slík lán voru
með mun hærri vöxtum en lán til öruggari
viðskiptavina.
Lántökur jukust hratt, en verulegur hluti
fjárins var fluttur jafnóðum aftur út úr þró-
unarlöndum, sem höfðu tekið þessi lán. Að
líkindum voru 30-40% lánsfjárins endurfj-
árfest í hinum ríka hluta heims, í Flórída,
New York, London og víðar. Skýringin á því
var fjármálastarfsemi í fátæku löndunum þar
sem ríkt fólk gat skipt á verðlitlum peningum
heimalandsins fyrir traustan gjaldeyri, oft á
óeðlilega háu gengi. Fátæka landið sat síðan
uppi með botnlausar skuldir.
EFTIR 1975: NÝTT SKEIÐ AUK-
ins Útflutnin gsiðn að ar
Hinn skammvinni tími ríkisdæmis leiddi til
þess að aftur var lagt út í stórframkvæmdir.
I fáein ár var verð á hráefni hátt og bjart-
sýni og trú á hraða aukningu gjaldeyristekna
var mikil. Trúin á að þróun og framfarir
hæfust ofan frá fékk nýjan byr og framleiðsl-
an beindist á alltof einhæfan hátt að útfiutn-
ingi.
Allir þeir sem bjuggu yfir lágmarks innsæi
í hagfræði máttu vita að þessi draumsýn hlyti
að hrynjá. Með vaxandi skuldir á bakinu leit-
uðust öll þróunarlönd við af öllum kröftum
að auka útflutning til að geta greitt vexti og
afborganir af lánum sínum. Afleiðingin varð
sem vænta mátti, að verð á hrá'efnumn hrap-
aði á 9. áratugnum. Verðið hefur haldið áfram
að lækka og árið 1991 varð verðið lægra en
nokkru sinni fyrr.
Tölur tala hér sínu máli. Frá 1970 og fram
til 1989 nítjánfölduðust langtímalán þjóða
Afríku. Tekjur Afríkubúa jukust á mann á
tímabilinu 1961-’72, stóðu í stað 1973-’80
en drógust saman á tímabilinu 1981 og fram
á þennan dag.
Hér er það þó athyglisvert að í þróun Afr-
íkuríkja hefur verið stigsmunur síðustu ára-
tugi. Þannig sýnir úrtak sem Alþjóðabankinn
hefur látið gera að vöxtur þjóðartekna í sex
litlum ríkjum hefur verið 2,7% á ári síðustu
kynslóð á sama tíma og árlegur hagvöxtur
sex stórra ríkja var aðeins 0,7%. Getum er
að því leitt að í litlu ríkjunum sé styttra milli
höfuðborganna og dreifbýlisins heldur en í
stóru ríkjunum og stjórnvöld hafí þar betri
yfirsýn yfír gang mála.
HÖFUM VIÐ LÆRT ElTTHVAÐ?
Viðleitni yfírstéttarinnar í þróunarlöndun-
um að taka upp hætti ríku landanna og oft
lítill kunnungleiki hennar á högum sinna eig-
Óörugg framtíð, eða alls engin framtíð? Nóg er gróskan og mikið væri hægt
að framleiða, en skipulag og vilja vantar og búðirnar í borgunum eru frekar
fylltar með háþróuðum neyzluvörum frá Evrópu og Ameríku.
Ekki dropi úr lofti mánuðum saman, jörðin skrælnuð og búpeningurinn fallinn.
Þetta er sá veruleiki sem alltof stór hluti Afríku býr við.
í stað þess að Ieggja áherslu á öryggi í
matvælaöflun var flutt inn ódýrt hveiti og
hrísgijón á heimsmarkaðsverði til að sjá iðn-
verkafólki og millistétt borganna fyrir mat,
en það voru einu þjóðfélaghóparnir sem gátu
haft tök á að koma óánægju sinni á fram-
færi við stjómvöld. Innflutningur var einfald-
ari og ódýrari en að leggja áherslu á innlenda
matvælaframleiðslu, innri styrkingu þjóðfé-
lagsins og dreifingarkerfi. Einkum átti þetta
við um stórborgir nærri sjó, þar sem unnt
var að flytja inn kom í lausri vigt sjóleiðis.
Þetta gekk vel meðan verð kornsins hélst
lágt. og gjaldeyrissjóðimir voru nægilegir.
Hinn „nútímalegi” rekstur reyndist í stómm
dráttum óhagkvæmur, einkum þar sem þáttur
ríkisins var mikill, og gjaldeyrisöflun fyrir
þennan rekstur reyndist miklu minni en vænst
var, já, jafnvel neikvæður í ýmsum rekstri.
in landsmanna leiddi til rangra ákvarðana í
atvinnuuppbyggingu. Þetta gerðist í tveimur
áföngum, fyrst eftir að löndin öðluðust sjálf-
stæði og síðar eftir lántökumar eftir olíu-
kreppuna á miðjum 8. áratugnum.
Meðal hagfræðinga er nú sem betur fer
vaxandi skilningur á því að þróunarlönd verði
að leggja meiri áherslu á alhliða þróun. Við
slíka uppbyggingu verða framkvæmdamenn
á heimaslóðum og bændur, með minni og
stærri bú, að eiga stóran hlut að máli. Alþjóða-
bankinn, sein er mikið bákn, styður fræðilega
þessa stefnu, en í reynd hagar bankinn sér
gjarnan á gagnstæða vegu.
Það er jákvætt að núorðið fjölgar þvi fólki
í þróunarlöndunum sem hefur lært af reynsl-
unni og er gagnrýnið á þá stefnu að fram-
leiða einhliða fyrir hinn duttlungafulla heims-
markað. Hér í Noregi er lítinn skilning að
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 14.ÁGÚST1993 9