Lesbók Morgunblaðsins - 17.02.1996, Síða 10

Að kveða dýrt
á rússnesku
ússneskir bókmenntamenn hafa glímt við rím-
þrautir í kvæðum Hallgríms Péturssonar og
reynt að skapa dróttkvæðan hátt á rússnesku.
Bæði til að sanna að hægt sé að þýða hvað
sem vera skal á móðurmál þeirra og til þess
að sýna hollustu sína við þá rómanísku trú
eða von, að einmitt á íslandi hafi þau undur
gerst fyrr og síðar að skáldskapur varð snar
þáttur þjóðlífs og mikill hvati til allskonar af-
reka.
Mér berst í hendur vélritað handrit á rúss-
nesku og á fremstu síðu er handskrifað:
„Kvæði Hallgríms Péturssonar í rússneskum
búningi Vladímírs Tíkhomírovs". Ég hugsa
sem svo: gaman að vita af því að svona sér-
vitringar eru til. Það gaman lyftir sér á kreik
um leið og handritinu er flett. Fyrsta erindið er
svona:
Prédki, úshli vy!
vy byli pravdívy
mogútsjí í pravy
v trúdé né lénívy
v súdé spravédlívy
í zhili dlja slavy.
Byli koní rétívy
byii zvonki tétfvy
byli bítvy krovavy
í v morskíje razlívy
veli korabli vy
dlja-radi zabavy.
Lesandinn þarf ekki að skilja textann til
að sjá að hér er verið að þýða Aldarhátt
Hallgríms. Og sá sem skilur þýðinguna, hann
getur ekki annað en dáðst að því hve fimlega
er glímt við þá rímþraut sem kvæðið er. Það
kemur líka fljótt í ljós, að sá sem á rússnesku
vili yrkja undir svo erfiðum bragarhætti, neyð-
ist til að taka sér ýmisleg skáldaleyfi. Ef við
tækjum okkur til og þýddum rússneska text-
ann aftur á íslensku yrði útkoman á þessa leið:
Hallgrímur
Áður á tíðum
var tíska hjá lýðum
svo tryggorðir kenndu
frá bamdómi blíðum
með fremdar hag fríðum
að frægðum sér vendu
Af strengboga stríðum
í Hárs elda hríðum
þeir herskeytin sendu
eða á mar víðum
skervallar skíðum
til skemmtunar renndu
Tíkhomírov:
Forfeður horfnir!
þið sannsöglir voruð
Steblín-Kamenskíj er
einhver mestur
afreksmaður í norrænum
fræðum sem Rússar hafa
átt. Hann hefur sagt:
„Fornar íslenskar
bókmenntir urðu mér
einskonar álög. Mesta
furðu mína vakti það hve
gjörólíkar þær voru að
allri innri gerð þeim
bókmenntum sem ég
hafði áður kynnst.“
Eftir ÁRNA BERGMANN
FI033MH PPAMMATHKA Eumcmro mm,
CKAAbAOB
cocTiMnnt* 4y\i>ÐiinK03n. En IlmiEFATorcKAro IIi.ico*iectiia TocTyiArunn
Iluiiiioii Kmiriiiiu MAPIH IIAILIOUHIjI
WaAaHHe no/iroTOÐHjiH llpvruicpocin. llpKA>opno<> I’ucciilcnuO ll|iaauc.mmiiuil n Bcfma|rt Kopnau
C. B. HETPOB, (.mctjninojin CafUiniuibi.nn.
M. H. CTEBJIHH-KAMEHCKHH •
H3flATBJIBCTBO «HAyKA» JíeHHHrpaACKoe oTAeneHHe C.-HKTEPIiyPl'Ti. Tiinorp.'M.iii Umiiki'jtoi’ckoíí Aiuiacmíii Uajio.
JleHHHrpaA • 1979
TITILBLAD á þýðingum Petrovs,
Poezfla skaldov: Það sem er erfítt
getur verið alþýðlegt.
ÁRIÐ 1849 kom út „Málfræði
íslenskrar tungu“ eftir séra Stefan
Sabínín, en hann hélt nyög fram
rómantískum hugmyndum um ágæti
íslenskrar tungu og bókmennta.
voldugir og réttvísir
hvergi latir til starfa
réttlátir að dómum
og lifðuð fyrir frægðina
Hestar vakrir voru
bogastrengir sungu
orustur voru blóðugar
og um hafsundin
stýrðuð þið skipum
til skemmtunar.
En þessi munur á textum er minni en hann
gæti sýnst í fljótu bragði, ef lesandinn fellst
á það, að inntak slíks kvæðis sé ekki síst í
hljómfalli þess, í orðanna músík. Því nær
Tíhkomírov ágætlega - eins þótt hann kunni
ekki íslensku sjálfur og vinni þýðingar sínar
upp úr bókstafsþýðingum. En hann er sæmi-
lega reyndur þýðari, segir próf. Olga Smím-
ítskaja sem handritið sendi, hefur gefið út
þýðingu á fomenskum kvæðum (m.a. Beow-
ulf), einnig hefur hann glímt við Völuspá,
Þrymskviðu - og Rigvedu hina indversku.
Rímþrautir Og
Stuðlasetning
Fordæmi Tíkhomírovs, sem hefur einnig
þýtt Flærðarsennu Hallgríms, Ölerindi og
a.m.k. einn Passíusálm, vekur upp ýmislegar
spumingar um þýðingar á kvæðum. Ekki síst
þessa: hve strangar kröfur eiga menn að
gera til þess að þýðing samsvari
framtextanum - bæði að merkingu og að
bragformi? Eins og menn vita hefur slaknað
nokkuð á þeim kröfum að undanfömu - t.d.
hafa Islendingar þýtt kvæði eftir rússnesk
höfuðskáld okkár aldar, Akhmatovu og
Pastemak, án þess að taka tillit til þess, að
ljóð þeirra era rímuð oftast nær og fylgja
hefðbundnum bragarháttum. Þegar erlendir
þýðendur glíma við íslensk ljóð reyna þeir ef
til vill að ríma með svipuðum hætti og við
geram. En þeir ráðast þó sjaldan í skáldskap
sem mjög dýrt er kveðinn og svo til alltaf
láta þeir stuðlasetningu lönd og leið.
Tíkhomírov ræðst t.d. í mikia rímþraut, en
hann stuðlar ekki.
Samt era til Rússar sem era enn þijóskari
og sérvitrari en hann. Þeir hafa í glímu sinni
við foman íslenskan skáldskap reynt bæði
að stuðla og meira að segja smíða sér
einskonar dróttkvæðan hátt rússneskan. Safn
slíkra þýðinga, Poezíja skaldov, sem Sergej
Petrov hefur gert, kom út hjá forlagi sovésku
vísindaakademíunnar árið 1979 og er um
margt einstakt í sinni röð. Því eins og sá
ágæti íslenskufræðingur Míkhaíl
Steblín-Kamenskíj komst að orði í formála
útgáfunnar:
„í þessari útgáfu er í fyrsta sinn reynt að
þýða skáldakvæði undir bragarhætti
frumtextans, þeas. með því að endurskapa
allt það flókna og stranga mynstur stuðla og
höfuðstafa og innríms, sem er sjálfur kjarni
máls í fomum norrænum skáldakveðskap. í
þýðingunni endurspeglast og önnur sérkenni
þessa forms: myrkar skáldlegar umritanir,
líkar gátum (svonefndar kenningar), undarleg
samfléttun einstakra setninga,
sjaldhafnarorðaforði, einatt forneskjulegur".
En Steblín-Kamenskíj hafði sjálfur tekið
sér góðan tíma áður en þessi formáli var
skrifaður til að efast um að það væri yfirhöfuð
hægt að þýða vísur - og drápur Halifreðar
vandræðaskálds og Egils Skallagrímssonar á
rússnesku.
Eitthvað Allt Annað
Steblín-Kamenskíj, einhver mestur
afreksmaður í norrænum fræðum sem Rússar
hafa átt, varði árið 1948 doktorsritgerð sína
um skáldakveðskap, og var áreiðanlega einn
yngri fræðimanna í Sovétríkjunum á þeim tíma
um að fást við svo framandlegt og fágætt
viðfangsefni. En Steblín-Kamenskíj hefur lýst
því ágætlega í inngangi að bók sinni
Stanovleníje líteratúry („Bókmenntir verða
til“), hvernig áhuginn á íslenskum
bókmenntum vaknaði og efldist í honum eftir
því sem hann komst betur inn í hina fomu
texta:
„Fomar íslenskar bókmenntir urðu mér
einskonar álög. Mesta furðu mína vakti það
hve gjörólíkar þær vora að allri innri gerð
þeim bókmenntum sem ég hafði áður kynnst
- þeas. bókmenntum okkar tíma. Mér fannst
að verk fomíslenskra bókmennta hefðu verið
saman sett með alit öðram hætti en
bókmenntaverk eru nú samin og að þau hafi
verið ætluð smekk og skynjun sem var alls
ólík því sem við þekkjum. Mér fannst að við
væram alltaf að lesa inn í hina fomu texta
eitthvað framandlegt, þegar við beittum á þá
hugtökum eins og „hugmyndalegt innihald",
„listrænt form“, „áform höfundar",
„frumleiki", „raunsæi" osfrv. - þeas. hugtökum
sem við notum þegar við fjöllum um
bókmenntir okkar tíma. Með öðrum orðum -
mér fannst að ég hefði rekist á eitthvert fornt
þróunarstig bókmennta, að ég hefði fundið
bókmenntimar þegar þær vora að verða til“.1
Út frá þessum meginhugmyndum um
íslenskar fombókmenntir sem sérstakan
áfanga í framvindu bókmennta yfírieitt
skrifaði Steblín-Kamenskíj síðan margar
merkar ritgerðir og bækur. (Ein þeirra,
„Heimur íslendingasagna", hefur komið út á
íslensku.) Ein meginhugmynd hans er sú, að
í Islendingasögum og dróttkvæðum sjáum við
á bækur festan vissan áfanga í þróun
bókmennta frá nafnleysu til
höfundarvitundar. Þeir sem skrifuðu
íslendingasögur lögðu ekki nafn sitt við þær,
að mati Steblíns, vegna þess að þeim fannst
ekki að þeir hefðu lagt neitt frá sjálfum sér
til þeirra „sanninda" sem frá var sagt - eins
þótt þeir hefðu í raun gert það. Aftur á móti
þekkja menn nöfn skálda sem ortu jafnt
drápur sem lausavísur, vegna þess að
höfundarvitund var svo langt fram gengin
hjá þeim að þeir gátu stært sig af þeirri íþrótt
að kunna vel að fara með hið erfiða form.
En, bætti Steblín við, sjálfsvitund skáldsins
náði aðeins til formsins - ekki til innihaldsins
sem var oftar en ekki það sama í hverju
kvæðinu af öðra (kóngar börðust og gáfu
úlfum hræ). Af þessum sökum taldi
Steblín-Kamenskíj rétt að halda því fram, að
eiginlega væri inntak dróttkvæða hið flókna
og útsmogna form - einmitt það sem eiginlega
væri ekki hægt að þýða á önnur mál.
ÓkleifurHamar?
Steblín-Kamenskíj sá meira að segja mörg
tormerki á því að þýða Islendingasögur svo
vel væri. Nemandi hans og aðstoðarkona við
ýmsar þýðingar og útgáfur íslendingasagna
og Heimskringlu, Olga Smírnítskaja, komst
svo að orði í grein að: „M.í. Steblín-Kamenskíj
sannfærir okkur um að það verði ekki hjá
því komist að þýða íslendingasögur. Og sá
sami Steblín-Kamenskíj sannfærir okkur um
að sögurnar séu óþýðanlegar!"2 Upp úr
þessari þversögn, segir Olga Smírnítskaja,
sprettur sú aðferð að þýðandinn verði að fela
sem allra best aðferð sína, skrifa þannig texta
að lesandinn fái engan grun um einhvem
tiltekinn stíl - forðast að taka mið af
sagnfræði, þjóðsögum, seinni tíma skáldsögu,
forðast alla tilgerð í fomeskju og þar fram
eftir götum. En að því er varðar þýðingar á
lausavísum og dróttkvæðum taldi hinn
rússneski fræðimaður þann þröskuld sem
þýðandinn þyrfti að komast yfir enn
óaðgengilegri. Gott ef ekki með öllu ókleifan
hamar. „Skáldakveðskapurinn er
óþýðanlegasti skáldskapur heims“ segir hann
á einum stað.8
Petrov Og Hetjuraunin
En Steblín-Kamenskíj átti eftir að skipta
um skoðun. Snemma á sjöunda áratugnum
kynntist hann manni sem var sannfærður um
að hægt væri að þýða dróttkveðinn skáldskap
á rússnesku án þess að hlaupa að ráði frá
kröfum hins stranga forms. Og hafði
meðferðis þýðingu sjálfs sín á Höfuðlausn
Egils sem staðfesti þessa skoðun hans. Þessi
maður var Sergej Petrov.
Sergej Petrov var fæddur árið 1911 og
lauk árið 1931 námi í germönskum málum
við Leníngradháskóla. Tveim áram síðar var
hann handtekinn og sendur í útlegð til Síberíu.
Þar var hann aftur handtekinn og sat í
fangabúðum hreinsunarárin skelfilegu
1936-38 og var síðan í útlegð allt til ársins
1954. Þá var Stalín dauður og Petrov fékk
uppreisn æra eins og margir aðrir um það
leyti. Hann fékkst síðan við kennslu og
þýðingar, fyrst í Novgorod (Hólmgarði) og
síðan Leníngrad. Hann þýddi m.a. kvæði
Bellmans, Rilke og Mallarmés á rússnesku
með ágætum - en ástríða hans var
dróttkveðinn skáldskapur. Vinur hans, próf.
Helgi Haraldsson, komst svo að orði í
minningargrein að Petrov, sem lést 1988,
hafi verið svo sannfærður um auðlegð
rússneskrar tungu að sá texti gæti ekki verið
til sem óþýðanlegur væri. Og „staðhæfíngar
norrænufræðinga um að það væri ekki hægt
að þýða skáldakvæði á rússnesku tók hann
sem persónulega ögran við sig“. ‘
Fleira varð til að hvetja Petrov en metnaður
hans fyrir sjálfs sín hönd og tungu feðra sinna.
Hann fékk ósvikna ást á hinum forna
kveðskap, fannst hann merkilegur og taldi
10