Lesbók Morgunblaðsins - 10.09.1994, Síða 5

Frá Vestmannaeyjum.
bæði heiðursmaður og listdómari, ef vopnin
eiga ekki að snúast í höndum hans og særa
hann sjálfan“. Enda fór það að nokkru leyti
svo að menn tóku að gagnrýna Jón Þorleifs-
son fyrir það sama og hann hafði gagnrýnt
Kristján, einkum það að þræða mótíf ann-
arra. Jón Þorleifsson kom þá fram undir
nafni og hvikaði hvergi: „En sannleikurinn
er sá, að slíkir væmnir glanzmyndamálarar,
sem Freymóður, Kristján og fl. eru til með
öllum þjóðum og í kringum alla skóla og
stefnur."
Ameríkufordómar
Af orðum annarra ritdómara má sjá að
fordómar gagnvart bandarískum listum
hafa legið að nokkru leyti að baki þeim styr
sem stóð um Kristján. Nokkrir gagnrýnend-
anna ræða þetta opinskátt, eins og til dæm-
is G.J. í Vísi: „Það hefir lagst það orð á,
að alt sem frá Ameríku væri á sviði and-
ans, væri „bluff,“ sem Ameríkumenn kalla.
Auðvitað er það helber vitleysa.“ Síðan
vænir hann íslenska listamenn um undar-
lega hræðslu gagnvart því sem þeir séu
óvanir: „Það er eins og þá oft skorti hug-
myndaflug, til þess að geta skilið annarlega
hluti.“ í Alþýðublaðinu mátti einnig lesa
vangaveltur í þessa veruna: „Það er óal-
gengt að íslenzkir listamenn leiti sér ment-
unar í Vesturheimi, enda munu ýmsir hér
vera all-vantrúaðir á listræna menning
Ameríkumanna. Hvað sem urri það er ber
þó þess að gæta, að á síðustu árum hefir
mikill fjöldi gáfaðra listamanna flykst frá
Evrópu vestur um haf og að mörg merk-
ustu listaverk gömul og ný hafa farið sömu
leið.“
Þannig varð Kristján til að kristalla skoð-
anir manna á straumum og stefnum í mynd-
list og átti stóran þátt. í að ein fyrsta og
frægasta listamannadeila á íslandi hljóp af
stokkunum. Aðalsteinn Ingólfsson listfræð-
ingur segir frá því í nýútkominni bók, I
deiglunni 1930—1944, að myndlistargagn-
rýni Orra hafi „beint og óbeint orðið til að
skerpa á andstæðum viðhorfum íslenskra
listamanna, viðhorfum sem höfðu verið í
mótun allt frá síðustu Listvinasýningunni
og Alþingishátíðarsýningunum". En sjálf-
sagt hefði Kristján getað hugsað sér annað
Vetrarmynd frá Þingvöllum.
hlutskipti en að vera sá eldiviður sem kynti
bálið.
ElNN í SÆRÐU STOLTI
Kristján lagði síður en svo árar í bát þrátt
fyrir ágjafirnar. Hann hélt ótrauður áfram
að mála og sýna. Árið 1932 var valið úr
verkum íslenskra listamanna til sýningar í
Stokkhólmi. Þar var Kristján sniðgenginn
með öllu. Ekki vildi hann una því og tók á
leigu sal skammt frá hinum opinbera sýning-
arstað „og trónaði þar einn í særðu stolti“
eins og Björn Th. Björnsson kemst að orði
í íslenskri myndlist. Sýningu Kristjáns var
ágætlega tekið og a.m.k. einn gagnrýnend-
anna í Stokkhólmi velti fyrir sér af hverju
hann hefði ekki verið með í yfirlitssýning-
unni.
Um haustið hélt Kristján svo í sýningar-
ferð til Bandaríkjanna og sýndi í New York,
Boston og Washington. Ein mynda hans
birtist þá í The New York Sun og var þar
dáðst að því „hve eðlilegar og skrumlausar
náttúrlýsingar málarans eru“.
Kristján sýndi í Hollandi og í Lundúnum
1936 og hér heima sýndi hann nánast á
hveiju ári.
Þegar hann lést árið 1937, aðeins 34
ára, var hann nýkominn úr málunarferð sem
hann hafði farið á hestbaki um uppsveitir
Borgarfjarðar. Veiktist hann skyndilega og
lést. Talið er að gamaflækja hafi orðið hon-
um að banameini. Ætla má að Kristján
hafi ekki verið búinn að ná fullum listrænum
þroska þegar hann lést, langt því frá.
Sannur Bindindismaður
í LITAMEÐFERÐ
Þegar frá eru taldar tvær minningarsýn-
ingar, síðast í Listamannaskálanum í
Reykjavík 1953, ríkti grafarþögn um Krist-
ján H. Magnússon áratugum saman. Það
var ekki fyrr en Listasafn Isafjarðar hélt
yfirlitssýningu á verkum hans árið 1986 að
farið var að skoða stöðu hans í íslenskri
myndlist á ný. Og í sumar mátti svo sjá
Eldgos - Gagnstætt venjunni hjá Krist-
jáni og öðrum samtíma málurum hér,
er þessi mynd af sviðsettum og ímynd-
uðum atburði. Fólk á flótta með reifa-
barn og eigur sínar á bakinu undan
eldgosi og húsið á myndinni virðist
vera að liðast í sundur. Myndin virðist
vera hugsuð í Vestmannaeyjum og hef-
ur haft i sér forspá, nemahvað gosið
virðist vera uppi á landi.
verk eftir hann á sýningunni „í deiglunni"
í Listasafni íslands og í samnefndri bók og
hafa vetrarmyndir hans óneitanlega nokkra
sérstöðu þar, þótt Jón Þorleifsson gæti ekki
viðurkennt að hann hafi verið nokkur frum-
kvöðull á því sviði.
Kristján virðist hafa goldið þess á íslandi
að mála verk með natúralísku yfirbragði á
fengitíma sið-impressjónismans. Þó er ef til
vill ekki allt sem sýnist í þeim efnum. Hall-
dór Björn Runólfsson listfræðingur hefur
kynnt sér verk Kristjáns og kemst að þeirri
niðurstöðu að hann hafi síður en svo verið
laus undan áhrifum frá Cézanne, einum
helsta frumheija impressjónismans. „í fjöl-
mörgum landslagsmynda sinna hvaðanæva
úr sveitum landsins beitir Kristján þeirri
aðferðafræði Cézannes að byggja upp flöt-
inn með ótal litköflum, samsettum úr snögg-
um, samliggjandi pensilstrokum," segir
Halldór Björn. „Þá má sjá óræk áhrif Céz-
annes í mótun Heimakletts í málverki Krist-
jáns „Úr Vestmannaeyjum“ frá 1931.“
Halldóri Bimi virðist sem Kristján hafí
lagt út af Cézanne með mun fínlegri hætti
en almennt tíðkaðist á íslandi. „Ef slíkt
telst til vansa má eflaust um kenna skólun
hans frá Boston," segir Halldór. „Raunsæj-
ar áherslur í stað síð-impressjónískra á
námsferlinum hafa greinilega mótað afstöðu
Kristjáns til lita og stuðlað að hófsemd hans
í þeim efnum. En ég fæ ekki að því gert
að mér finnst litræn hófsemd Kristjáns eitt
helsta aðalsmerki hans. Innan um hið þjóð-
lega taumleysi í meðferð lita, að minnsta
kosti þegar um vissa íslenska list — sem
og húsamálun utanhúss — er að ræða virk-
ar Kristján sem sannur bindindismaður.
Reyndar var Cézanne sjálfur snöggtum létt-
ari, fínlegri og hófsamari en margir íslensk-
ir fylgismenn hans. Kristján verður heldur
ekki sakaður um þá rómantísku og barna-
legu væmni, sem elti uppi flesta minni spá-
menn íslenskrar myndlistar á millistríðsár-
unum og lagðist jafnvel á suma málsmet-
andi listamenn.“
Of Auðsótt Að Dæma
Hann ÚrLeik
Þegar Halldór Björn er spurður um veik-
leika Kristjáns nefnir hann hve oft hann
hafi gert sig sekan um innihaldsleysi í formi
ópersónulegra og tillærðra vinnubragða.
„Tæknin í mörgum verka hans er yfirborðs-
leg og vélræn eins og formúluframleiðsla
eftir „götumeistara á slóðum ferðamanna".
Því miður er þessi skortur á persónulegum
tilþrifum og einlægri andagift of ríkjandi
þáttur í list Kristjáns. Það var einmitt þessi
löstur sem reyndist hörðustu gagnrýnendum
hans hér heima svo notadijúgur."
Eigi að síður telur Halldór Björn engum
blöðum um það að fletta að það hafi reynst
gagnrýnendum Kristjáns of auðsótt að
dæma hann úr leik. Munurinn á jákvæðum
viðtökum bandarískra, breskra og sænskra
gagnrýnenda annars vegar og neikvæðum
viðbrögðum kollega hans og gagnrýnenda
hér heima hljóti nú að teljast grunsamlega
mikill.
„Ef heimildir eru athugaðar — svo sem
fréttapistlar og gagnrýni í innlendum dag-
blöðum — má glögglega sjá að meira bjó
undir en „hæfíleikaleysi" Kristjáns H.
Magnússonar. Á þeim fáu árum sem Islend-
ingar fylgdust með honum — frá lokum
þriðja áratugarins til dauðadags 1937 —
var ekki um neinn auðugan garð snillinga
að gresja hér heima. Því hlaut eitthvað
annað en háþróað gæðamat að stjórna nei-
kvæðri afstöðu gagnrýnenda til listar Krist-
jáns. Ymislegt bendir til að meginástæðan
hafi verið landlægur skortur á umburðar-
lyndi gagnvart fjölbreytni — plúralisma —
í listrænni tjáningu. Enn einkennir einhæfn-
in afstöðu okkar til lista. Önnur ástæða
gæti tengst öfund, en velgengni Kristjáns
í útlöndum getur mætavel hafa ýtt undir
þá þrálátu kennd,“ sagði Halldór Björn
Runólfsson listfræðingur.
Allt að einu eru verk Kristjáns H. Magn-
ússonar gengin í nokkra endurnýjun lífdaga
að sinni, hvað sem síðar verður.
Rönar Helgi Vignisson er rithöfundur. Jón Sig-
urpálson er safnstjóri og myndlistarmaður á
(safirði.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 10. SEPTEMBER 1994 5