Lesbók Morgunblaðsins - 08.10.1994, Blaðsíða 2

Á veidum í siyó. Málverk eftir Pieter Brueghel eldri. Veiðar með fálka voru
eftirlætissport aðalsmanna og kóngafólks í Evrópu fyrr á öldum.
Niðurlanda, Englands og jafnvel til Portúg-
al.
Á 16. öld fóru fram fijáls viðskipti með
íslandsfálka og höndlarar frá Hamborg ein-
okuðu þau að mestu leyti. Það breyttist
aftur á móti um 1614 þegar Danakóngur
ákvað að banna að veiða og selja íslands-
fálka án leyfis. Nokkru áður, árið 1609, var
hollenskur fálkaveiðimaður að nafni Anto-
nius Hendriksen á ferðinni um Barðastrand-
ar- ísafjarðar og Strandasýslur.
Nokkru eftir að bann Danakóngs gekk í
gildi, nánar tiltekið árið 1620, fengu tveir
Hollendingar leyfi til fálkaveiða í hvorki
meira né minna en 12 ár í Þingeyjasýslum.
Annar þeirra var Jóhann Mom, sem áður
var minnst á. Þarmeð hófst langur ferill
hans sem fálkaveiðimanns og svo fór að
hann varð lykilmaður í fálkaviðskiptum milli
íslands og Hollands á næstu árum.
Jóhann Mom var auk þess sérstakur
fálkaveiðimaður prinsins af Óraníu. Veru-
legir fjármunir voru í þessum viðskiptum
fyrir milliliðinn, sem keypti keypti hvítu ís-
landsfálkana af veiðimönnum á aðeins brot
af því verði sem síðan fékkst fyrir þá úti í
Evrópu.
Jóhann Mom sigldi oft til íslands og
kynntist landi og þjóð vel. Starfsemi síha
jók hann með samningum við marga ís-
lenzka fálkaveiðimenn. Og þótt Danakóngur
hefði sína eigin fálkaveiðimenn, gat komið
fyrir að kóngsmenn verzluðu við Jóhann.
Um síðir var hann kominn með tvo syni sína
í veiðiskapinn og þótt ótrúlegt megi virð-
ast, fékk hann leyfí árið 1641 til þess að
veiða fálka allsstaðar á íslandi meðan hon-
um entist ævi til.
Hann var harður baráttujaxl og átti sí-
fellt í útistöðum við keppinauta. í einhverju
uppgjöri árið 1638 var honum ógnað með
hnífí. Málið fór fyrir Alþingi og Mom vann
sigur. En þetta voru erfiðir tímar; dönsk
einokun á íslandi frá 1602 bætti ekki úr
skák. Þijátíu árum síðar skipaði Kristján
Danakóngur IV svo fyrir að allir fálkaveiði-
og viðskiptamenn yrðu að sigla til Islands
með dönskum skipum. Hann kvartaði líka
yfir því í bréfi til ríkisstjórans í Hollandi,
að fálkaveiðimenn, sjómenn og hvalfangarar
skiptu á vörum við íslendinga þrátt fyrir
danska einokun. Sú umkvörtun hafði engin
áhrif. í svarbréfi til Danakóngs var honum
sagt, að Hollensk-Norræna Kompaníð starf-
aði samkvæmt stofnskrá á svæðinu frá ís-
landi til Nova Semelía. Ekki væri hægt að
áfellast félagið. Og þar sem fálkaveiðar
væru „konunglegar“, treystu menn því að
Danakóngur færi ekki að amast við þeim.
Jóhanni Mom líkaði alls ekki að þurfa að
taka á sig krók til Kaupmannahafnar þegar
hann þurfti að komast til íslands. Ástæðan
var m.a. sú, að skip dönsku Islandsverzlun-
arinnar sigldu það seint til Iandsins á sumr-
in, að þá var um seinan að hefja fálkaveið-
ar. Svo fór að Mom tók sér far með skipum
Englendinga sem voru þá að smeygja sér í
óleyfi uppundir íslandsstrendur. Þegar einn-
ig sú leið reyndist ófær, fann Mom aðra
lausn. Hann gerðist meðeigandi í verzlunar-
félagi með danska sendiherranum í Haag,
Martin Tancke, sem nýlega hafði öðlast þau
forréttindi fyrir næstu 20 árin að mega
veiða lax í Hvítá í Borgarfirði. Tancke átti
auk þess tvo mikilvæga vini, viðskiptajöfur-
inn Marcus Raadebant í Kaupmannahöfn
og Hans Nansen, sem var hvorttveggja í
senn, borgarstjóri í Kaupmannahöfn og for-
stjóri dönsku Islandsverzlunarinnar.
Það var Jóhann Mom sem einkum lagði
til fjármuni í verzlunarfélagið, en aðgangur-
inn að íslandi hefur verið honum aðalatriði.
Sama ár sigldi Jóþann Mom löglega með
hollensku skipi til íslands; í þetta skiptið til
laxveiða - og einnig til að kaupa 16 fálka;
aðeins einn þeirra var hvítur. Hann tók sér
far utan með hollensku skipi og skipstjórinn
kvartaði yfir farþeganum; þótti hann full
fyrirferðarmikill og kvað hann hafa stefnt
skipinu í voða.
Það var svo skömmu eftir þessa ferð, að
Friðrik III varð Danakóngur eftir Kristján
IV. Friðrik kóngur afturkallaði heimild
Moms til fálkaveiða á íslandi. En Mom gafst
ekki upp. í fleiri íslandsferðir fór hann ekki
sjálfur, en notfærði sér ótal sambönd á ís-
landi til viðskipta við Hollendinga og einnig
við erlenda fálkahöndlara.
Fálkaviðskipti Jóhanns Moms á íslandi
leiddu síðast til árekstrar við Dani árið 1660.
Þá var það að danski sendiherrann í Haag,
Petrus Sharisus, kvartaði opinberlega yfir
því að fálkaveiðimenn á vegum Jóhanns
Moms hefðu enn einu sinni verið staðnir að
verki á íslandi. Danir áttu þá í stríði við
Svía og á meðan það stóð sem hæst notaði
Mom tækifærið til að senda veiðimenn til
Islands. Það leiddi síðan til langvarandi
málareksturs fyrir hollenskum dómstólum
og Mom notaði alla hugsanlega lagakróka.
Charisusi hinum danska fannst heiður Dana
í veði, en honum tókst ekki að fá sínu fram.
Málareksturinn stóð í sjö ár og og leiddi
aldrei til endanlegs dóms, en kostaði Dani
að lokum margfalt verð fálkanna sem um
var að ræða.
Jóhann Mom var harður í horn að taka
og fékk víðtækara frelsi til fálkaviðskipta
en annars tíðkaðist. Hann átti heima í Rott-
erdam; byggði þar hús sem hann nefndi
Hvíta fálkann og bjó þar til dauðadags árið
1667. Þá hafði Friðrik III lagt blátt bann
við öllum fálkaveiðum útlendinga á íslandi
fimm árum áður.
Það bann virðist hafa haldið. I skjölum
um hollensk viðskipti við ísland eru fálkar
ekki lengur nefndir. Önnur ástæða gæti
verið sú, að vinsældir fálkanna hafi einfald-
lega minnkað.
Svo fór að fálkaeign hætti að vera keppi-
kefli hjá hollenskum konungum og prinsum.
Á seinni hluta 18. aldar flutti Danakóngar
inn 60 fálka, en 150 á fyrriparti aldarinn-
ar. Um miðja 19. öldina gerðist það aftur
að veiðar með fálka komust í tízku; að
minnsta kosti hjá hollensku konungfjöl-
skyldunni. Þó 200 ár væru liðin var minning-
in um hvíta íslandsfálkann lifandi.
Árið 1848 kom hollenskur fálkaveiðimað-
ur, Jan Peels að nafni, til íslands með það
fyrir augum að kaupa fálka. Það gerði hann
og þeir voru síðar þjálfaðir til veiða í kon-
ungshöllinni í Het Loo, austast í Hollandi.
En hann fékk aðeins venjulega fálka. Þess-
ir tignarlegu, hvítu, sem verið höfðu yndi
prinsa og konunga í Evrópu, voru ekki til
lengur.
Þýðing: Hrafnhildur Gísladóttir.
Höfundurinn er hollenskur blaðamaður, sem
var hér á ferð sl. sumar í tengslum við opin-
bera heímsókn Hollandsdrottningar.
Hugsað á heimleiðinni
Undir grænni torfu
Iskóla lærði ég íslandssögu Arnórs
Siguijónssonar og kynntist Arnóri
síðar. Þessi stórgáfaði en sérvitri
fræðimaður frá Litlu Laugum í
Reykjadal er eftirminnilegur maður.
Gagnstætt því sem almennt gerist
varð hann róttækari í pólitískum
skoðunum með aldrinum og varð jafnframt
frábitinn kirkju og kristni, ef ég veit rétt.
Hann óskaði eftir því að vera jarðsettur
ásamt konu sinni í
Haukadal í Biskupstung-
um, því þar væri fallegast
á ísiandi.
Ég get alveg fallizt á
það með Arnóri, að gamla
bæjarstæðið í Haukadal,
þar sem kirkjan stendur
ein eftir, býr yfir sérstök-
um töfrum sem erfitt er
að skilgreina. Umhverfíð
hefur fengið aukinn
þokka vegna skógrækt-
arinnar; hlíðar Sandfells-
ins að baki eru einn alls-
heijar unaðsreitur og
mýrin sem áður var, aust-
anvert við bæinn, er fijó-
samur gróðurreitur tijáplantna. Á logn-
kyrru síðdegi heyrist aðeins kvak fugla og
kliðurinn í Beiná neðan við bæjarhólinn.
Gamli Haukadalsbærinn er alveg kominn
undir græna torfu. Ekkert minnismerki
hefur enn verið reist um fýrsta skóla lands-
ins, sem Teitur Isleifsson kom þar á fót.
Það væri þó verðugt og tímabært. Yfir öll
spor manna á þessum fornfræga stað grær
grasið og tók í hné þegar ég var þar á ferð
í sumar.
Skammt norðaustan við hólinn þar sem
Haukadalsbærinn stóð, er annar hóll og
mótar fyrir tóftum undir grænni torfu.
Þarna var hjáleigan Torta og þar bjó á
fyrriparti aldarinnar einsetukona, fornöldin
sjálf, hún Lauga gamla í Tortu sem mér er
barnsminni. Raunar hét hún Guðlaug og
var Guðmundsdóttir. -
Engin manneskja hefur veitt mér aðra
eins sýn inn í löngu liðinn tíma á íslandi;
ekkert sem ég hef lesið í bókum gæti jafn-
ast á við það, vegna þess að hjá henni var
hægt að kynnast milliliðalaust lífsviðhorfi
og hugarheimi löngu genginna kynslóða.
Hún var öll harðindi íslandssögunnar holdi
klædd, uppalin við skort, beygð af áratuga
erfiði og samt náði hún tíræðisaldri.
Lauga í Tortu fæddist austur í Álftaveri
1847. Þegar hún var barn að aldri flosnaði
hennar fólk upp undan harðindum austur
þar og flutti yfir mörg óbrúuð stórfljót
með sína fátæklegu búslóð og fénað að
Úthlíð í Biskupstungum. Þegar ég var að
alast þar upp var enn til einn furðulegur
minjagripur frá þessum flutningum; Akker-
isfesti af skipi, strandgóss af fjörunni í
Álftaveri. Sú saga fylgdi að keðjunni hefði
verið vafið utan um tryppi, sem bar hana
þessa löngu leið. Og til hvers; enginn gat
hugsanlega haft not fyrir slíka akkeris-
festi þar.
Ekki hef ég heimildir um það hvenær
einsetubúskapur Laugu hófst í Tortu.
Kynni okkar urðu þegar ég var bam að
aldri og Lauga flutti að Uthlíð, rétt um
nírætt. Hún hafði beðið foreldra mína þess
að fá að deyja þar og árin hennar með
okkur urðu að mig minnir þijú. Það þótti
víst alveg sjálfsagt að taka þessa gömlu
konu þótt mannmargt væri fyrir í bænum.
Lauga gat áfram verið út af fyrir sig; fékk
sérstakt herbergi en bú-
slóðin var ekki stór. Hún
tók sér hrífu í hönd í þurr-
heyi en var af eðlilegum
ástæðum ekki orðin til
stórræða. Ég hef reynt að
teikna andlit hennar eftir
minni; ég sé hana þannig
fyrir mér, en minni svo
langt aftur í tímann er
vitaskuld varlegt að
treysta.
Lauga skar sig úr, með-
al annars vegna þess að
hún gekk ævinlega í síð-
buxum úr vaðmáli. Á
hennar tíð var það litið
hornauga; jafnvel þær
konur sem unnu utanbæjar við heyskap
eða annað voru jafnan í einhverskonar síð-
pilsum. í Tortu átti Lauga nokkrar kindur
og einn hest, sem hún nefndi ævinlega
„Blessuð beinin“. Hún aflaði sjálf heyja;
sló með orfi og ljá blettinn í kringum
Tortubæinn og einhvern reyting hafði hún
af þúfunum í Tortumýrinni. En þegar til
þess kom að reiða héyið heim, hlífði hún
hestinum við þeirri áreynslu, en bar bagg-
ana á sjálfri sér. „Blessuð beinin“ voru það
eina sem hún talaði um með sýnilegri
væntumþykju og þeim ætlaði hún ekki að
slíta út undir heybandi.
Ugglaust hafa það verið áhrif frá lang-
varandi einsetu, að Lauga hafði þann vana
að tauta mikið, líkt og við sjálfa sig. Oft
tautaði hún eitthvað um veðrið og tíðarfar-
ið almennt. Ef gerði góða tíð, hvort sem
var á sumri eða vetri, þá leið henni sýni-
lega illa, alveg sannfærð um að fyrir veður-
blíðuna mundi hefnast grimmilega. Hvort
hún trúði á Guð eða Almættið veit ég ekki,
en hún trúði á tyftun sem einhverskonar
lögmál. Fyrir allt gott mundi síðar hefnast
grimmilega. Sá hugsunarháttur hefur ugg:
laust verið heimanfylgja úr Álftaverinu. í
barnæsku var hún með gömlu fólki sem
mundi Skaftáreldana og móðuharðindin úr
sinni barnæsku. Þetta fólk var vant því
að vera lamið og barið af náttúruöflunum.
Vorharðindi, grasbrestur, heyleysi, fjárfell-
ir, sultur og snjóþyngsli var árlegt hlut-
skipti að viðbættu því að geta ekki komizt
spönn að heiman nema fara yfir óbrúuð
stórfljót. Úr þessum jarðvegi var Lauga;
allt þetta stóð markað skýrum rúnum í
andliti hennar.
Hún kvaddi í janúar 1940 og hvílir und-
ir grænni torfu í Úthlíðarkirkjugarði.
Gísli Sigurðsson
GUNNAR DAL
Tökubarn
Ég horfi í undrun á heiminn og þig
á hönd þína og ljósa kinn.
Þú komst til mín, barn mitt, á kyrrlátri stund.
Og ég kyssti þig, vinur minn.
Og andlit þitt var eins og viðkvæmt blóm
sem vex upp í himininn.
Það var eins og guð hefði vitjað mín.
Ég veit ekki hvað það er.
En ekkert í heiminum öllum er til
sem ann ég meira en þér.
Þig aldrei ég undir brjóstum bar
en ég ber þig í hjarta mér.
Höfundurinn er skáld og heimspekingur í Reykjavík.