Lesbók Morgunblaðsins - 25.11.1995, Blaðsíða 2

v j «#
*• LSÍ5 .1
> „ -u
íjuöií.imgo. aipamöms.
. filltf ftiftól ffítffiT liK'ldlKO
% iifiifntmmm.aiaínir.iiu.
mb\ ... ?*,
f' :5 j —■ ... ' ' TMBt,
% W
"’v
()Íí!|?ií}iM.rtVt1Öí0iia(U?sS;£Í
! nnmt. ^ /\\
>’ ailitiWits v ; ('
/H!ím&tm<wmfttm s/ .1
v mim'.Sfm
pms.pifofs.
* 'fmuftigiluftlmim
- ' n(i.#cpmim«wfta.
t,.
2'v. ■ Vj! ' j .//■'V"-''’
. í-"
TÁKNMYND mannslíkamans í miðaldafræðum. Vkfalaust hafa menn hugsað sér
Gunnhildi líka þessari mynd með sporðdreka sem tákn kynfæranna.
(„Les Trés Riches Heures du Duc de Berzy“frá 15. öld.)
Sporðdrekinn var nátengdur sól-
arlagi. Ástæða þess er sú, að Sporð-
dreki var kenndur við nótt og myrk-
ur. Sporðdreki lifir ætíð í skugga
og er ljósfælinn mjög. Því var það,
að Sporðdreki var kenndur við land-
ið handan dauðans, þ.e. hann var
kenndur við dauðann sem staðreynd
lífs, endalok hverrar mannskepnu.
Sporðdreki var ekki einasta tengdur
dauða — hann var jafnframt tengd-
ur getnaði. Ekkert líf án dauða —
enginn dauði án lífs. Sú er hringrás
heimsins: einn fæðist þá annar deyr.
Af þeim sökum var Sporðdreki
snemma tengdur kynfærum karls
og konu og varð sú hlið hans ríkj-
andi á miðöldum. Þannig má sjá á
einni myndinni af annarri, að Sporð-
dreki birtist í stað kynfæranna í
myndum mannslíkamans.
Ef vér spyijum, hvort Gunnhildur
kóngamóðir beri þetta eðli, þá er
því fljótsvarað. í sjálfri Njálu leggur
hún Hrút Herjólfsson hjá sér og
lágu þau hvorki meira né minna en
hálfan mánuð á loftinu Gunnhildar.
Síðan leggur hún á Hrút, að hann
megi engi munúð fram koma við
konu þá sem hann ætlar sér á Is-
landi — en „fremja skalt þú mega
vilja þinn við aðrar konur“ (kafli
III- VI). Þannig sjáum vér, að jafn-
vel í Njálu er Sporðdrekaeðli Gunn-
hildar lifandi; vart mundi nokkur
kona hafa slíkt vald yfir kynfærum
manna önnur en drottning Sporð-
dreka. Þar var valdið yfir kynlífi og
dauða.
Það er þannig ekki einasta í Eg-
ils sögu, að Gunnhildur ber þetta
eðli; af öðrum sögnum íslendinga
má glöggt ætla, að það hafi verið
alþekkt. Þá sjáum vér í Stjörnu-
spekibók Warrens Kenton (Astro-
logy, (Thames and Hudson, 1975,
s.21), að enska borgin Dover var
undir merki Sporðdreka. í Njálu hét
Dover „Dofrar“; Kári (tíminn) siglir
frá Dofrum til íslands í bókarlok;
geta má sér þannig til, að Dofra-
nafn Noregs hafi tengst Sporðdreka
og Dofrafjöll verið Sporðdrekafjöll,
þ.e.a.s. Himinbjörg (nafn Dreka í
Stjömusjánni).
Auðveldlega má geta sér til um eðli
Hildigunnar innan Sporðdreka; að öllum
líkindum hefur hún verið hin eldrauða
stjama Antares, sem við Miðjarðarhaf var
kennd til hinnar Miklu móður (Statio Isi-
dis). Vart þarf að taka fram, að hin el-
drauða móðir var kveneðlið í sinni grim-
mustu mynd. Þegar Egill berst við leynda
óvini í för sinni til vesturs, á Vermalandi,
berst hann vafalítið við Sporðdrekamenn.
En það voru einmitt menn Hildigunnar.
Því ber svo við að auka, syo sem nánar
er frá skýrt í Egils sögu og Úlfum Tveim,
að Sporðdreki réð einnig útsynningi. Þegar
útsynningurinn steinóði hljóp á skip Böð-
vars, sonar Egils, svo að skipið kafði und-
ir þeim og þeir týndust allir — þá er full
ástæða til að ætla,_ að þar hafi komið til
eðli Hildigunnar. Útsynningurinn veldur
hinum mikla missi, sem nær hefur gengið
af Agli dauðum. Þá er það, sem kergjan
og óeirðin víkja úr Agli og skáldið tekur
völdin.
KONUNGSHJÓN SPORÐDREKA
í nýrri stjarnspekibók eftir Solange de
Mailly Nesle öðlust vér upplýsingar, sem
hljóta að teljast með afbrigðum forvitnileg-
ar vegna Egils sögu (Astrology, XVermont
1981 s.169). Þar er sýnt, að í merki Sporð-
dreka hafa búið konungshjón langar stund-
ir, sennilega allt frá tímunum fyrir Krists
burð. Rit þetta er ekki vísindarit og er
ekki gefið upp hvaðan myndin er fengin;
en virða má hana sjálfstætt, því að engar
smáupplýsingar gefur hún í sambandinu.
Myndin sýnir goðin Plútó og Próserpínu,
sem konungshjón undirheima, og liggur
Kerberos, hundur Heljar, þríhöfðaður við
fætur þeim.
Eins og við var að búast sýnir myndin
að þau skötuhjúin ríkja yfir myrkri og
dauða. En þau ríkja jafnfram yfir tónlist,
eða músík, sem var kennd við níu hvel
himins. Væntanlega á sú hliðin að sýna,
að þau konungshjónin skapa líf jafnframt
því að þau eyða lífi. Fáir sem rýna í mynd-
ina munu efa, að kerlingin er líkleg til að
vera rammgöldótt og jafnframt má geta
sér til um viðurnefni Eríks, blóðöx; vafalít-
ið var sú böðulsöxin, sem er tákn réttar,
konungs og dauða. Vér vitum, að stundum
var Sporðdreki tákn böðulsins.
Það voru m.ö.o. til myndir á miðöldum,
sem sýndu konungshjón í Sporðdreka-
merki. Þetta er umhugsunarvert, því að
engu er líkara en íslendingar hafi þekkt
þetta. Konungshjón Sporðdreka, Plútó og
Próserpína, nefndust oftar Hades og Pers-
ephoné (í grískum goðsögnum) og ríktu
þau að sjálfsögðu yfir landi dauðans. Er
ekki staður hér til að rekja þær flóknu
goðsagnir sem að þessu lúta; meginatriðið
er að Eiríki blóðöx og Gunnhildi kónga-
móður hefur augljóslega verið líkt við þessi
konungshjón dauða og kynfæra. Tánkn-
mál Sporðdreka sýnir þannig, að undir býr
eyðing og endurfæðing („destruction and
rebirth“).
Endurfæðing Egils Og
Kisturnar Tvær
Endurfæðing Egils í allegóríu sögu hans
verður við útsynning og dauða sonar hans;
söl og mjólk vekja hann af fyrra lífi óhemju-
skapar og ofbeldis. Þá stillir hann strengi
hörpu sinnar; engu er líkara en að íslend-
ingar hafi beinlínis þekkt tengslin sem sjást
í myndinni milli Ijóðlistar og endurfæðingar
(orðið músík var jafnt haft um ljóð sem
lag). Þannig er að sjá svo sem íslendingar
hafi á 13. öld verið ólíkt betur að sér. í.
stjörnuspeki en okkur er gjarnt að halda,
svo sem rakið er í Egils sögu og Úlfum
Tveim. Þannig má jafnframt ætla, að
Sonatorrek hafí beinlínis verið ort undir
áhrifum þeirrar hörpu sem kennd var við
Sporðdreka (getnaðurinn, kynið, ættin).
Öll þessi tengl gefa svo ástæðu til að
huga að silfri Egils. Fræg er frásögnin af
því, er Egill tók kistur sínar tvær fullar
af silfri, er Aðalsteinn konungur hafði gef-
ið honum; sökkti hann þeim í jörð niður
„ok eru þar margar gátur á, hvar Egill
muni hafa fólgit fé sitt“ ... „Fyrir neðan
tún at Mosfelli eru fen stór ok furðiliga
djúp; hafa þat margir fyrir satt, at Egill
muni þar hafa kastat í fé sínu. Fyrir sunn-
an ána eru laugar ok þar skammt frá jarð-
holur stórar, ok geta þess sumir, at Egill
muni þar hafa fólgit fé sitt,_ því at þangat
er optliga sénn haugaeldr“ (IF III, 297-98).
Goðfræðingurinn F. Guirand segir frá
því, að þegar konungur undirheima var
nefndur Plútó vísaði það jafnan til auðæfa.
Að sjálfsögðu voru auðæfí afrakstur akr-
anna, eins og goðsagnir Persephone bera
með sér, en eitt einkenndi Plútó: „Það var
hann, sem tók móti fé sem fólgið var í jörð.“
(NEW LAROUSSE Encyclopedia of Mytho-
logy, 1987, s. 165.) Þetta gefur með öllu
nýja mynd af Agli og sögu hans. Að sjálf-
sögðu kann goðsögn undir að búa, en þetta
kann eigi síður að vera sannfræði.
Hver er þá merking þess að Egill fól fé
sitt í jörð? Vér sjáum nú, að þessi hluti
frásagnarinnar verður ekki skilinn frá öðr-
um þáttum hennar. Þau Eiríkur blóðöx og
Gunnhildur kóngamóðir voru dæmigerving-
ar þeirra Plútó og Próserpínu sem konung-
ur og drottning Sporðdrekamerkis á himni.
Af margvíslegum atburðum Egils sögu
verður bert, að Egill sem Mann:dýrið dæmi-
gert, skáldið og læknirinn, sem jafnframt
bar dýrseðli, var teflt gegn þeim konungs-
hjónum sem voru táknmynd Noregs. Af
goðminninu sjáum vér og að þegar fé var
fólgið í jörð varð það eign Plútó — sem í
þessu tilviki Eiríkur blóðöx var kenndur
við. Ef sögnin er sannfræðileg hefur Egill
beinlínis haft þau Eirík og Gunnhildi í huga
þá er hann sökkti fé sínu í jörð og þá
væntanlega launað fyrir höfuð sitt, hinn
bárótta hjálma klett, sem hann hlaut að
gjöf í Jórvík forðum. Fen, furðulega djúp,
laugar og jarðholur stórar — og haugaeldur
— ekki mun nokkur maður efa, að þeim
fyrirbærum veraldar hafi ráðið reginöfl
undirheima. Hverra táknmyndir Eiríkur
blóðöx og Gunnhildur kóngamóðir voru í
sögu Egils. Þannig sjáum vér að hugsana-
þráðurinn er óslitinn í verkinu. Sem sýnir
enn á ný af hve frábærri list Egils saga
er sett saman. Það breytir í rauninni ekki
meginatriðinu, hvort sagan er upp spunnin
af goðsögninni einni, ellegar hvort sagan
af silfrinu er sönn í sagnfræðifegri merk-
ingu: hvor tveggja lausnin bindur féð Eiríki
blóðöx og ríki hans, Sporðdreka.
Egill var fast bundinn manneðlinu, getn-
aði og dauða.
Höfundur er fræðimaöur og hefur skrifaö verk-
iö Rætur íslenskrar menningar. Fyrri hluti grein-
arinnar birtist í síðustu Lesbók.
ÍVAR BJÖRNSSON
Vetrar-
kvíði
Nú haustar að og húmar fljótt
á kvöldin
og héla leggst á föla grassins
rót.
Þau blikna heiðu, bláu himin-
tjöldin
svo birta dagsins verður grá og
Ijót.
Þokki lífsins þver sem fé í gjöld-
in,
með þungum niði streymir
tímans fljót.
Það breytist margt er vetur
tekur völdin
og veldur kvíða og trega hal og
snót.
En þá skal minnast góðra
sumars gjafa
og gera þær að allra meina bót
og gleðjast yfir yndi þess að
hafa
alla daga gengið sólu mót.
Dapri maður, varpa frá þér vafa
og vorsins komu tilhlökkunar
njót.
Konan og
fötin
í búðinni finnst hið fegursta lín,
þú fæst ei um verðlagsins stig,
svo klæðirðu þig í fötin fín,
til fundar gengur við mig,
þú sem ert hjartfólgin heilladís
mín,
ég hugfanginn stari á þig.
Af fögnuði Ijóma þá fötin þín
og finnst að ég elski sig.
Höfundur er fyrrverandi kennari við
Verzlunarskólann. Ljóðið er úr nýrri
Ijóðabók hans, sem heitir „í haustlit-
um" og er önnur Ijóðabók hans.
Leiðrétting
í GREININNI um leikferil Lárusar Pálsson-
ar í Danmörku, sem birtist í Lesbók 11.
nóv. sl. urðu þau mistök að myndatextar
víxluðust. Leikkonan sem tekur í lokk úr
hári Lárusar á efstu myndinni er Clara
0sto og þau eru þarna í hlutverkum sínum
í „Frönskunámi og freistingum" eftir Ter-
ence Rattigan í Riddarasalnum 1940.
Á myndinni þar sem Lárus liggur útaf
og hjá honum situr kona, er hann í „Ósigr-
inum“ eftir Nordahl Grieg 1937 og leik-
kona er Bodil Ipsen. Þetta leiðréttist hér
með og eru lesendur beðnir velvirðingar.