Lesbók Morgunblaðsins - 08.10.1994, Blaðsíða 1

O R G U N
L A Ð S
Stofnuð 1925
34. tbl. 8. OKTÓBER 1994 - 69. árg.
Hvíti Islands-
fálkinn
- eftirlæti
konunga
Tengsl íslands og Hollands hafa verið þó nokkur
í aldanna rás þó ekki hafi það alltaf farið hátt.
Heimildir frá 12. öld nefna að menn frá nyrsta
héraði Hollands, sem þá var nefnt Frísland og
íbúarnir Frísir, hafi fyrstir þarlendra manna
Hvíti íslandsfálkinn er nú
fyrir löngu útdauður, en
þótti glæsilegur fugl. Ekki
voru það sízt hollenzkir
kóngar og aðalsmenn sem
hrifust af honum og segir
hér m.a. af Jóhanns
Moms á íslandi.
Eftir JAN GERRITSEN
komið til íslands. Og þó merkilegt geti virst,
varð Hollendingurinn Gozewijn Comhair
biskup í Skálholti árið 1435.
Kristján II Danakóngur veitti Hollendingum
þau forréttindi um 1490 að eiga viðskipti
við ísland, og þessa eign sína, Island, bauð
sami kóngur fram í Amsterdam sem trygg-
ingu fyrir láni uppá 20 þúsund gyllini sem
hann bráðvantaði. Af einhveijum ástæðum
fékk kóngurinn ekki lánið. Af fyrstu verzl-
unarviðskiptum Hollendinga og íslendinga
er fátt skráð, en víst er þó að þessi við-
skipti snerust ekki um fisk, heldur fálka;
nefnilega löngu útdauðan fálka, sem var
hvítur og talinn fallegastur allra fálka.
Um langan aldur hafði sú íþrótt að stunda
veiðar með fálkum verið vinsæl meðal kon-
unga og tignarmanna í Evrópu og þá ekki
sízt í Hollandi. Forfeður Beatrix, núverandi
Hollandsdrottningar, voru nefndir „prinsar
af Óraníu og réðu fyrir þeim sjö héruðum
sem mynduðu Holland. Þeir voru yfirleitt
afar hrifnir af íslenzka fálkanum og áttu
viðskipti við Jóhann Mom í Rotterdam, sem
var lykilmaður í fálkaviðskiptum milli land-
anna á 17 öld. Við komum að honum síðar.
Á fyrriparti 17. aldar var Holland að
sækja í sig veðrið sem nýlenduveldi og
heimsveldi, en varð á sama tíma að standa
í sjálfstæðisbaráttu gegn spænskum yfirráð-
um. Þjóðþingið og fulltrúar héraðanna sjö
ákváðu að halla sér að hinum volduga
Frakkakóngi, og þá ekki sízt vegna þess
að hann var svarinn óvinur hins hataða
Spánarkóngs, sem ekki vildi viðurkenna að
Niðurlönd væru sem hver annar glataður
gimsteinn úr kórónu hans.
í framhaldi af þessu fékk Frakkakóngur
næsta konunglega gjöf: 14 veiðifálka; tveir
þeirra voru hvítir íslandsfálkar, einnig
nefndir snæfálkar. Venjulegu fálkarnir 12
höfðu kostað verulega fúlgu, eða 1200 gyll-
ini. En hvítu Islandsfálkarnir tveir kostuðu
einir sér 1400 gyllini og hafa verið sjö sinn-
um dýrari en hinir. Má telja að þetta hafi
verið hátt verð fyrir „diplómatíska" greiða-
semi og þótti þingmönnum hinna lítt efnuðu
héraða í Hollandi að velvild Frakkakóngs
Hvíti íslandsfálkinn - stundum nefndur snæfálki-. Málverk eftir óþekktan, hol-
lenskan málara og er nú varðveidtt í Het Prinsenhof-safninu í Delft í Hollandi.
hefði verið of dýru verði keypt. Þeir mót-
mæltu, en engu að síður fékk Frakkakóngur
fálkana.
Þessir fálkar voru úr eigu Jóhanns Ver-
brugge; sá var opinber fálkamaður Maurits
prins af Óraníu. Prinsinn var „stadtholder"
eins og það hét og þarmeð voldugasti maður-
inn í ríkinu. Prinsar eins og hann höfðu þá
einkarétt á því að veiða með fálkum, svo
sem tíkaðist með konungshirðum í Evrópu
og það var ábyrgðarstaða að vera opinber
„fálkamaður" prinsins. Yfirráðin í Evrópu
gátu tekið á sig undarlegar myndir á þessum
tíma. Þannig réði til dæmis Karl V Áustur-
ríkiskeisari einnig yfir Spáni - og þarmeð
Hollandi. I krafti þeirra yfirráða ákvað hann
árið 1539 að alla fálkar sem veiddust í
Hollandi ætti fyrst að bjóða gæzlumanni
fálkahússins í Haag, þar sem stjórnaraðsetr-
ið var.
íslandsfálkar eru fyrst nefndir í plaggi
frá Karli V árið 1539. Síðan þá eru til leið-
beiningar um veiðar á hvíta Islandsfálkan-
um, sem var stærstur allra fálka, eftir hol-
lenskan fálkaveiðimann, Philip Mars. Eins
og aðrir fálkar var sá hvíti notaður til þess
að veiða aðra fugla. Þetta konunglega spoit
varð jafnvel enn konunglegra eftir að áhrifa-
ríkari skotvopn urðu fáanleg. Veiðar og við-
skipti með hinn snjóhvíta íslandsfálka voru
þá jafnframt konunglegt viðfangsefni, og
þá ekki sízt frá hendi Danakonunga, sem
gjarnan notuðu fálkana til að gefa þjóðhöfð-
ingjum í- Evrópu.
I stuttu máli fóru fálkaveiðar fram sem
hér segir: Fálkinn var tældur með hvítum
orra, sem bundinn var við prik eða
stöng.(Orri er stór hænsnfugl og sé þetta
rétt, hafa veiðimenn orðið að taka orrrana
með sér til íslands. innsk.þýð.) Allstórt net
var fest efst á stöngina, en veiðimaður fól
sig svo fálkinn sá hann ekki. Átti veiðimað-
urinn þá hægt um vik að fanga fálkann
þegar hann réðist á orrann. Sett var hetta
yfir höfuð fuglsins, sem síðan var meðhöndl-
aður með gætni og unz hann komst í Fálka-
húsið á Bessastöðum og síðar í Reykjavík.
Þar var „falkemester" sem lagði mat á fugl-
inn, og teldist hann heilbrigður var hann
goldinn fullu verði, sem þá gat numið 15-20
ríkisdölum þegar sá hvíti var í boði.
Bændur í nágrenni við Bessastaði voru
skyldaðir til að flytja fálkana um borð í
skip sem flutti þá til Kaupmannahafnar.
Fuglarnir voru geymdir undir þiljum og fóðr-
aðir á nautakjöti sem díft hafði verið í mjólk.
Yrðu þeir veikir meðan á siglingunni stóð
til Kaupmannahafnar, var bætt eggjum og
olíu við kjötið. Frá Danmörku voru fálkarn-
ir síðan sendir í ýmsar áttir; til Frakklands,
SJÁ NÆSTU SÍÐU.