Lesbók Morgunblaðsins - 08.10.1994, Blaðsíða 6

Er vit í
að læra latínu?
Eftir KAMILLU KALDALÓNS
Osköp finnst sumum eitthvað ótrúlegt
að aðrir séu að læra latínu. „Til hvers
í dauðanum — þetta er steindautt mál!“
Þessi viðbrögð fékk ég framan í mig þeg-
ar ég hóf göngu í kvöldskóla fyrir tíu árum
og hélt náminu áfram í háskóla. Er latína
alveg steindautt mál? Er einhver ávinningur
af að læra latínu?
Rétt er það að latína er hvorki töluð né
rituð nú á dögum í venjulegri merkingu þeirra
orða. Þó heldur hún velli sem „undirstöðu-
mál“ í læknisfræði, lögfræði, náttúrufræði
og víðar. Litið er á latínu sem mál rómversk-
kaþólsku kirkjunnar og hún skýtur víða upp
kollinum, svo sem í spakmælum, slagorðum,
tileinkunum og grafskriftum. Hún er jafnvel
notuð í almennum samræðum eins og dag
nokkurn þegar vinkona mín var að líta á
plönturnar hjá mér og sagðist ekki þola plönt-
ur í heimahúsum, þær ættu heima úti í garði.
Við hlógum báðar er hún bætti við: „De
gustibus non est disputandum" — eigi tjáir
að deila urn smekk manna.
Jú, í daglegu lífi okkar er Róm til staðar,
hvort sem við gerum okkur grein fyrir því
eður ei. Við teljum tímann samkvæmt dagat-
ali Júlísar Sesars og tökum orlof í mánuði
sem heitir eftir Ágústusi keisara. Er við skrif-
um mínus og plús eða algengar skammstaf-
anir í ensku, C.V., R.I.P., p.s., ca., etc., er
verið að nota latínu.
Latína er hluti menningar okkar sem og
tungumáls. F. Kinchen Smith latínufræðing-
ur segir:
„Þegar maður uppgötvar latínu öðlast
maður lykil — ekki aðeins að fomri menn-
ingu, heldur jafnframt að veröld nútímans
... menning Evrópu er byggð á rústum Róm-
ar: Bókmenntir hennar og þekking eru grunn-
ur að flestu af því besta í okkar eigin menn-
ingu.“
Þetta kemur heim og saman við þá stað-
reynd að endurreisn lærdómsskeiðs Evrópu
á 15. öld óx af enduruppgötvun latínunnar
og grískra höfunda. Þá var hlúð að hinum
skapandi vexti sem leiddi til hinnar auðugu
bókmenntaaldar Shakespeares.
Sagt er að Elísabet I drottning (1533-
1603) hafi getað rætt við kennara sína reip-
rennandi á latínu, aðeins 16 ára að aldri. Já,
aðeins sextán ára og hún var ekki ein um
að geta þetta. Sem betur fer þurfum við
ekki að ná þvílíkri leikni til að kunna að
meta fegurð verka Virgils eða Hórasar til
dæmis. Til þess nægja þijú námsár eða svo.
En hvílíkur ávinningur! Að geta skrifað á
latínu er talin vera góð hugarleikfimi, en
maður fær miklu meira út úr því að lesa
latnesk verk á frummálinu.
Eitt elsta dæmið um latneska skrift má
fínna á skikkjunælu úr gulli,
sem var búin til um 675 f.Kr.
Þar stendur: Manios med
fhefhaked numasioi (eða:
„Manius me fecit Numerio“
á klassískri latínu), sem
merkir: „Maníus bjó mig til
fyrir Númeríus." Önnur fom
dæmi úr latínu finnast í brot-
um af sálmum, söngvum og
annálum og hinum „Tólf
töflum", sem er gamalt laga-
safn. Alvarleg bókmennta-
iðkun hófst á þriðju öld fyrir
Krist að grískri fyrirmynd.
Þekking okkar á töluðu
máli þessa tímabils kemur
einkum frá leikritahöfundin-
um Plátusi (245-184) f.Kr.),
upphafsmanns nútíma gam-
anleikja, en áhrif hans á
enskar bókmenntir eru
greinileg í Comedy ofErrors
eftir Shakespeare. Eins og
Shakespeare var Plátus
sjálfur leikari og vissi því
hveiju áhorfendur hans hrif-
ust af. Flest leikrit Plátusar
eru gáskafullir gamanleikir
þar sem samræður blandast
söng og dansi eins og í nú-
tíma söngleikjum. Þau eru
full af bröndurum, orða-
hnippingum og slanguryrð-
um og sumar senur eru
sannkallaðir ærslaleikir
(„slapstick"). Meginmarkmið hans var að
skemmta áhorfendum og það gerði hann svo
að um munaði. í Frakklandi tók hinn mikli
gamanleikjahöfundur Moliére upp á því að
líkja eftir Plátusi, að vísu með meiri leik-
rænni fágun.
Bréfaskriftimar við Síseró (106-43 f.Kr.)
veita okkur innsýn í talmál þess tíma, en
Petróníus (d. 65 e.Kr.) er heimild um mælta
latínu fyrstu aldar e.Kr. Frá skelmissögu hans,
Satyricon, kynnumst við smávegis af alþýðul-
atínu, málinu sem ómenntað fólk talaði.
Við þurfum því ekki að kvíða lestri Iang-
dreginna stríðssagna. Auk „bókmennta“ er
til mikið af áletrunum og veggjakroti sem
dæmi um líflega gerð af latínu. Hé að neóan
er sýnt dæmi um veggjakrot í Pompeii, gert
af aðdáanda þrakísks skylmingamanns, er
kallaður var Celadus og var „suspirium et
decus puellarum" — „hjartaknúsari og dýrl-
ingur stúlknanna“! Skylmingamenn samsvör-
uðu nútíma poppstjörnum en háttsettar konur
voru iðulega í hópi aðdáenda þeirra.
Suspirium puellarum TR. celadus OCT. iii
iii.
Suspirium = andköf (stúlkurnar taka andk-
öf af hrifningu).
TR. = T (h) raex = þrakískur. Nær aftur
til þess tíma er útlendir stríðsfangar voru
látnir betjast við skylmingamenn. Þeir notuðu
eigin vopn og bardagaaðferðir.
OCT. = Octavius, annað nafn Celadusar.
iii iii = trium pugnarum, trium coronarum.
Hann vann þijá bardaga og ávann sér þrjár
kórónur. Sigursælir skylmingamenn fengu
pálmagreinar í verðlaun. í þeim hluta heims-
veldisins þar sem grísk menning ríkti var
lárviðarsveigur eða kóróna gefin annaðhvort
í staðinn eða í viðbót.
Þeir sem hafa gaman af ástarsögum, geta
alltaf notið hinnar fallegu ástarharmsögu um
Dídó drottningu og Æneas í Æneid Virgils
(4. bók). Hún er svo hrífandi ap sankti Ágúst-
ínus sagði lotningarfullur: „Í stað þess að
gráta eigin syndir grét ég fyrir Dídó.“ Þessi
sígilda saga er skrifuð af svo mannlegu inn-
sæi, að jafnvel nú á tuttúgustu öldinni kemst
maður að.
Fyrir heimspekiáhugamenn eru til verk
skrifuð af sankti Anselm, sankti Ágústínusi,
Tómasi Akvínasi og Descartes, svo að fáir
séu nefndir. Vegna heimspekilegra skrifa
Síserós varð grískur hugsunarháttur vinsæll
og útbreiddur hjá komandi kynslóðum. Mæl-
skumenn allra tíma hafa tekið hann sér til
fyrirmyndar. Einkum hafa málsnilldarverk
hans sýnt bestu hliðar latneskrar tungu. Eft-
irfarandi grein er frá De Senectute, ritgerð
um elli, skrifuð sem samræður u.þ.b. 44 f.Kr.
Aðalræðumaður er Kató ræðismaður. Þetta
er varðveitt í Vatíkaninu.
ímyndaða samtal átti að hafa átt sér stað
árið 150 f.Kr. þegar Kató var 84 ára.
„Appíus átti fjóra syni og fímm dætur,
fjölda skjólstæðingaog, hélt auk þess mörg
hjú; tókst honum þó vel stjóm heimilisins,
enda þótt gamall og blindur væri. Hugur
hans var sem spenntur bogi og klökknaði
hvergi í ellinni. Hann hélt óskertum mynd-
ugleik og húsbóndavaldi á heimili sínu.
Hjú hans báru fyrir honum óttablandna
virðingu, bömin lotningu og öllum þótti
vænt um hann, enda voru siðir og agi
forfeðranna stöðugt í heiðri hafðir. Sú elli
er ein virðingarverð sem heldur á hlut sín-
um, stendur á rétti sínum, lýtur ekki yfír-
ráðum annarra, en varðveitir húsbónda-
vald sitt til hinzta dags. Á sama hátt og
ég met ráðsetta gætni ungra manna, þann-
ig hef ég og mætur á öldungum sem búa
einnig yfír glaðværð æskumannsins. Eliin
setur sjálfsagt mark sitt á líkamlegt at-
gervi slíkra öldunga, en nær aldrei tökum
á andiegu lífí þeirra.
Þýð: Kjartan Ragnars.
Lúkretíus, sem var vísindalega sinnaður í
eðli sínu og dyggur fylgismaður heimspek-
ingsins Epíkúrusar samdi ljóðið „De Rerum
Natura“ (um orsakir hlutanna), til að bægja
frá ótta og hjátrú með skynsamlegum rökum.
Meðal annars sýnir hann hvernig ófróðir forn-
menn skýrðu náttúrufyrirbæri með tilvist
guðlegra vera.
Æfingin sem fæst af stöðugri greiningu
og samantekt við lestur á latínu stuðlar aug-
ljóslega að skýrri hugsun og þjálfar hæfileika
okkar til að greina hugsun frá formi. Þýða
þarf heilar hugsanir, fremur en einstök orð.
Slík þjálfun nýtist vel við nám í öðrum grein-
um, hversu óskyldar sem þær eru. Þessu
hafði dýralæknirinn James Herriot tekið eft-
ir, en menn muna hann úr sjónvarpsþáttum
fyrir nokkrum árum. Hann segir að sem
ungur skólapiltur hefði hann líklega ekki
staðist almenna gráðu stærðfræðiprófs, en
vegna þess að hann var með framhaldsgráðu
í latínu hafí honum líklega verið „gefín“
stærðfræðin. „Þeim fannst víst að sá sem
gæti lært latínu gæti lært hvað sem er!“
Sjá má af frásögn James Herriot að latína
hefur visst „aðdáunargildi". Hefurðu nokkurn
tíma heyrt einhvern þýða úr latínu fyrir vini
sína? Quod erat demonstrandum! En hvers
vegna er litið svona upp til latínu? Ef til vill
er hún eilítið misskilin — latínunám útheimt-
ir vissulega gott minni og úthald í langa og
oft smámunalega greiningu, en latínunám
er ekki beinlínis „erfitt". „Mikið“ verk er
ekki endilega „erfitt" verk.
Nytsemi latínu kemur fljótt í ljós þegar
farið er að læra rómönsku tungumálin — ít-
ölsku, frönsku, spænsku, portúgölsku og
rúmensku. Mál þessi eru beinir afkomendur
latínu og þarf ekki að undra þar sem róm-
verska heimsveidið náði eitt sinn yfír mest
alla Evrópu, austur til Indlands og suður tl
Sahara. Það er augljóslega auðveldara að
læra eitt þessara mála ef maður kann eitt-
hvað í Iatínu.
Sem sagt — til hvers er maður að læra
latínu? Vegna þess að maður á auðveldast
(eða minnst erfitt) með hana? Vegna þess
að hún er uppáhaldsfagið? Nei, prófessor
Dennis Henry kom ástæðunni fyrir í hnot-
skurn:
„Prófgráða í latínu sýnir hvorki meira né
minna en verulega akademíska námsgetu
viðkomandi".
Að sjálfsögðu!
Höfundur erkennari.
KATRÍN
JÓNSDÓTTIR
Á vetrar-
kvöldi
Kvöld eitt heyrði ég kallað
af himnum.
Karlinn í tunglinu hrópaði:
„Leyfðu mér að lýsa þér
á vetrarnótt. “
Ég teygði höndina hátt
en náði ekki stjörnunum.
Karlinn í tunglinu hrosti að
mér
og rétti mér glitrandi stjörnu.
Ég kallaði til hans
með undrun í hreim
að nú væri kvöldið hjart
og nóttin ung.
Svo kom ég að grænum hól,
þar dönsuðu álfar í hring
og sungu um lífsins fegurstu
blóm,
færðu mér að skilnaði
eitt lítið saklaust blóm.
Ég kom að hólnum græna
næsta vetrarkvöld,
þá voru álfarnir farnir
en eftir var rósagarður.
Ég lýsti upp rósagarðinn
með stjörnu minni
og karlinn í tunglinu brosti við
mér.
Höfundur er nemandi í Kvennaskó-
lanum í Reykjavík.
SÓLVEIG KR.
EINARSDÓTTIR
Þrá
heiðgult í garði
grær blóm
paradísarfuglsins
vaggar í örmum vindsins
vorið nálgast
á norðurhveli
eygja aðra veröld
augu vonblá
handan hafa
fara forgörðum
framandi orð
brúa ekki bilið
kljúfum tungumálaklettinn
með kossi
rjúfum rósamál
taktu mig til skýja
titrandi
fíkrandi fmgrum
gefðu gneistandi
geimstund
þrúgandi þagnar
vappar vonarfugl
vorgrænn
gulur rauður blár
Höfundurinn býr í Ástralíu.
CHAPTER IX. XI. Ago weakena our bodlea. H'rll, if atjc takcs away cntr strenyth, it takcs ctu tnj aUo our vrish for il. An old man no mort dttíres the strength of youtii, than <s young vum that of a btill or eUphant. If he has not the strength rcquired for public spcaking, qtsiet discovne tí rtuire becoming to him. ItU the vices of youth, not old age, thut iccuktn the hody. Witness ilctellus. 27. Nec nunc quidcm vires desidoro adulescentis, ís ením erat locus alter de vitiís senectutis, non plus quara adulescens tauri aut elephanti dcsiderabam. Quod est eo decet uti, et quidquid agas agere pro s viribug. Quae onim vox potest essc contemptior quam Milonia Crotoniatae? qui, cum iam sencx esset athletasque se exercentcs iu curriculo videret, ad- spexisse laccrtos suos dioitur ilkcrimansque dixisse: “at hi quidem mortui iam sunt." Non vero tam isti loquam tu ipse, nugator; neque enim ex te unquam es nobilitatus sed ex lateribus et lacertis tuis. Nihil Sex. Aelius tale, nihil multis anriis ante Tl Corun- canius, nihil modo P. Crassus, a quibus iura civibus praescribebantur, quorum nsque ad extromura spiri- M tum est provecta prndentia. 28. Orator metuo ne languescat senectute, est ením munus eius non ingenii solum sed laterum etiam et virium. Omnino canorum illud in voce splendescit etiam nesoio quo pacto in senectufce, quod equidem adhuc. non aroisí, et videtis

Latneskur texti - blaðsíða úr „DE SENECTUTE", riti
Síserós um eliina.