Lesbók Morgunblaðsins - 25.11.1995, Blaðsíða 7

ANNA Magðalena Steenback,
eiginkona Arna og húsfrú
íNorska húsinu.
lega þarna inn í en hún var Áma hugleikin
eins og víða kemur fram í bréfum hans, til
dæmis til Jóns Sigurðsonar. Hann réðst með-
al annars í það að skrifa kennslubók í sjó-
mannafræðum eins og áður er gétið en hún
komst reyndar aldrei á prent.
Jónas Hallgrímsson var mikill áhugamaður
um náttúrvísindi og kom því til leiðar að árið
1840 beitti Hið íslenska bókmenntafélag sér
fyrir söfnun skýrslna um náttúru íslands og
er hluti þeirra skýrslna veðurathuganir frá
um 30 klerkum víða um land. Fyrir þann tíma
hafði verið haldið upp athugunum í Lambhús-
um á Álftanesi frá 1779 þar til í um aldamót-
in. Sveinn Pálsson læknir stundaði einnig
veðurathuganir frá því rétt fyrir aldamótin
til 1840 en þær mælingar eru ekki alveg
samfelldar vegna ferðalaga Sveins vegna
starfa sinna. Annar læknir, Jón Þorsteinsson,
landlæknir stundaði veðurmælingar frá því
að hann kom til starfa um 1820 og þar til
hann lést 1854. Áhugi og starf þessara manna
hafa eflaust átt sinn þátt í að Árni Thorlac-
íus fór að stunda þessar athuganir sínar en
hann sendi Hinu íslenska bókmenntafélagi
afrit af veðurbókum sínum og félagið útveg-
aði honum tæki til verksins. Fyrsta athugun-
in var gerð þann fyrsta dag septembermánað-
ar árið 1845 það er fyrir 150 árum síðan.
Þann dag var ríkjandi norðvestankaldi úr-
komulaust, og jafnþykkt til loftsins. Daginn
eftir snýst í suðvestan kalda og rigningu.
Ekki eru nefndar neinar tölur í þessum fyrstu
skýrslum en tveimur mánuðum seinna er
Árni kominn með tækjabúnað til að mæla
hita og loftþrýsting. Ekki voru tækin alltaf
eins góð og Árni hefði kosið því í bréfum
hans til Bókmenntafélagsins fer hann nokkr-
um sinnum fram á að fá ný tæki sem voru
betri og stundum urðu þau sem hann hafði
illa úti í veðrum og í eitt skiptið höfðu fylli-
raftar brotið fyrir honum hitamæli. Úrkomu-
mælingar hóf Árni í september 1856 og eru
því líka lengstu samfelldu úrkomumælingarn-
ar úr Stykkishólmi. Notagildi þessara athug-
ana í dag er mikið því svona löng mælinga-
saga gefur góða heildarsýn yfir veður til lengri
tíma og ekki síst þegar bætt er við þeim sem
gerðar voru áður en Árni byijaði. Þannig
má segja að við getum séð hvernig veður
hefur verið hér í um 200 ár.
Árið 1873 fer Árni að athuga veður fyrir
dönsku veðurstofuna og hafa veðurathugan-
irnar síðan verið á vegum opinberra aðila en
ekki vinna áhugasamra einstaklinga sem voru
í raun á undan sinni samtíð í hugsun og verki.
Síðasta færsla Árna í veðurbók sína var
30. júní 1889 klukkan 9 að kvöldi. Þá var
vindur á suðvestan, veðurhæðin 2, skýjað
loft og rigningaskúrir, loftvog var hækkandi
og sýndi 762,40 mm, hitinn var 8,8 stig,
hámarkshiti dagsins var 11,5 stig. Daginn
eftir tók sonur hans við starfinu. Árni andað-
ist þann 29. apríl 1891
í grein eins og þessari er ekki hægt að
setja fram tæmandi upplýsingar um þann
merkismann Árna Thorlacíus og lífsstarf
hans, eða um veðurathuganir hér á landi.
Þarna er verðugt efni fyrir sérfræðinga á
þessu sviði að rannsaka og skrifa um og von-
andi verður Veðurstofu íslands gert kleift að
ráðast í slíkt verkefni nú þegar sú stofnun
stendur á tímamótum og_ 150 ára saga sam-
felldra veðurathugana á íslandi er staðreynd.
Hér í Norska húsinu í Stykkishómi, þar sem
Árni Thorlacíus stundaði þetta merka starf
sitt, stendur til að koma upp sýningu um
hinar merku athuganir hans en rit um sögu
veðurathugana á Islandi væri verðugur minn-
isvarði um frumkvöðlana á þessu sviði.
Höfundur er þjóðfræðingur og forstöðumaður
Byggðasafns Snæfellinga og Hnappdæla í
Stykkishólmi.
gamla daga“ hafi fólk lifað og dáið í
Raupað og rissað
í Grjóta-
þorpi
Texti og teikningar:
Ragnar Lár.
GRJÓTAÞORPIÐ er eins og vin í
eyðimörk. Fyrir nokkrum árum
heyrðust þær raddir að „þorpið“
skyldi afmáð með öllu. Það
skyldi rífa þessa bannsettu kofa og hreinsa
til á svæðinu. Þarna skyldi rísa ný háborg
með „hallir og turna“. Á þeim tíma sem
umræðan stóð sem hæst, hafði Morgun-
blaðshúsið þegar risið, fyrir miðju Austur-
strætis, og tilheyrði nú Áðalstræti 6. Sum-
um féll allur ketill í eld, er þeir sáu „kass-
ann“ 'risinn við Austurstrætisendann og
leist ekki á blikuna. Vegfarendum Austur-
strætis var meinað útsýni vestur í Gijóta-
þorpið og þeim fáu sem áttu enn samastað
í því gamla þorpi var fyrirmunað að sjá
til austurs. Þeir sáu ekki lengur Austur-
strætið og misstu mikils.
Góðir „verndarar" sáu síðan til þess,
að Gijótaþorpið var endurreist, í stað þess
að vera rifið niður, eins og sterkar raddir
kröfðust.
Væntanlega eru flestir sammála „vernd-
armönnum" í dag. Það hefði verið sjónar-
sviftir að þessum kjarna gömlu Reykjavík-
ur. Á sínum tíma voru uppi háværar radd-
ir þeirra sem vildu Bernhöftstorfuna
„feiga“. Svo langt gengu þeir sem þá skoð-
un höfðu, að kveikt var í húsunum, en þá
aðferð nota þeir gjaman sem rökþrota eru
og hafa slæman málstað að veija. -Það
mætti líkja slíkum aðgerðum við frægar
bókabrennur nasista, kommúnista og ann-
arra ofstækismanna.
Sem betur fer stendur kjarni Gijóta-
þorpsins ennþá. Þar hafa hús verið endur-
gerð og eru flest til sóma í dag.
í sum húsin hefur lífið hafið innreið sína
á ný. Um þorpið ganga ungir og aldnir,
gamlar götur og stíga. Morgunblaðshúsið
er ekki lengur Morgunblaðshús. Nú hefur
borgin keypt „hjallinn" og gert að „borgar-
bókasafni“. Sú gerð er reyndar ógalin, svo
framarlega sem borgarbókasafnið heldur
áfram sinni ágætu starfsemi, með útibúum
sínum og bókabílum.
Það má nefnilega ekki gleyma því, að
fólk, ungir og aldnir, er ekki hætt að lesa
bækur, þrátt fyrir sjónvarp, fjölvarp, út-
varp og aðra afþreyingu. Það er svo dá-
samlegt, þrátt fyrir allt, að bókin á sinn
hljómgrunn í hjörtum fólksins.
Gefir þú barni bók þá fletta litlir fingur
blaði eftir blað. Lesir þú fyrir barnið, það
sem á síðurnar er letrað, þá hlustar það
og bíður með óþreýju þess að geta lesið
sjálft. Hvort sem þú lest gömul ævintýri
eða ný, þá er barnshugurinn opinn fyrir
nýjum ævintýrum. Barnið skynjar að þau
tákn sem pabbi og mamma, eða afi og
amma sjá á síðunum ljúka upp leyndar-
dómum ævintýranna. Barnið hugsar: Ég
þarf að læra .að þekkja þau tákn sem
mamma og pabbi lesa á síðunum í bók-
inni. Á tölvuöld breytist margt í lífi barna,
unglinga og fullorðinna.
Alls konar tákn koma í stað orða. Töl-
van er tekin við . Samt er það víst, að
ekkert verður til af engu. Mjólkin verður
ekki til í kjörbúðinni. Það getur tekið tíma
að útskýra fyrir borgarbarninu að mjólkin
komi úr júgri kýrinnar og hafi verið ætluð
kálfinum, en ekki barninu. Það er kannski
ómaksins vert að útskýra þetta fyrir barn-
inu.
Kannski er það líka ómaksins vert að
útskýra það fyrir borgarbarninu að í
gamla Gijótaþorpinu. Það fólk hafi verið
eins og við, sem nú erum á dögum, átt
gleði sína og sorgir, verið hér eins og afi
þess og amma og langafi og langamma,
svo ekki sé lengra seilst.
> Þessum línum fylgja tvær teikningar
sem gerðar eru í Gijótaþorpi árið 1964.
Þá var draslaralegt um að litast á svæðinu
og mundu fæstir trúa sem um „þorpið“
ganga í dag.
Þarna voru húshræ sem nú eru orðin
virðuleg íbúðarhús. Þá voru bakgarðar
fullir af rusli og drasli. Nú finnst varla
óæskilegt dót í görðum.
Til gamans fylgja tvær aðrar teikningar
þessum línum. Einkum er það vegna þess
að þær eru gerðar á sama tírna, eða árið
1964. Önnur teikningin er frá Lágholts-
vegi, af húsi sem löngu er horfið, en stóð
á bak við „Sambandshúsið", er svo var
nefnt.
Hin teikningin er af Litlu-Brekku sem
stóð skammt þar frá sem hjónagarðar
Háskólans eru nú og vegurinn liggur út í
Skeijafjörð. Þetta litla hús, með torfþak-
inu, var íbúðarhús Eðvarðs Sigurðssonar,
formanns Dagsbrúnar og alþingismanns,
og bjó hann enn í húsinu þá er teikningin
er gerð. Litla-Brekka var einn síðasti „torf-
bær“ sem notaður var til íbúðar í Reykja-
vík.
Já, svona er stutt í fortíðina.
Höfundur er myndlistarmaður og kennari.
ViD lÚGHOlTóVEe /96Y.
*
LESBÓK MORGUt^LAÐSINS 25. NÓVEMBER 1995 7