Lesbók Morgunblaðsins - 26.03.1994, Blaðsíða 3

N
L!
/AJ
ski: »
IfiBISBSESiBIB
Útgefandi: Hf. Árvakur, Reykjavík.
Framkvstj.: Haraldur Sveinsson. Ritstjórar:
Matthías Johannessen, Styrmir Gunnars-
son. Ritstjórnarfulltr.: Gisli Sigurðsson. Rit-
stjórn: Kringlunni 1. Sími 691100.
Kristur
átti sér táknrnyndir í frumkristni og á miðöldum.
Ein þeirra er Einhyrningurinn, sem er þó mun
eldri en Kristur, eða um 5 þús. ára gamall. Hvers-
vegna hann varð tákn Krists er ekki vitað, en til
eru frá 15. öld sjö risastór veggteppi, dýrleg lista-
verk, sem í 150 ár voru notuð sem kartöfluábreið-
ur í Frakklandi, en hanga nú á viðhafnarstað í
The Cloisters, miðaldadeild Metropolitan-safnsins
í New York.
Víghóll
Þórhallur Vilmundarson prófessor sksrifar ít-
arlega ritgerð um örnefnið Víghé/J, sem til er
bæði í Kópavogi og á þrettán öðrum stöðum á
landinu, Munnmælasögur eru til um sex þeirra.
En eru þeir réttnefndir Víghólar? Líklegra má
telja að sagnirnar séu spunnar upp til skýringar
á nöfnunum, segir Þórhallur.
Hómilíu-
bókin
kom út í fyrra og Sverrir Tómasson í Arnastofnun
skrifar um hana og segir að hún hafi verið til
uppihalds sanntrúaðs manns á sínum tíma. Hún
er vitnisburður um þankagang forfeðra okkar um
og eftir 1200. Það var á tíma Guðmundar góða á
Hólum og væri freistandi að eigna honum bókina,
en til þess finnst engin vísbending.
MATTHIAS JOCHUMSSON
Börniii f rá
Hvammkoti
Dauðinn er lækur, en lífíð er strá,
skjálfandi starir það straumfallið á.
Hálfhrætt og hálffegið hlustar það til,
dynur undir bakkanum draumfagurt spil.
Varið ykkur blómstrá á bakkanum föst,
bráðum snýst sá lækur í fossandi röst
Þrjú stóðu börnin við beljandi sund,
næddi vetrar-nótt yfír náklædda grund.
Hlökkuðu hjörtun, svo heimkomufús,
hinumegin vissu sín foreldra-hús.
En lækurinn þrumdi við leysingar fall,
fossaði báran og flaumiðan svall.
Hímdu þar börnin við helþrungin ós;
huldu þá sín augu Guðs blásala Jjós.
„Langt að baki' er kirkjan, er komum við frá,
en foi'eldi'anna faðmur er fyrir handan á."
„í Jesú nafni út í, því örskammt er heim."
En engill stáð og bandaði systkinum tveím.,
Eitt sá tómt heilstríð — og hjálpaðist af;
hin sáu Guðs dýrð — og bárust í kaf.
Brostin voru barnanna bráljósin skær,
brostu þá frá himninum smástjörnur tvær.
Foreldrarnir tíndu upp barna shma bein,
en báran kvað grátlag við tárugan stein.
Hjörtun kveða grátlag, sem heyra þehra fár. ' %
Herrann einn má græða vor forlaga sár.
Dauðinn er hafsjór, en holdið er strá;
en sálin er sundlétt og sökk\ra ei má.
Matthias Jochumsson, f.1835, d. 1920, þjóðskáld og prestur í Odda Á Rangár-
völlum og á Akureyri, orti þetta Ijóð þegar börnln í Hvammkoti drukknuðu í læk
á heimleið frá kirkju 1874. LJóðið er birt hér í tllefni greinar Þórhalls Vilmundarson-
ar um Víghól.
B
B
Sól eftir sól hrynja í dropatali
og fæða nýtt líf og nýja sorg.
(Jóhann Sigurjónsson: Sorg)
M
annkindin hefur í
sjálfumgleði sinni
slegið því föstu að
hún ein allrar
skepnu. viti um
endalokin; að
hverjum og einum
séu mældir dagar
og að dauðinn sé það eina sem allir eiga víst.
Hvort sú vitneskja sé víðfeðmari í dýraríkinu
verður einungis getgáta og ekki til umræðu
hér. Liklégra er aftur á móti að menn séu
einir um þá vitneskju að ekki aðeins þeir
sjálfir, heldur hvaðeina á þessari jörð sé
dæmt til að eyðast og að lokum jörðin sjálf.
Með hjálp vísindanna höfum við getað
ákvarðað aldur jarðarinnar. Við skiptum ævi
hennar niður í þróunarskeið og teljum okkur
vita nokkurnveginn hvenær frumstætt líf
hófst og hversu margar áramilljónir það tók
unz hægt var að tala um dýraríki á jörð-
inni. Mannkynið er nýr sproti; það er svo til
nýfætt. Fyrir um 30 árum var aldur manns-
ins á jörðinni talin hálf milljón ára. Síðar var
sá tími teygður upp í milljón og í ljósi síð-
ustu uppgötvana í tvær eða eitthvað á þriðju
milljón ára.
Maðurinn er samt fæddur í gær þegar
miðað er við aldur lífs á jörðinni. Og aðeins
örlitlu eldra er annað náttúrafyrirbæri, nefni-
lega ísland. Það gæti hafa farið að láta á sér
kræla uppúr hafinu fyrir rúmum 14 milljón-
um ára. Hvað þetta er allt saman ungt sjáum
til dæmis af því að 65 milljónir ára eru liðin
síðan risaeðlurnar dóu út og þær vora búnar
að stjákla um jörðina í heilar 140 áramilljónir.
Saga lífsins á jörðinni er um leið saga af
ofboðslegri sóun, eða svo gæti manni virzt.
Til hvers er höfundur lífsins að láta tegund-
ir þróast margvíslega, segjum risaeðlurnar,
til þess eins að þurrka þær með einu náðarst-
uði? Loftsteinninn sem talið er að hafi valdið
þeim kaflaskiptum minnir okkur á að jörðin
Ár var alda
er ekki öruggur samastaður. En mannkynið
er samt heppið. Borkjarni úr Grænlands-
jökli hefur leitt í Ijós að síðan sögur hófust,
eða rúmlega það, hefur ríkt gersamlega
óvenjulegt jafnvægi í náttúranni. í óratíma
verður ekki fundið neitt 10 þúsund ára tíma-
bil, sem er eins laust við skyndilegar hita-
sveiflur og það síðasta.
Allt er hverfult og stundlegt, það vita
menn nú. Jafnvel sólin og „festingin", stjörn-
urnar á himinhvolfinu eiga sinn afmarkaða
tíma. Nú hafa menn ákvarðað hvernig þetta
fyrirbæri, tími, hófst. Um það má lesa í frægri
bók, „Sögu tímans" eftir enska eðlisfræðing-
inn, Stephen W. Hawkings, sem er eins og
margir vita undrabarn á þessu sviði, en svo
lamaður líkamlega að hann getur naumast
lyft fingri. Hið íslenzka Bókmenntafélag hef-
ur gefið bókina út í þýðingu Guðmundar
Arnlaugssonar.
Sú kenning er að ég held viðtekin núna
og útskýrð í bókinni, að sköpun heimsins -
og þá er átt við alheimsgeiminn með öllum
sínum vetrarbrautum - hafi byrjað með
„miklahvelli". Hawking segir svo:
„Samkvæmt almennu afstæðiskenningunni
hlýtur heimurinn einhvern tíma að hafa ver-
iðíeinum óendanlega þéttum hnút, viðmikla-
hvell sem mark&óT upphaf tímans í raun.
Fari heimurinn að dragast saman aftur bíður
okkar annar óendanlega þéttur hnútur í
fí'amtíðinni; heljarhrun sem markar lok
tímans... Við miklahvell og aðrar sérstæður
bregðast öll lögmál vísindanna; Guði væri
því alveg frjálst að ákveða hvað gerðist og
hvernig heimurinn hdfst."
Samkvæmt þessu ríldr háttbundin hreyf-
ing í alheiminum; Síendurtekið sköpunarverk
sem felst í fæðingu og eyðingu. Miklihvellur
er þá fæðingin og síðan myndast sólir, sól-
kerfi og vetrarbrautir, sem vísindamenn hafa
talið sig geta mælt að væru á „útleið" og um
leið fjarlægjast þessi kerfi hvert annað. Svo
kemur að þeim punkti að þenslan stöðvast
og nær jafnvægi. Síðan byt'iar allt að skreppa
saman unz það endar í sama hnyklinum aft-
ur, eða því sem Hawking nefnir heljarhran.
En við þurfum ekki að hafa áhyggjur af því
í bráð; það líður tímakorn þangað til, Hawk-
ing nefnir tíu þúsund milljónir ára.
Að líkindum verður þá nýr miklihvellur;
ný sköpun hefst og kannski fæðist þá ný
Jörð eða eitthvað henni líkt í geimhafi þeirr-
ar framtíðar. Jörðin okkar verður hinsvegar
fyrir langalöngu úr sögunni þegar til þess
kemur að vetrarbrautirnar skreppa saman
og verða efni í nýjan miklahvell. Það er
mótsagnarkennt, en Sólin okkar sem er for-
senda lífs á Jörðinni, mun líka verða til þess
að farga því lífi endanlega. Eins og aðrar
Sólir á hún sinn ævitíma; hún er þó sem
betur fer enn á bezta aldri. En áður en endan-
lega slokknar á henni og hún breytist í „rauð-
an dverg" og síðan það sem Hawking nefnir
svarthol, mun hún blása út í gífurlega stærð
og hitinn frá henni þá mun ekki aðeins eyða
öllu lífi á Jörðinni, heldur einnig Jörðinni
sjálfri.
Þetta er æði miskunnarlaust lögmál eins
og raunar lögmálið um líf og dauða hvers
einstaklings. Maður getur aðeins spurt: Til
hvers var þá öll þessi dýrlega sköpun og
þróuri? Við því fæst ekki svar og ekki heldur
staðfesting á þeirri umdeilanlegu kenningu
Hawkings, að saga tímans hefjist með mikla-
hvelli. En hvað var á undan honum?
Það er athyglisvert að þessi mikli hugsuð-
ur og eðlisfræðingur er ekki efnishyggjumað-
ur í strangasta skilningi þess orðs, heldur
gerir hann ráð fyrir almáttugum skapara á
bak við allt og segir m.a.:
„Hugsanlegt er að segja að Guð hafí valið
upphafsástandið með rökum sem við skiljum
ekki og getum ekki gert okkur von um að
skilja. Það hefði vissulega verið á valdi al-
máttugrar veru, en hafí Guð sett heiminn
af stað á óskiljanlegan hátt, hversvegna lét
hann heiminn þá þróast samkvæmt lögmálum
sem við getum skilið?"
Og ennfremur: „Finnist fullkomin kenning
þá ætti hún, eða að minnsta kosti aðaldrætt-
ir hennar, smám saman að verða skiljanleg
öllum, en ekki aðeins fáum vísindamönnum.
Þá getum við öll, heimspekingar, vísinda-
menn og almenningur, tekið þátt í umræð-
unni um það hvers vegna við og alheimurinn
erum til. Takist að fínna svar viðþeirri spurn-
ingu, yi'ði það lokasigur mannlegrar skyn-
semi - þá þekktum við hugskot Guðs."
Uppgötvanir manna á borð við Einstein
og Hawking eru vissulega stórkostleg afrek
mannsandans. En ég dáist ekki síður að því
magnaða innsæi sem forfeður okkar höfðu
fyrir meira en þúsund áram og birtist á list-
rænan hátt í Völuspá. Án aðstoðar vísinda,
en með þeim mun meiri vísdómi, sáu þeir
fyrir sér þessa háttbundnu hreyfingu fæðing-
ar og eyðingar í veröldinni allri. Þar brennur
heimurinn í Ragnarrökum og lýsingin í kvæð-
inu kemur heim og saman við hina vísinda-
legu forspá nútímans: Sól tér sortna, og leik-
ur hái' hiti/ við himin sjálfan.
En það er enginn endanlegur heimsendir:
Iðjagi-æn endurfæðist Jörðin eftir þennan
miklahvell Völuspái-:
Sér hún upp koma
öðru sinni
jörð úr ægi
iðjagræna.
Falla fossar,
flýgur örn yfír
sá er á fjalli
físka veiðir.
GfSLI SlGURÐSSON
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 26. MARZ 1994 3