Lesbók Morgunblaðsins - 29.10.1994, Blaðsíða 7

eða málamiðlunum og villuráfi sem orsakast
af hagsmunaárekstrum milli afgerandi valda-
afla. Þá víkur almannahagur fyrir sérhag og
framfarirnar láta á sér standa.
Holland hafði náð því að verða efnahags-
legt stórveldi á seinni hluta 17. aldar, einkum
fyrir áhrif frjálslyndis í efnahags- og trúmál-
um, sem og vegna framtakssemi og hag-
stæðrar staðsetnignar fyrir viðskipti, með
því að Hollendingar nýttu kröftuglega sam-
göngur á ám og sjó. Englendingar urðu
næsta stórveldi á efnahagssviðinu, og urðu
leiðandi í heiminum með iðnvæðingu sinni
frá og með seinni hluta 18. aldar og allt fram
undir lok þeirrar 19.6 Nýmæli Englendinga,
sem byggði á forystu þeirra á sviði vísinda,
verkiagni og þjóðmála frá 17. öld, fóst í því
að virkja tækniþróun í atvinnulífi á áður
óþekktan hátt. Englendingar urðu verk-
smiðja heimsins á 19. öldinni, byggðu upp
heimsveldi með viðskiptum sínum og færðu
heiminum fjölda nýrra aðferða í verðmæta-
sköpun, sem og afurðir neyslu- og efnahyggj-
unnar sem stjórnar nútímamanninum meira
en aðrir þættir hugarfarsins.
Undir lok 19. aldar tóku Bandaríkjamenn
forystuna í efnahgsþróun og Þýskaland fylgdi
síðan í kjölfarið með góðum árangri í út-
færslu iðnvæðingarinnar. Á 20. öldinni höfum
við síðan séð hvernig nýjar þjóðir hafa skot-
ist fram í fremstu röð með framúrskarandi
árangri í hagþróun (svo sem Sviss, Austur-
Asíuþjóðirnar og Norðurlandaþjóðirnar); aðr-
ar hafa haldið stöðu sinni (t.d. Bandaríkin
og Þýskaland); og þær þriðju hafa lent í
hnignun eða afturför (svo sem Bretland,
Argentína og Nýja-Sjáland). Athyglisvert
er að sjá hvernig Bretar hafa hægt og síg-
andi dregist afturúr í hagþróun á 20. öldinni
og er ein af framkomnum skýringum á því
sú að um sé að kenna hnignun í hugarfari,
ekki hvað síst meðal ráðastéttanna í atvinnu-
lífinu.7
Farsældin finnur sér því farveg með ólíkum
hætti í hinum ýmsum heimshlutum. Farsæld
þjóðar í dag er ekki trygging fyrir farsæld
á morgun, né heldur er hún nauðsynleg for-
senda fyrir farsæld í framtíð. Farsældin er
sköpuð af þjóðunum sjálfum, og henni verður
að viðhalda í sífellu af þjóðunum sjálfum.
Hugarfar ræður því hvernig þjóðirnar kjósi
að planta til framtíðarþróunar. Hugarfarið
og leikreglur skipulagsins mynda síðan jarð-
veginn sem stýrir vexti þess sem plantað er.
Útplöntunin tekst ef skipulagsumgjörðin sem
atvinnulífinu eru sköpuð fullnægir forsendum
framfaranna. Forsendur framfara í Evrópu
síðmiðaldanna voru þróttmikil framfara-
hyggja, trú á frelsi einstaklinganna, vinnu-
vilji þjóðanna, hagsýni og efnahyggja, vís-
inda- og tæknihyggja og sterk siðferðis- og
réttlætiskennd sem skapaði samstöðu og
reglu með þjóðfélagsþegnunum. Það var
gæfa Evrópumanna að byggja fyrstir manna
þjóðfélagsskipulag sem tók svipmót af þess-
um gildum og leyfði þeim að þroskast í frels-
isumhverfi. Það var líka mikilvægasta fram-
lag Evrópumanna til heimssögunnar. Lýð-
ræðis- og markaðsþjóðfélagið er það skipulag
sem best hefur þjónað markmiðum evrópuska
hugarfarsins sem þróaðist í kjölfar siða-
skipta- og upplýsingastefnu.
Kraftaverkið
í Austur-Asíu
En hvert er þá hlutverk hugarfars hjá
þeim þjóðum sem náð hafa svo góðum árangri
í Austur-Asíu á síðustu áratugum, þ.e. Jap-
an, Suður-Kóreu, Tævan, Hong-Kong og Sin-
gapore? Árangur þeirra er nefndur „krafta-
verkið í Austur-Asíu“ í nýlegri skýrslu Al-
þjóðabankans um efnahagsmál þeirra.8 Hvað
skýrir tilkomu þessa kraftaverks? Er grund-
völlurinn á einhvern hátt skyldur forsendum
evrópska kraftaverksins?
Of langt mál væri að freista þess hér að
skýra þjóðfélagsþróun í þessum ríkjum Aust-
ur-Asíu, enda hefur framvindan að einhveiju
leyti verið ólík milli þessara þjóða, þó svo
að segja megi að þau hafi einnig sameiginleg
þróunareinkenni.
Hinn þjóðfélagslegi og pólitíski jarðvegur
þessara þjóða var ékki sá sami og við fundum
hjá hinum framsæknari Evrópuþjóðum og
Norður-Ameríkumönnum. Siðaskiptin innan
kristninnar skiptu ekki máli þar á svipaðan
hátt og í Evrópu. Hugarfar Austur-Asíu þjóð-
anna mótaðist hins vegar af arfleifð Konfús-
íusar, í bland við aðra menningarþætti, svo
sem mismunandi afbrigði af Taóisma og
Búddisma.9 Þó er ljóst af rannsóknum á þess-
um þjóðfélögum, að inntak hugarfarsins er
að sumu leyti skylt því evrópska. Það á við
um þátt veraldlegu lífsskoðunarinnar, þ.e.
áhersluna á veraldleg gæði, vinnusemi, ráð-
deildarsemi, tækni og þekkingu, kapp og
almenna framfarahyggju. Sérkenni austur-
asíska hugarfarsins umfram það evrópska
eru einkum meiri áhersla á aga og hollustu
við yfirvöld, bæði í þjóðfélaginu almennt og
á einstökum vinnustöðum, sem og sérstök
samfélagshyggja. Síðarnefndi þátturinn felur
Kirkjan kenndi að breytni manna íjarðlífi væri líkleg til að
færa þeim sælu í himnaranni, en þar fyrir utan skyldu menn
lúta valdi andlegra og veraldlegra yfirvalda í jarðlífinu og
sætta sig við óbreytt hlutskipti sitt. Með þessum boðskap
var tryggð hefðbundin skipan mála og hefðbundinn lífsmáti
í kyrrstöðuþjóðfélaginu. Málverkið er eftir Matthias Griine-
wald, frá um 1460.
Holland náði að verða efnahagslegt stórveldi á seinni hluta
17. aldar, einkum fyrir áhrif fijálslyndis í efnahaga- og trú-
málum, framtakssemi, svo og hagstæðrar staðsetningar fyr-
ir viðskipti. Menn í viðskiptum litu þá út eins og kaupmaður-
inn Georg Gisze í málverki Hans Holbeins, yngra.
í sér minni áherslu á einstaklingshyggju en
almennt er á Vesturlöndum, og meiri áherslu
á hópinn, eða nánasta samfélagið. Þannig
er að mörgu Ieyti meiri áhersla á samvinnu
og samstöðu í menningu þessara þjóða. Þessi
sérstöku menningareinkenni hafa síðan fund-
ið sér farveg í virkni og skipulagi opinberrar
stjórnsýslu, sem og í skipulagi vinnumarkað-
ar og vinnustaða, og hefur það reynst mjög
hagstætt fyrir framþróun efnahagslífs. Eftir
að þessum þjóðum tókst að rífa sig lausar
úr viðjum hefðartryggðarinnar, þ.e. úr bönd-
um hagsmunaafla er tengdust atvinnuvegum
og þjóðskipulagi gamla tímans, var jarðvegur
framfaranna einstaklega hagstæður hjá
þeim, ekki síður en í Evrópu og Norður-Amer-
íku.
Þó svo að þessar þjóðir hafi búið að hag-
stæðu hugarfari fyrir hagþróun, verður ekki
hið sama sagt um þróun lýðræðis. Enda eiga
þessar þjóðir allar það sameiginlegt að for-
sendur lýðræðis voru ekki sérlega sterkar
hjá þeim. Þó svo að þróunin síðustu áratug-
ina hafi heldur verið í átt til aukins lýðræðis
eiga þær enn nokkuð langt í land, ef jafnað
er við fremstu lýðræðisþjóðirnar á Vestur-
löndum. Það er að mörgu leyti þversögn, og
um leið rót sérkenna þessara þjóða, að sum-
ir af þeim þáttum sem hafa skapað þeim
styrkleika í atvinnuþróun (t.d. samfélagsleg
forsjárhyggja) hafa að einhveiju leyti staðið
í vegi lýðræðisþróunar. Á þeim vettvangi er
því ef til vill að vænta aukinna vandamála
fyrir þessar þjóðir á næstu árum.
Á heildina litið sýna þessi dæmi um þjóðfé-
lagsþróun og framfarir, að hugarfar hefur
mikla þýðingu sem grundvöllur þess þróttar
sem ber þjóðirnar fram á veg og sem mótar
skipulag er greiðir fyrir framförum. Þegar
miður fer í framförum er það oftar en ekki
vegna þess, að hugarfarið stefnir um of í
aðrar áttir en hér hefur verið lýst, eða vegna
þess að ekki hefur tekist fyllilega að koma
á virku og hagkvæmu þjóðskipulagi er leyfir
þessu hugarfari að blómstra. Dómur reynsl-
unnar er sá, að þróttmikill markaðsbúskapur
sem mildáður er með lýðræðislegu stjórn-
kerfi hefur best greitt fyr-
ir framförum.
Hvaða lærdóm má þá
af þessu draga fyrir for-
sendur framfara í íslensku
þjóðfélagi?
Forsendur
FRAMFARA
Á ÍSLANDI
Hér verður að stikla á
stóru. Segja má að við
íslendingar fullnægjum
mörgum af þeim þýðing-
armiklu forsendum fram-
fara sem hér hefur verið
bent á að skiptu Evrópu-
menn fyrr á tímum en
Austur-Ásíumenn nútím-
ans miklu. Við erum
vinnusöm þjóð, áhugasöm
um efnaleg gæði, framfarasinnuð og jákvæð
gagnvart hugarfarinu að miklu leyti. Helst
er að því að finna að okkur skorti á ráðdeild-
arsemina. Hér tíðkast ekki hófsemd í eyðslu,
né heldur nægileg sparsemi og hagsýni í
meðferð verðmæta, sem nauðsynleg er ef
hagvöxtur á að geta verið viðvarandi. Mörg
stærstu efnahagsvandamál samtímans hér á
landi má einmitt rekja til óhófs cg óráðsíu í
fjárfestingum, fyrirhyggjulauss lífsgæða-
kapphlaups og hégóma sem leitt hefur til
hættulegrar skuldasöfnunar og glötunar
vænna tækifæra. Sú staða þrengir framþró-
unarkosti okkar á næstu árum.
Ef sérstaklega er litið til Austur-Asíuþjóð-
anna má segja að utan skorts á ráðdeildar-
semi skorti nokkuð á aga og hollustu. Ef lit-
ið væri vestur um haf til Bandaríkjamanna,
mætti að auki segja að við séum almennt
jákvæð gagnvart þeim þáttum vestrænnar
fijáislyndisstefnu sem þar hafa vel gagnast
til framara, þó við hefðum án efa meiri fyrir-
vara á einstaklingshyggju en Bandaríkja-
menn.10
Utan ónógrar ráðdeildarsemi má því segja,
að hugarfarslegar forsendur famfara séu
allgóðar hér á landi. Vandi þjóðarinnar hefur
hins vegar meira legið á skipulagssviðinu og
í stefnumótun. íslendingum hefur ekki tekist
nægjanlega vel að losa sig úr viðjum verndar-
stefnu, bæði innanlands og gagnvart öðrum
þjóðum. Afleiðing þessa er sú, að í dag er
vægi atvinnugreina fortíðarinnar, og byggð-
arlaga fortíðarinnar, of mikið, á kostnað
vænlegri þróunarkosta. Þetta tengist tregðu
og misvægi í stjórnkerfi og óeðlilegum áhrif-
um þrýstihópa, sem kemur m.a. fram í því,
að þau öfl sem vernda vaxtarbrodda og skipu-
lag fortíðarinnar hafa of mikil áhrif í þjóðfé-
laginu. Þetta er orsök þess, að ýmsir þættir
í þróun markaðsbúskapar hafa komið til sög-
unnar hér á landi löngu eftir að þeir þóttu
sjálfsagðir hjá grannþjóðum, í reynd alltof
seint. Hið sama á við um sjálfsagða þætti
lýðræðisskipunarinnar, svo sem jafnt vægi
atkvæða milli byggðarlaga.
Þessu tengist almennur veikleiki opinberu
stjórnsýslunnar og ófullnægjandi stefnumót-
un í stjórnmálum hér á landi. Þó að Japönum
og nágrönnum þeirra hafi illa farnast í þróun
lýðræðis hefur þeim vel tekist að byggja upp
faglega og sterka stjómsýslu, sem hefur
gert framkvæmd skynsamlegrar og sveigjan-
legrar stefnu mun auðveldari en ella hefði
verið.
Almennt séð þarf skipulag og stefnumótun
íslendinga á sviði menntamála, vinnumarkað-
ar, velferðarríkis, fjármála og milliríkjasam-
skipta, að taka betur mið af því hugarfari
sem hinum farsælustu þjóðum hefur vel
reynst. Framfarahyggja, ráðdeildarsemi,
samkeppnisandi, vinnusemi og samstaða,
sem útfærð eru í anda frelsis og ábyrgðar,
vísa veginn sem almenn viðmið. Þau kalla
síðan á skipulagslega útfærslu á meginsvið-
um íslenska þjóðfélagsins. Stjórnvöld og
stefnumótun þeirra þurfa að gegna lykilhlut-
verki við þá vegagerð til framtíðarþróunar
sem nauðsynleg er. Þjóðin hefur góða burði
til að efla með sér framfarir, en þó aðeins
ef betur tekst að ryðja hinum farsælli gildum
braut í skipan þjóðmálanna.
Niðurstaðan er því sú, að skipulagskreppa
frekar en hugarfarskreppa, sé helsti Þrándur
í Götu frekari framfara á íslandi.
1 E.L. Jones, The European Miracle, (Cambridge,
CUP, 1981).
2 Sjá t.d. N. Rosenberg og L.E. Birdzell, How the
West Grew Rich (New York, Basic Books, 1986)
og J. Baechler, J.A. Hall og M. Mann (ritstj.)
Europe and the Rise of Capitalism (Oxford, Bas-
il Blackwell, 1988).
3 M. Weber, The Protestant Ethic and the Spirit
of Modem Capitalism (London, Unwin, 1971).
Sjá einnig D. Chirot, „The Rise of the West", í
American Sociological Review, 1985, bls.
181-195.
4 Skýringarmyndin sýnir frummótunaráhrif. Auð-
vitað er einnig um að ræða gagnvirk áhrif, til
dæmis er við því að búast að skipulag hafi áhrif
á hugarfar, i þeim skilningi að leikreglur og fyrir-
komulag breyti viðhorfum með þvi að menn laga
sig að aðstæðum. Menn gera það sem skilar
árangri innan fyrirliggjandi skipulags, og líkar
vel þegar bærilega gengur. Sömuleiðis má segja
að árangur i hagvexti geti haft áhrif á skipulag
og hugarfar. Til dæmis má túlka hrun Sovétskipu-
lagsins sem viðbrögð við ófullnægjandi hagþróun
og lökum lífskjörum.
5 F. Braudel, Civilization and Capitalism, bindi I
til III (London, Collins/Fontana Press, 1985).
Einnig Peter Burke, „Republics of Merchants in
Eariy Modem Europe“, í J. Baechler o.fl. (1988).
6 Angus Maddison, Phases of Capitalist Develop-
ment (Oxford, OUP, 1982).
7 Martin J. Wiener, English Culture and the Decl-
ine of the Industrial Spirit 1850-1980 (Harm-
ondsworth, Penguin, 1981).
8 The World Bank, The East Asian Miracle: Ec-
onomic Growth and Public Policy (Oxford, OUP,
1993).
8 M. Morishima, Why Has Japan „Succeeded“?
Western Technology and the Japanese Ethos (New
York, Cambridge Univ, Press, 1982).
10 Sjá Friðrik H. Jónsson og Stefán Ólafsson,
Lífsskoðun i nútímalegum þjóðfélögum (Reykja-
vík, Félagsvísindastofnun, 1992). -
Höfundur er dósent við Háskóla (slands.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 29. OKTÓBER 1994 7