Lesbók Morgunblaðsins - 17.06.1995, Blaðsíða 9

EGILS SAGA
OG FORNIR
JÁRNHAUSAR
Aírlandi í fomöld þótti enginn
læknir naskari en Fingín, enda
þurfti snillingur ekki annað en
að líta framan í sjúkling til að
vita hvað honum var að meini. í hvert skipti
sem hann kom nálægt húsi gat hann ráðið
af reyknum sem lagði út um ljóra hve marg-
ir væru sjúkir þar inni. Með því að honum
skeikaði hvergi í sjúkdóms greining og lækn-
ingu, þótti sjálfsagt að leita til hans þegar
allir aðrir brugðust.
Hitt þykir einnig vel af sér vikið er nú-
tíma læknir ræður af letrum einnar forn-
sögu hvað gekk að miklum garpi sem lést
saddur lífdaga að Mosfelli fyrir röskum
þúsund árum. Árið 1984 birti Þórður Harð-
arson læknir kynngi magnaða ritgerð í
Skírni um sjúkdóm Egils Skalla-Grímsson-
ar. Lesöndum Eglu hafði löngum verið ljóst
að skáldið gekk ekki heill til skógar á efstu
árum sínum; hann var hrumur af elli, reik-
ull á fótum, blindur og kulvís. En enginn
gerði sér ljóst hvað amaði að karli fyrr en
Þórður leit söguna læknis augum, skýrði
meinsemd Egils til hlítar og sannaði að svo
kallaður beinasjúkdómur Pagets hrjáði hið
forna skáld.
Vafalaust hefur grein Harðar Þórðarson-
ar orðið mikil forvitnibót stallbræðrum hans
í læknisfræði, enda varpar hann nýju ljósi
á sögu og eðli tiltekins sjúkdóms; með grein-
argerð Harðar urðu þjáningar Egils tækni-
legt vitni um annarlega beinahörku. Þó mun
lesendum Egils sögu ekki þykja minna koma
til þess afreks sem Hörður hefur unnið á
sviði ritskýringar með þesari grein. Hann
beitir í rauninni vísindalegri þekkingu sinni
á læknisfræði í því skyni að gera athafnir
Egils skiljanlegri nútímafólki en áður tíðkað-
ist; eðli sögunnar í heild verður ljósara um
leið.
Fyrir nokkrum árum tókst bandaríski
fræðimaðurinn Jesse Byock á hendur að
rannsaka málið enn rækilegar en Þórður
læknir hafði gert; með skeleggum ritgerð-
um, hálærðum athugasemdum og mikilli
snilli hefur hann aukið mjög á hróður þeirra
beina sem forðum hvíldu í vígðri mold að
Mosfelli.
Nú er Egils saga Skalla-Grímssonar orðin
Hauskúpa Egils
Skallagrímssonar hefur
verið til umræðu að
undanförnu. Fleiri dæmi
má fmna í fornsögum um
sama stefið; þá hörðu
járnhausa sem vopn
orkuðu ekki á. Óeðlileg
beinharka kann að hafa
stafað af því að berserkir
neyttu einhvers, sem
annað fólk lagði sér ekki
til munns.
Eftir HERMANN
PÁLSSON
fræg um allan heim, og það sem einkum
veldur orðstír hennar er ekki ritsnilldin sjálf
heldur sú eindæma harka sem auðkenndi
hauskúpu Egils frá öðrum mannlegum
hjarnaskálum.
2.
Þegar kveðskap sleppir þykir Egils saga
svo ljós að þar verði hvergi villst um myrkv-
an staf, en þó hrökk lýsing hennar á Agli
í lifanda lífi ekki til að greina beinasjúkdóm
Pagets. Hins vegar var höfundur sögunnar
svo hugulsamur að láta fljóta með dálítinn
sprett um bein Egils sem reyndist Herði
Þórðarsyni öruggur leiðarvísir og vitnisburð-
ur um eðli sjúkdóms. Svo hagaði til að
Egill lauk ævi sinni í heiðnum sið en hafði
þó látið prímsignast þegar hann var á Eng-
landi, „því að það var þá mikill siður, bæði
með kaupmönnum og þeim mönnum er á
mála gengu með kristnum mönnum, því að
þeir menn er prímsignaðir voru höfðu állt
samneyti við kristna menn og svo heiðna,
en höfðu það að átrúnaði er þeim var skap-
felldast." Egill gat því með góðri samvisku
haldið áfram að dýrka Óðin, enda var það
eitt hinsta verk skáldsins að grafa silfur í
jörðu, svo að hann ætti sér innistæðu fyrir
handan til að gamna sér við í Valhöllu.
Óðinn sjálfur setti þau lög að hver skyldi
njóta þess fjár er hann sjálfur hefði í jörð
grafið. Rétt eins og sjálfsagt þótti um slík-
an garp sem Egill var, þá lét Grímur bóndi
á Mosfelli leggja hann í haug með vopnum
og klæðum. En skömmu síðar er skipt um
sið og Valhöll hverfur úr tísku. Stjúpdóttir
Egils lét flytja jarðneskar leifar hans til
kirkju þeirrar er reist var eftir kristnitöku,
enda mun karl þá hafa notið prímsigningar
sinnar.
Löngu síðar, að því er virðist, var kirkjan
færð og voru þá tekin upp þau bein sem
þar höfðu legið i moldu. Undir altarisstað
í gömlu kirkjunni fundust furðu stór manna-
bein sem gamlir menn eignuðu Agli. Skapti
prestur var staddur þar, vitur maður. Hann
tók upp hausinn Egils og þótti undarlega
mikill og þungur og allur báróttur utan svo
sem hörpuskel. Hörður læknir tekur öll slík
auðkenni á hauskúpu til greina.
Þá vildi Skafti forvitnast um þykkleik
haussins. Tók hann þá handöxi vel mikla
og reiddi annarri hendi sem harðast og laust
hamrinum á hausinn og vildi brjóta, en þar
sem á kom hvítnaði fyrir en ekki dalaði né
sprakk, og má af slíku marka, að haus sá
mundi ekki auðskæður fyrir höggum smá-
mennis, meðan svörður og hold fylgdi. Bein
Egils voru lögð niður í utanverðum kirkju-
garði að Mosfelli.
3.
Herði Þórðarsyni og Jesse Byock verður
seint fullþakkað fyrir þann mikla greiða sem
þeir hafa gert Egils sögu og lesöndum henn-
ar með rannsóknum og greinum, en hins
er þó skylt að minnast að ritskýring er í
eðli sínu býsna fólkin og fjölræð, enda er
hægt að virða fornsögur fyrir sér af ýmsum
sjónarhólum. Beinamálum Egils er engan
veginn lokið, þótt rökstudd skýring á sjúk-
dómi hans sé nú orðin hluti af vestrænni
menningu. Fyrirbærinu HÖRÐ HÖFUÐ-
BEIN bregður fyrir í ýmsum sögum utan
Eglu og er því skylt að gefa gaum að slík-
um frásögnum. Egils saga er einstæð að
því leyti hve skýra grein hún gerir fyrir
beinahörku, en þó skyldi enginn ætla sér
reifa beinamál til hlítar nema hann taki
önnur vitni einnig til greina.
Glefsan úr Eglu hér að ofan er þegin frá
Bjarna Einarssyni, sem hefur rýnt rækilega
í handrit sögunnar og betrumbætt orðalag
hennar, svo að um munar, stafsetningu
færði ég til nútíma venju. Bjarni er glöggur
og hugkvæmur fræðimaður og lætur sig
ærið margt skipta í skýringum sínum. Árið
1976 birti hann greinina „Hörð höfuðbein“
í afmælisriti Kristjáns Eldjárns, og ber þar
frásögn Eglu saman við beinagrefti í Bjarn-
ar sögu Hítdælakappa, Grettlu, Eyrbyggju,
Flóamanna sögu og Laxdælu.
Gísli Sigurðsson: Af Agli, 1985.
Síðasti spretturinn í grein Bjarna varðar
sérstaklega túlkanir þeirra Þórðar Harðar-
sonar og Jesse Byocks á beinahörku Egils,
og er hún þó átta árum eldri en grein Harð-
ar. ^Líklega er frásögn Jómsvíkinga sögu
af Ásláki hólmskalla elsta skrifaða sögnin
um furðusterka hauskúpu formanns,“ segir
Bjarni og bendir á hvernig kauði hagar sér
í orrustunni á Hjörungavogi, þegar hann
„etur fram berum skallanum um bardag-
ann.“ Sótt er að karli, höggvið í höfuð hon-
um með sverðum og öxum, „og beit ekki
á, og hrýtur úr skallanum við höggin.“ Svo
lauk þó ævi hans að Eyfirðingurinn Vigfús
Víga-Glúmsson heggur með steðja í höfuð
Ásláki svo að í heila stóð; slík tiltekt reið
dólgi að fullu.
Bjami Einarsson ber hörkuna í hauskúpu
Ásláks saman við þijá staði í öðrum sögum
sem hníga í svipaða átt. I fyrsta lagi við
ummælin um hjarnaskál Egils „að haus sá
mundi ekki auðskæður fyrir höggum smá:
menna, meðan svörður og hold fylgdi." í
öðru lagi við frásögn Grettlu að Þorbjörn
öngull hjó saxi í höfuð Gretti, og brotnaði
þá skarð í saxið. Og í þriðja lagi við frá-
sögn Heimskringlu af drápi Háreks í Þjóttu.
Magnús góði gefur veganda þykka, vegg-
slegna öxi til föðurhefnda: „Ætla svo, Ás-
mundur, að hörð munu bein í þeim karli.“
Ásmundur þiggur öxina og heggur henni í
höfuð Háreki, sem hlaut bana, en eggin
féll úr öxinni við höggið, svo að vopnið tald-
ist ónýtt eftir.
4.
Svo skemmtilega hagar til að faðir Vig-
fúss þess sem réð niðurlögum Ásláks hólm-
skalla með steðja varð á sínum tíma bana-
maður Bjarnar járnhauss, sem Víga-GIúms
saga kallar berserk mikinn, enda var hann
einstakur hrokagikkur, ögraði mönnum og
skoraði á þá til hólmgöngu. Viðurnefni ber-
serks gefur glögglega í skyn að þar hafi
verið á ferðinni dólgur með helsti hörð höf-
uðbein, enda reynir Glúmur ekki að særa
hann með vopnum heldur lætur hann dynja
mörg högg á durgi sem lætur bráðlega líf-
ið. Surtur járnhaus heitir víkingur mikill í
Flóamanna sögu, „hinn mesti illgerðamað-
ur,“ hann skorar á Ólaf jarl til einvígis og
fellur þó á hólmstefnu fyrir íslendingnum
Þorgilsi, sem heggur undan honum fótinn;
höfuðbeinin á Járnhausi mun hafa verið
öllu harðari en leggirnir.
Háreki járnhausi í Þorsteins sögu Vík-
ingssonar er lýst á þessa lund: „Þá er hann
var sjö vetra var hann sköllóttur um allt
höfuð. Haus hans var svo harður sem stál.
Því var hann járnhaus kallaður." Björn blá-
tönn hjó sinni ógnarlegu tönn í haus Há-
reki, „og skaðaði hann ekki.“ Nú munu
fáir treysta þessari fornsögu svo vel að
þeir leggi fullan trúnað á hveija staðhæf-
ingu sem í henni er fólgin, en þó verður
hinu naumast neitað að ’ninn óþekkti höfund-
ur hennar mun hafa þegið slíka vitneskju
úr einhveiju fornu minni um hausharða
garpa. í sömu sögu er getið um Herbrand
hinn höfuðmikla föður Ötunfaxa víkings sem
engin járn bitu, ekki einu sinni sverðið
Angurvaðill.
Göngu-Hrólfs saga lýsir mögnuðum ber-
serkjum; einn þeirra var Þórður Hléseyjar-
skalli, sem lét sér ekki bregða þegar Sigurð-
ur ullband hjó til hans, heldur atti hann
skallanum á móti, rétt eins og Áslákur hóln>
skalli gerði á sínum tíma, og beit ekki á. í
orrustunni miklu (31. kap.) gekk Þórður
fram með miklu kappi mót andstæðingum.
„Hann atti fram berum skallanum, en þótt
á hann væri höggvið með sverðum eða öx-
um, þá beit ekki.“ Slíkir atburðir gerast í
heimi hugarburðar, óraveg frá veruleika
Eglu. Nær heimi hennar er viðureign
tveggja Vestfirðinga í Hávarðar sögu ísfirð-
ings, þeirra Atla hins litla í Otradal og Þor-
gríms Dýrasonar. Báðir eru þeir fjölkunnug-
ir, enda bítur hvorugan vopn. Orð Þorgríms
eru sérstaklega eftirminnileg: „Hví dirfist
þú að tala um slíkt, því að eg hjó til þín
áðan svo sem mér var hægast, og beit ekki
á þinn vonda skalla.“ Atli lét sér ekki bregða
við smámuni, þótt lítill væri vexti: „Hann
greyfist niður að honum Þorgrími og bítur
sundur í honum barkann.“ Þetta afrek hef-
ur verið borið saman við meðferð Egils
Skalla-Grímssonar á Atla hinum skamma:
„Egill greyfðist að niður og beit í sundur í
honum barkann.“ Þeir sem lögðu stund á
barkabit voru einkum fordæður og fjöl-
kynngismenn.
Ýmis önnur dæmi mætti nefna úr forn-
sögum um sama stefíð, þá hörðu jámhausa
sem vopn orkuðu ekki á. Slíkir menn voru
einkum berserkir, enda er ástæða til að
ætla að þeir hafí verið Óðinsdýrkendur og
fjölkynngismenn. Þótt allt virðist vera á
huldu um uppruna Ásláks hólmskalla, þá
er freistandi að ætla að hann hafí einmitt
verið berserkur. Hann kemur til sögu með
því móti að Tófa Strút-Haraldsdóttir gefur
hann Búa hinum digra áður en þeir Jómsvík-
ingar leggja af stað í feigðarför til Noregs.
Þess eru önnur dæmi að höfðingjar ættu
berserki og gæfu öðrum. Frægir em sænsku
berserkirnir Halli og Leiknir, sem Eiríkur
hinn sigursæli gaf Hákoni Hlaðajarli, en
hann gaf þá síðan Vermundi hinum mjóva
í Bjarnarhöfn, sem lét Víga-Styr bróður sinn
fá þá.
Oeðlileg beinaharka kann að hafa stafað
af því að berserkir neyttu einhvers, sem
annað fólk lagði sér ekki til munns, í því
skyni að hrinda berserksgangi af stað og
slíkt kann að hafa valdið breytingu á gerð
beina. Vitaskuld er engan veginn ósennilegt
að miklum vígamönnum hafi þótt slægur í
hörðum beinum, jafnvel þótt þeir gyldu
þeirra í elli sinni. En hvað sem því líður, þá
er ástæða til að minnast Ynglinga sögu
þegar fjallað er um berserki og aðra járn-
hausa að fornu: „Óðinn kunni svo gera að
í orrustu urðu óvinir hans blindir eða dauf-
ir eða óttafullir, en vopn þeirra bitu eigi
heldur en vendir, en menn hans fóru brynju-
lausir og voru galr.ir sem hundar eða varg-
ar, bitu í skjöldu sína, voru sterkir sem birn-
ir eða griðungar. Þeir drápu mannfólkið,
en hvorki eldur né járn orti á þá. Það er
kallaður berserksgangur."
Höfundurerfyrrverandi prófessorvið Edinborg-
arháskóla.
«
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 17. JÚNÍ 1995 9