Lesbók Morgunblaðsins - 13.01.1996, Blaðsíða 5

lallast að þeim sem vinnur, svo auðvelt er
ið sjá ofan í það, enda glampandi rafmagns-
jós frá ljósaperu í borðinu, og lýsir hún
íylkið vel innan.
Átökin sem þarf til þess að sverfa eða
illu heldur skera málminn, leggur því allm-
kinn þunga á fæturna.
Við þessa vinnu höfðu fyrst unnið aðeins
carlmenn, en þegar ég kom fyrst, var verið
ið kynna kvenfólkinu þessa vinnu. Þær
mru þá um 50. Með því að hafa á höndun-
im tvenna vinnuvettlinga tókst mörgum að
/enjast þessari vinnu, en fleiri voru þó við
)etta sem hættu bráðlega. Tíminn leið og
alltaf var unnið sleitulaust.
Hergögn vantaði til Frakklands veturinn
1916 til 1917 og var þá oft rekið á eftir
með hylkin. Lengi vel þótti gott að sverfa
500 hylki á dag. En dag einn kom forstjór-
inn og bað um að gerð væru 550. í þá tölu
komust nokkrar og var ég ein af þeim.
Daginn eftir kom forstjórinn enn og vildi
nú fá 600. Mér tókst það. Vinnusystur mín-
ar hrópuðu: „Elísabet, ég veit ekki hvernig
þú ferð að þessu.“ „Ég veit það ekki sjálf,“
sagði ég. „Við erum allar að gefast upp,“
sögðu þær, „skyldi þetta aldrei taka enda?“
„Ég fer héðan,“ sagði ég. „Ég verð að kom-
ast burtu frá þessu verki.“ Eg var þá um
hríð búin að sækja mótorskóla er heitir
Pristley Motor School, og er utanvert við
borgina. Þau kvöld er ég fór þangað, kom
ég aldrei heim fyrr en kl. 12.
Eftir tiltekinn tíma tók ég svo prófið og
skírteinið á ég enn. En ég hélt samt áfram
vinnunni þar til ég varð fyrir því slysi að
meiðast á fæti. Ég lá í sex vikur og meiðsl-
in hafa alltaf bagað mig. Nú gat ég ekki
lengur unnið á deildinni. Ég tók því það ráð
að skrifa sjálfum forstjóra firmans; gat þess
að ég væri búin að taka bílstjórapróf og fór
fram á það, að firmað léti mig fá atvinnu
sem bílstjóra.
Á RAUÐA Kross-Bílnum
Ég fékk bréf eftir tvo daga, þar sem ég
var beðin að mæta þá þegar. Hann var hinn
ágætasti, eins og ávallt. „Þér eigið metið í
sprengikúluhylkjunum," sagði hann, „og við
tökum yður strax sem bílstjóra. Við höfum
aðra unga stúlku, sem byijar um leið og
þér. Við verðum að fara að taka kvenfólkið
í aksturinn." Þá vissi ég ekki um neina konu
í Birmingham, sem ók bíl.
Fyrst í stað ók ég áðeins léttum bifreið-
um, en seinna koma að því að ég varð að
taka Rauða kross bifreið firmans og henni
ók ég þar til vopnahlé var samið. En það
var heldur ekki létt verk. Það varð að aka
á sjúkrahús öllum þeim sem urðu fyrir slys-
um innan verksmiðjunnar, og þar að auki
að taka á móti særðum hermönnum, sem
sendir voru frá meginlandinu, og koma þeim
á spítala, hér og hvar.
Bílstjórinn varð að hjálpa til að bera sjúkl
ingana inn í sjúkrahúsin og var það erfitt
verk fyrir kvenfólk, en ég var svo heppin
að gefast ekki upp.
Loks kom vopnahléið, 11. nóvember 1918.
Alllöngu áður var talað um að breyting
væri í aðsigi, en allur almenningur þorði
ekki að trúa því. Að kvöldi þess 10. var
búið að segja verksmiðjufólkinu að ef samn-
ingar um vopnahlé tækjust með stórveldun-
um, yrðu hlið verksmiðjunnar opnuð klukk-
an 11 fyrir hádegi, og þá mættu allir fara
út, og bílstjórarnir mættu taka bílana hvert
sem þeir vildu. En ef samningar tækjust
ekki, yrði unnið til kvölds, eins og venjulega.
Eftirvæntingunni um morguninn er ekki
hægt að lýsa. Enginn snerti á verki, en úr
bifreiðastöðinni voru einhveijir að skjótast
út smátt og smátt; þeir voru að kaupa blóm
og litla fána, til þess að láta á bílana, ef
vel færi, en létu samt enga sjá þetta. Állir
töluðu í hljóði. Það var eins og öll tilveran
stæði á öndinni.
Klukkan ellefu slengdi lögregla verk-
smiðjunnar upp hliðunum, og flautur hennar
blésu eins og þær ætluðu að rifna. Fólkið
ruddist út, æpandi gleðióp. Frá flugstöð-
inni, Castle Bromwich, kom feikilegur íjöldi
flugvéla, sem köstuðu niður blómum og
fánum. Ég fór fyrst heimleiðis með Rauða
kross-bifreiðina. Ég mætti húsmóður minni
í dyrunum. Hún átti mann sinn í landhernum
og soninn í sjóliðinu. „Það er komið vopna-
hlé,“ sagði ég. „Vopnahlé, vopnahlé." „Guði
almáttugum sé lof,“ hrópaði hún og ég hélt
hún ætlaði alveg að sleppa sér. Um borgina
varð hvorki ekið eða gengið fyrir múgnum.
Þó að mikið gengi á í júní, þegar friður var
saminn, komst það þó ekki í líkingu við
vopnahlésdaginn 11. nóvember og enn eru
allar verksmiðjur og öll umferð á Bretlandi
stöðvuð þennan dag í 5 mínútur.
Höfundurinn fluttist til Seyðisfjarðar að stríðinu
loknu og var kaupmaður í Verzluninni Breiða-
bliki, allt til 1956. Hún er nú látin.
Havel, Heidegger
og tæknihyggjan
Eftir KRISTJÁN G. ARNGRÍMSSON
ÞAÐ ER ekki ný hugmynd að
tæknivæðing hins vestræna
heims sé í raun og veru af hinu
illa og alls ekki til þess fallin
að færa mannkynið nær sínu
raunverulega eðli, heldur hafi
'hún þvert á móti gert heiminn (þann vest-
ræna að minnsta kosti) ómanneskjulegan.
Sumir eru andvígir öllu því sem til tækni má
teljast; kjamorkuverum, tölvum, bflum og
þess háttar, og vilja að fólk lifi með náttúr-
unni ótruflað af tækjafargani. I Bandaríkjun-
um hefur einhver um árabil fengist við þá
iðju að senda fólki sprengjur í pósti og hefur
þannig orðið þrem að fjörtjóni. í bréfi til blaðs-
ins The New York Times nýverið sagðist
sprengjusendandinn vera að vinna gegn
tæknivæðingu þjóðfélagsins og eiga sér
draum um anarkískan heim. Flestum þykir
þetta viðhorf líklega í besta falli heimskulegt
og í versta falli hættulegt.
Bandaríkjamaðurinn John Zerzan er sann-
færður andstæðingur tæknivæðingar, og í
grundvallaratriðum sammála þeim sem
sprengjumar sendir, þótt honum þyki fráleitt
að drepa fólk af þessu tilefni. Zerzan býr við
þröngan kost í bænum Eugene í Oregonríki.
Hann á auðvitað hvorki tölvu né bíl, en hins
vegar á hann lítið svarthvítt sjónvarpstæki sem
hann segist skammast sín fyrir. Allt er þetta
af hugsjónaástæðum fremur en efnahagsá-
stæðum, því Zerzan er vel menntaður og
gæti líklega haft ágætlega upp úr sér með
kennslu og skrifum. Hann segir að tækni sé
í raun og veru yfirboðari manna en ekki verk-
færi þeirra, og hneppi þá í hlekki fremur en
að auka frelsi þeirra. Hann segir það blekk-
ingu að halda að „hnignun þjóðfélagsins og
einstaklingsins [verði] breytt með nútíma
tækni. Þama er kjami þess sem sífellt plagar
þjóðfélagið."
Zerzan er öfgamaður, svo mikið er víst.
Það em öfgar að hafna tækni og tækjum
með þessum hætti, og fordæma þjóðfélagið.
Og sá sem tekur upp á því að myrða samborg-
ara sína á þessum forsendum er ekkert annað
en glæpamaður.
En það em ekki endilega öfgar að velta
því fyrir sér hvort tæknin sé vaxin okkur
yfir höfuð og sé farin að ráðskast með okk-
ur, fremur en við með hana. Það er þó til-
gangslítið, held ég, að vera með stórar fullyrð-
ingar um að tækni sé hættuleg og að með
yfirþyrmandi tæknihyggju séum við í rauninn
að grafa okkar eigin gröf. En það má velta
því fyrir sér hvemig megi skilja tækni, og
þá sérstakiega hvað sé fólgið í þeirri hug-
mynd að tæknin sé verkfæri í höndum okkar.
2.
í ritgerð frá árinu 1984 minnist Vaclav
Havel, núverandi forseti Tékklands, þess þeg-
ar hann barn að aldri sá það sem hann kall-
aði „mennina óhreinka himininn" þar sem
þykkan reyk lagði frá verksmiðju. Havel seg-
ir að í hvert skipti sem hann sá reykinn hafi
hann fengið sterklega á tilfinninguna að eitt-
hvað alvarlegt væri að. Þessi minning vekur
hjá Havel spumingar sem angra hann. Að
hveiju beinast þær spurningar? Þær beinast
að tækninni og tengslum okkar við hana.
Havel segir að mengunin hafi ekki bara verið
dæmi um tæknileg mistök þar sem gleymst
hafi að taka náttúruvemdarsjónarmið með
reikninginn, og leiðrétta mætti með viðeig-
andi síu á reykháf verksmiðjunnar, eða öðrum
hreinsibúnaði. Verksmiðjan væri öllu heldur
táknræn fyrir það tímabil í sögu okkar sem
leitist við að yfirstíga takmörk sem náttúran
setur; hundsar viðmið náttúmnnar og vill
taka mið af einkahagsmunum og selja ein
staklingum sjálfdæmi í umgengni við náttúr-
una. Havel er ekki svarinn andstæðingur allra
afurða tæknisamfélags nútímans, eins og
Zerzan, og var ekki að andæfa þessari til
teknu verksmiðju, svona eins og einhver sem
kynni að vera á móti því að byggt verði ál
ver. Það eru allar líkur á að viðeigandi hreinsi
búnaður hefði komið í veg fyrir mengun frá
verksmiðjunni, en það gildir einu. Spuming-
arnar sem leita á Havel snúast í rauninni
ekki um það hvernig best megi hagnýta tækn
ina, heldur hvert sé eðli hennar.
Hér er Havel kominn á slóðir sem þýski
heimspekingurinn Martin Heidegger fór um
í ritgerðinni Spuming er varðar tækni árið
1953. Það kann að vera að Heidegger hafi
verið öllu andsnúnari tækninni en Havel er,
en vandinn sem þeir greina er samt hinn
wmmwmmwm
sami. Hvemig getum við útskýrt tækni og
tengsl okkar við hana?
Það er, eins og áður sagði, viðtekin hug-
mynd að tækni sé verkfæri í höndum okkar
og að við notum þetta verkfæri til þess að
geta lifað betra lífi. Meginhugmynd Heidegg-
ers er sú, að ef þessi hugmynd eigi að stand-
ast þá megum við ekki svara spumingunni
um eðli tækninnar - hvað er tækni? - á for-
sendum hennar sjálfrar. Tæknileg viðbrögð
við tæknilegum mistökum em samkvæmt
þessu ekki til marks um að við höfum vald
á tækninni sem verkfæri. Því var það, að
Havel var ekki í rónni þótt settur væri hreinsi-
búnaður á reykháfinn sem „óhreinkaði himin-
inn“. Ef okkur reynist ókleift að útskýra hvað
tækni er án þess að grípa til forsendna tækn-
innar sjálfrar við að útskýra hana virðist sú
fullyrðing að tækni sé verkfæri okkar í hæsta
máta vafasöm.
Leit Heideggers að „eðli“ tækninnar virðist
hafa verið tilraun til þess að útskýra tæknina
á allsendis ótæknilegum forsendum. Kannski
er það þess vegna sem manni fer stundum
að sýnast skrif Heideggers með öllu óskiljan-
leg; hann revndi að sniðganga hefðbundnar
hugmyndir, vegna þess að þær leiða mann
ósjálfrátt inn á braut tæknilegrar hugsunar -
sem er einmitt það sem hann vildi komast hjá.
Hann vildi líka forðast að spyija um það
hvað okkur finnst tækni vera. Sú spurning
væri um það hvaða hugmyndir við höfum um
tækni, fremur en það hvað tækni sé i eðli
sínu. Hann leitaði að sannleikanum um tækn-
ina, og sannleikurinn er um hlutina sjálfa,
ekki hugmyndir okkar um þá. (Þessu mætti
ef til vill hafna á þeim forsendum að tækni
sé ekkert í sjálfri sér - hafi ekkert eðli -
heldur sé bara hugmynd í kollinum á okkur.)
3.
Til þess að gefa eðli tækninnar nafn greip
Heidegger til þýska orðsins „Ge-Stell“, sem
ef til vill máþýða með íslenska orðinu „skorð-
ur“. Hugmynd Heideggers virðist þannig hafa
verið sú, að tækni sé ekki tæki sem við not-
um, heldur skorður sem við erum í (uppgötv-
um) og er grundvallarforsenda þess hvemig
við skiljum og hugsum um hvaðeina (veröld-
ina). Áðan var minnst á sannleikann, og þótt
það sé einföldun að segja Heidegger hafa lit
ið svo á að tæknin væri orðin að sannleikan-
um um hlutskipti okkar, er það ekki alveg út
í hött. Tæknin er, samkvæmt þessu viðhorfi,
orðin það sem okkur helst sýnist vera hið
sanna um heiminn. Það er, við sjáum ekki
betur en að mynd tækninnar af heiminum
sé heimurinn eins og hann er í eðli sínu.
Heidegger tekur dæmi af náttúrunni. !
skorðum tækninnar gerir skilningur okkar
kröfur til náttúrunnar og vill nytja hana sér
til hagsbóta. Náttúran verður að náttúruauð
lind sem gefur arð. Hafið verður að ftskimið-
um; Blanda að Blönduvirkjun. Það er munur
þarna á. Náttúran skilin sem náttúruauðlind,
er öðruvísi en náttúran sjálf. Náttúruauðlind
er í eðli sínu eitthvað sem við höfum stjórn
á og setjum skilyrði, en náttúran sjálf er
handan þess sem við fáum nokkru ráðið um.
Heidegger snýr sér næst að tengslum manns
og náttúru. Hann tekur dæmi af smábónda
sem yrkir jörðina án stórtækra vinnuvéla.
Heidegger hefur verið gagnrýndur fyrir óraun-
sæi og rómantíska upphafningu á hlutskipti
bóndans, sem væri án efa mun betur settur
ef hann nyti aðstoðar tækninnar, sem Heideg-
ger virðist helst fyrirlíta. (Og sennilega myndi
bóndinn sjálfur, ef spurður, helst af öllu kjósa
sér tæknilega aðstoð.) En það sem vakir fyrir .
Heidegger er ekki endilega að upphefja bónd-
ann sem hetju, heldur öllu fremur að draga
betur fram mismunandi viðhorf til náttúrunn-
ar. Þegar við nýtum náttúruauðlind gerum við
kröfu til náttúrunnar - setjum henni skilyrði
að uppfylla. Það eru okkar skilyrði, reist á
okkar forsendum, fremur en forsendum sem
eru náttúrunnar sjálfrar. Bóndinn, í dæmi
Heideggers, lætur hins vegar duga (vegna
skorts á tækjum, væntanlega) að bregðast við
náttúrunni á hennar eigin forsendum, án þess
að sveigja hana að kröfum sínum. Það er út
í hött að segja að við bregðumst við náttúru-
auðlind á sama hátt og bóndinn bregst við
jörðinni sem hann yrkir.
Þegar náttúran, sem náttúruauðlind, er
farin að lúta okkar eigin forsendum getum
við krafíst af henni nytja - til dæmis raf-
orku. Þannig skiljum við stórfljótið ekki leng-
ur nema sem orkulind, og að nytja hana ekki
væri einfaldlega sóun á verðmætum. Spurn-
ingunni um hvað stórfljótið er í eðli sínu,
verður samkvæmt þessu einungis svarað
þannig. Stórfljótið er orkulind.
Nú mætti spyija: Hvað annað? Hvað getur
fljótið verið annað en orkulind?
Þeirri spurningu kann að vera erfitt að
svara, og einmitt það - að svar sé vandfund-
ið - er mikilvægt, að mati Heideggers. Hann
vakti spumingar er varða tækni til þess að
athuga tengsl okkar við hana, hvort þau
tengsl séu fijáls, og heldur því fram að svo
sé ekki. Hann segir okkur vera í skorðum sem
tæknin setur okkur. Skilningur okkar á nátt-
úrunni sem náttúruauðlind, svo sem í dæminu
af fljótinu hér að ofan, er ekki skilningur sem
við höfum sjálf smíðað, heldur uppgötvum
að við höfum. Þess vegna lendum við í vand-
ræðum þegar við ætlum að útskýra fljótið sem
eitthvað annað en orkulind.
Þess vegna vildi Heidegger hafna þeirri
útskýringu á tækni að hún sé einungis tæki
sem við stjómum. Og af sömu ástæðu, að
því er virðist, fellir Havel sig ekki við það
að sía á strompinn sé raunverulega lausn á
þeim vanda sem honum sýnist hljótast af
verksmiðjunni sem mengar himinninn. Þótt
tæknileg úrbót kunni að koma í veg fyrir
mengun er það ekki til marks um að við
höfum stjórn á tækninni, heldur fremur hitt
að við emm ófær um að bregðast við á ann-
an hátt en tæknilegan (það er, á forsendum-
tækninnar sjálfrar). Á meðan svo er virðist
vafasamt að segja að tæknin sé verkfæri sem
i öllu lýtur okkar stjórn.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 13. JANÚAR 1996