Lesbók Morgunblaðsins - 11.02.1995, Blaðsíða 6

F ann Barði
höfund
Njálu?
Ein er sú bók, sem mér hefur þótt athyglisverð-
ari en flestar aðrar. Það er bókin „Höfundur
Njálu“ eftir Barða Guðmundsson sagnfræðing,
sem þeir sagnfræðingamir Skúli Þórðarson og
Stefán Pétursson sáu um að gefa út á vegum
Menningarsjóðs 1958 eftir lát Barða. Bókin
var safn ritgerða hans um leit að höfundi
Njálu, merkilegt verk og mjög þörf útgáfa.
Mér varð strax opinberun að lesa þó
ekki væri nema kafla Stefáns Péturssonar
um hina nýju Njáluskoðun Barða um að
Svínfellingahöfðinginn Þorvarður Þórarins-
son, sem kallaður hefur verið „Síðasti goð-
inn“, væri höfundur Njálu.
MÖGNUÐ SKILGREINING
Stefán Pétursson rakti skilmerkilega
hvemig Barði hefði áttað sig á að vegna
tengsla Njálu og Sturlungu væri Þorvarður
Þórarinsson augljóslega höfundur Njálu.
Sýndi Stefán fram á hvernig Barði skildi
þá hugmynd sína í sambandi við „manninn
og æviferil hans“ og hvernig hann gekk
að því verki með nýrri og gerhugsaðri að-
ferð vísindamannsins, þeim samleik sál-
fræði Njáluhöfundar og sögu Þorvarðar
Þórarinssonar í Sturlungu, sem einkennir
allar Njáluritgerðir Barða og leiddi hann á
ótrúlegustu slóðir og gerir þær rannsóknir
líkar leit að sannleikanum í flókinni saka-
málasögu, þar sem endirinn kemur alveg
á óvart. Maður verður gagntekinn af þess-
ari snilli Barða og hugviti, sem varð svo
augljóst í meðför Stefáns Péturssonar.
Höfundur Njálu Fundinn
Mér urðu svo undur og stórmerki að
lesa hina fimmtán kafla hvem á fætur
öðrum í bókinni, hvemig ljósara varð með
hveijum kafla að Barði hefði rétt fyrir
sér: að höfundur Njálu væri fundinn.
Hver þessara fimmtán kafla um sig
sannaði á sinn hátt kenningu Barða um
hver væri höfundur Njálu. Kaflinn um
myndskerann mikla á Valþjófsstað var
mest sannfærandi. Barði sýndi á óvéfengj-
anlegan hátt fram á að Njáluhöfundur
hefði staðið í sporum Flosa Freysgoða í
Njálu, þegar ekkja Höskulds Hvítanesgoða
krafðist hefnda. Líkt og Randalín Filippus-
dóttir var látin koma fram í mynd Hildi-
gunnar Starkaðardóttur, er hún kastar
yfir hann blóðidrifinni skikkjunni til þess
að særa hann til blóðhefnda eftir veginn
eiginmann sinn. Það getur enginn hafa
skrifað svona án þess að hafa staðið sjálf-
ur í sömu spomm. Mér er ekki kunnugt
um neinn höfðingja annan en Þorvarð Þór-
arinsson, er komið gæti til greina sem
væri hann í sporum Flosa Freysgoða.
Ábendingar Barða um að Hildigunni er
lýst sem hafí hún verið allra kvenna grim-
must og skaþhörðust sé reynsla höfundar
af Randalín og hugrenningar, því þess sé
hvergi getið að Hildigunnur hafí lagt á
ráðin um vígaferli, þótt hún vildi koma
fram hefnd eftir mann sinn. Allt öðru
máli gegndi um Bergþóru og Hallgerði, sem
voru sífellt að láta vega menn, en voru
kallaðar kvenskörungar. Þá telur Barði að
lýsing á Hildigunni að „hún var svo hög,
að fáar konur voru, þær er hagari
voru“, leiði hugann að því, að Randalín
hafi skreytt skálann mikla á Valþjófsstað
með veggskreytingum líkt og lýst er í
Njálu. Skálinn að Valþjófsstað er tvímæla-
laust fyrirmyndin að skálanum á Hlíðar-
enda, eins og Barði bendir á. Varla mun
Einn merkasti
sérfræðingur í
fornbókmenntum okkar,
dr. Peter Hallberg, hefur
farið lofsamlegum orðum
um rannsóknir Barða
Guðmundssonar og
skorað á íslenska
fræðimenn að halda þeim
áfram. Algjör þögn hefur
ríkt um kenningar Barða
meðal fræðimanna síðan.
Eftir GUNNLAUG
ÞÓRÐARSON
nokkur höfðingi á borð við Þorvarð Þórar-
insson hafa haft aðstöðu til að gjörþekkja
skálann á Valþjófsstað líkt og hann, því
sú bygging mun hafa verið einstæð á land-
inu enda þótt veggskreytingar kunni að
hafa verið á einstaka öðrum bæjum. í því
sambandi er og ljóst, að það, er Oddur var
veginn að Geldingaholti, muni fyrirmynd
þess, er Gunnar á Hlíðarenda var felldur.
Óprentaði kaflinn „Hrafnar tveir flugu með
þeim“ styrkti mjög sannfæringu mína og
sýndi hina miklu tengigáfu Barða.
Telja má víst að jafn stórættuð kona og
Randalín Filippusdóttir hafí viljað búa í
veglegum húsakynnum og látið reisa skál-
ann. Einungis það atriði hvemig þetta er
tengt saman hjá Barða er ótvíræð sönnun
þess, að hann hafi rétt að mæla varðandi
það að feðra Njálu Þorvarði Þórarinssyni.
ÓTÍMABÆRAR AÐFINNSLUR
Síðustu sjö kaflarnir í bókinni höfðu
ekki birst, þegar dr. Einar Ólafur Sveins-
son samdi formálann að útgáfu Fomritafé-
lagsins að Brennu-Njálssögu 1954, og er
óvíst að dr. Einar Ólafur hefði tekið jafnm-
ikið upp í sig í formálanum um skoðanir
Barða, ef hann hefði séð kafla þessa áður.
Sérstaklega er síðasti kaflinn um málfar
Þorvarðar Þórarinssonar sannfærandi um
að hann hafi verið höfundur Njálu. Ætla
má að Barði hafí hugsað sér að rannsaka
það efni betur, en ekki enst aldur til þess.
MERKILEG ÁSKORUN
Mér þótti merkilegt að sjá, að þegar á
árinu 1953 höfðu skoðanir Barða vakið
athygli eins merkasta sérfræðings í okkar
fornu bókmenntum, dr. Peters Hallbergs
háskólaprófessors, þar sem hann í norska
tímaritinu „Eddu“ lofsöng rannsóknir
Barða Guðmundssonar og skoraði á ís-
lenska fræðimenn að halda áfram sögu-
rannsóknum á braut hans, því að framlag
hans ætti að vera mönnum til örvunar.
Algjör þögn hefur ríkt um kenningar Barða
meðal fræðimanna síðan.
SAMSKONAR ábendingar
Þegar ég hafði lesið „Höfund Njálu“ af
kostgæfni, varð mér Ijóst hve vafasamur
dómur dr. Einars Ólafs í Njáluformálanum
var um verk Barða Guðmundssonar. Þó
var athyglisvert, að ábendingar dr. Einars
Ólafs færðu í veigamiklum atriðum óbeint
sannanir fyrir skoðunum Barða, sem sé
að Njála hefði verið eins manns verk, leik-
manns, sem notað hefði atvik úr eigin lífi
og arfsagnir til uppbyggingar verksins,
kunnað skil á menningu þjóðar sinnar og
þekkt skáldskap hennar og haft víðan sjón-
deildarhring. Njáluhöfundur hefði verið
lífsreyndur og ekki væri að efa að kvenlýs-
ingar hans styddust við eigin reynslu hans
af konum. Fleira mætti tína til, en þetta
nægir. Innan þessa ramma á lýsingu Njálu-
höfundar féll kenning Barða um Þorvarð
Þórarinsson sem höfund Njálu fullkomlega,
hann var og einasti höfðinginn, sem uppi
var á ritunartíma sögunnar, sem til greina
gat komið sam- kvæmt lýsingu dr. Einar
Ölafs. Þrátt fyrir það leyfði prófessorinn
sér að segja að hvergi væri í kenningum
Barða að finna „allsherjarröksemdir" fyrir
því að Þorvarður hefði skrifað söguna.
Stefán Pétursson hrakti að verulegu leyti
þá staðhæfingu í greininni um „hina nýju
Njáluskoðun“ og taldi mjög óljóst hvað dr.
Einar Ólafur ætti við og gerði með fáum
orðum lítið úr gagnrýni hans.
ÓVÍSINDALEGA AÐ
Verki Staðið
Ég hef árum saman beðið eftir að sjá á
prenti skrif, sem tækju hina neikvæðu
umsögn dr. Einars Ólafs til rækilegrar
umijöliunar, en það hefur brugðist.
Þegar svo endurmenntunardeild heim-
spekideildar H.í. gekkst fyrir námskeiði
um Brennu-Njálssögu, undir handleiðslu
Jóns Böðvarssonar cand. mag., hugsaði ég
gott til glóðarinnar. Nú myndu skoðanir
Barða verða teknar til rækilegrar umfjöll-
unar.
Samlestur Jóns Böðvarssonar á Njálu
var skemmtilegur og fórst honum allvel
úr hendi. Hann átti auðvelt með að leiða
í ljós hvernig atvik tengdust, enda hefur
hann sökkt sér niður í Njálu áratugum
saman. Sumt var gott til glöggvunar, en
í endurmenntuninni fólust engin ný viðhorf
eða sannindi.
Þegar að því kom að námskeiðinu lyki
vorið 1992 og Jón Böðvarsson hafði ekki
minnst á kenningar Barða um höfund
Njálu, gat ég ekki orðabundist. Jón Böð-
varsson sýndi mér þá vinsemd að leyfa
mér að tala f 5 mínútur um kenningar
Barða í lok síðasta tímans. Hafði ég áður
vakið athygli þátttakenda í námskeiðinu á
bók dr. Björns Þórðarsonar, „Síðasta goð-
anum“, þar sem hinn skarpskyggni lög-
fræðingur tók á vissan hátt undir kenning-
ar Barða um að skálinn á Valþjófsstað
hefði verið fyrirmyndin að Hlíðarendaská-
lanum o.fl. í því sambandi. Einnig hafði
ég vakið athygli á bók hins sjálfmenntaða
norrænufræðings Sigurðar Sigurmunds-
sonar „Sköpun Njálu“, þar sem af mikilli
einlægni er tekið undir skoðanir Barða um
höfund Njálu. Flutti ég stutt erindi um
skoðanir Barða. Viðbrögð Jóns Böðvars-
sonar komu mér algjörlega á óvart og
sýndu skort á vísindamennsku, sem ég
hafði ekki átt von á. Jón Böðvarsson sagði