Lesbók Morgunblaðsins - 24.02.1996, Qupperneq 5

Sonar-torrek
Gríms Thomsens
Hinn 8. febrúar 1872 birti blaðið Þjóðólfur „að-
sent kvæði“ höfundarlaust á fremstu síðu
undir nafninu Sonar-torrek. Neðanmáls var
sú skýring gefin á heiti þess að fornyrðið
„torrek“ merkti skaða, tjón eða missi og vitn-
E Q] B1E Ml El E H
iSilHi
Að segja
meiningu
sína
Eg er víst ekki einn um að hafa
á tilfinningunni að stundum séu
stjórnmálamenn, - og fleiri,
að tala í norður þegar þeir
ættu að tala í suður. Og stundum kraum-
ar á mér þegar ég, launþeginn, þarf að
hlýða á skýringar þessara manna á
ástandinu í dag.
Meðal þess sem kveikir í mér eru skýr-
ingar á því hvernig menn hagræða á ís-
landi. Því í raun virðist hagræðing hjá
hinu opinbera síst felast í samdrætti eða
niðurskurði. Miklu fremur virðast menn
gera það með því að hækka þjónustu-
gjöld og færa þannig kostnað frá ríkinu
yfir á borgarann.
Þá finnst mér ávallt undarlegt að
álagning þjónustugjalda sé ekki kölluð
skattlagning. Það má alveg láta þegnana
bera byrðar þess velferðarkerfis sem þeir
búa við en þeir eiga annaðhvort að gera
það með sköttum eða þjónustugjöldum.
Það er tæplega sanngjarnt að þeir geri
hvort tveggja.
Ég hef oft velt því fyrir mér hveiju
munar í okkar kerfi og annarra landa.
Við erum t.d. ekki með stóran lið sem
heitir her og hergagnakaup. í hvað fara
okkar hergagnakaup?
Líklega er þó rétt sem frómur banka-
maður sagði einu sinni að það hljóti að
vera dýrt að búa í ríki sem er að mann-
fjölda á við smáborg en í kröfum á við
stórveldi. Þegar allir, - og alls staðar á
landinu, eiga að njóta sambærilegrar
þjónustu (og það hvort heldur sem er í
gæðum eða verði) þá verður kostnaður
mikill. Þannig hlýtur að vera dýrt að reka
fullbúið sjúkrahús og skóla í smáþorpi,
en kann að vera nauðsyn vegna einangr-
unar, ef menn vilja halda byggð á svæð-
inu.
Þá virðist það stefna stjórnvalda að
setja lög um hitt og þetta, - sem vita-
skuld kveikir væntingar og kröfur, en
láta svo ráðast af fjárlögum hvort lögin
taka gildi eða ekki. Og þegar ljóst er að
erfitt er að framfylgja settum lögum þá
eru veittar málamyndafjárveitingar eða
svo skertar fjárveitingar að þær eru ein-
ungis táknrænar þegar á reynir.
Og hvað kosta slíkar íjárfestingar
samfélagið? Tökum sem dæmi útvarps-
húsið sem reis, glæsilegt á glæsistað,
fyrir skattfé, lánsfé og önnur tilfallandi
gjöld. Og nú stendur það fullbyggt ytra
en hálftómt innra vegna þess að þegar á
reyndi gleymdist að reikna með því að
það kostaði peninga að flytja t.d. Ríkis-
sjónvarpið af Laugaveginum upp í Efsta-
leiti. Hvað kostar það ríkissjóð að reka
tvær byggingar og láta húsið standa tómt
að hluta en fullbyggt? Væri hægt að
lækka tilkostnað til lengri tíma? Sama
gilti lengi um Þjóðarbókhlöðuna blessaða
sem stóð eins og tákn um sóun og upp-
burðarleysi í mörg ár þar til menn tóku
sig á og luku málinu, - en geta svo ekki
haldið henni opinni með reisn því rekstr-
arfé vantar!
Þriðja dæmið er Perlan. Hún var byggð
fyrir umframfjármagn Hitaveitunnar og
átti ekki að kosta lántökur eða aukaálög-
ur á borgarana sem þaðan fá vatn. Mér
þykir fallegt að sjá þetta hús. En mér
þætti nú vænna um að borga minna fyr-
ir vatnið.
Þannig láta menn móðan mása um
hluti og það kemur ekki glóra úr þeim.
Og þetta er sosum á fleiri sviðum. Þann-
ig steðja íslendingar nú inn á styrkja-
markað ES og vænta mikilla fjármuna.
Hjá mér sat Svíi á dögunum sem er á
leiðinni hingað aftur og þá með nemenda-
hóp sem taldi rétt að sænskt skólakerfi
nýtti það fjármagn sem frá Svíum rennur
til Evrópu. Við, á hinn bóginn, erum ekki
reiðubúin að taka á okkur þær skuldbind-
ingar sem þarf, en viljum fá hingað marg-
faldlega það sem við leggjum út. Slíkt
ber ekki vott um góða pólitík. En hvað
er maður að kvarta? Fáum við ekki akkúr-
at þá stjórnmálamenn sem við kjósum?
magnús þorkelsson
. Höfundur er kennslustjóri Menntaskólans
við Sund.
Ekki er vitað hvort Axel
Peter fékk nokkru sinni
að vita hið rétta um
faðerni sitt en ekki er
ólíklegt að hann hafl innt
móður sína eftir því
þegar hann vissi hver hún
var. Grímur Thomsen
gekkst hinsvegar aldrei
formlega við honum.
Eftir AÐALGEIR
KRISTJÁNSSON
að til sögu Egils Skallagrímssonar „(og þá
um slíkt kvæði er að ræða) sonarharmur
eða harmur út af sonarmissi“.
Atta árum síðar, árið 1880, komu Ljóð-
mæli Gríms Thomsens út í fyrsta skipti.
Meðal frumkveðinna ljóða þar voru fimm
eftirmæli, þar á meðal þetta. Hin fjögur
báru nöfn þeirra sem um var ort en undir
heiti þessa kvæðis stóð nafnið Helgi Melsteð
innan sviga. Nokkrar lagfæringar höfðu
verið gerðar á texta kvæðisins frá fyrstu
gerð.
Upplýsingarnar um að Sonar-torrek væri
kveðið um Helga Melsteð voru harla seint
á ferð. Hann lést úr lungnabólgu 5. janúar
1872 eða rúmum mánuði áður en kvæðið
birtist í Þjóðólfi. Auðvelt er að tímasetja
hvenær kvæðið Sonar-torrek er ort, sé hvat-
inn að því andlát Helga Meðsteð. Það hefur
þá verið kveðið eftir 5. janúar 1872 og fyr-
ir 8. febrúar sama ár. Grímur hefur því
verið mjög hraðkvæður í þetta skipti en í
bréfi til dr. Hallgríms Scheving 1844 lét
hann þess getið að hann væri „lengi að
yrkja“.
En hversvegna birti Grímur Thomsen
þetta kvæði höfundarlaust í Þjóðlífi og án
þess að geta þess um hvern var ort? Full-
gilt svar við þeirri spurningu mun seint fást
en óneitanlega leitar ýmislegt á hugann sem
svar við henni.
Orðið „aðsent“ í kynningu Þjóðólfs á
kvæðinu Sonar-torreki bendir til þess að
ritstjórinn, Jón Guðmundsson, hafi verið
beðinn að birta það. Það gat enginn gert
með fullum rétti nema höfundur þess Grím-
ur Thomsen. Því má ætla að Grímur hafi
sjálfur beðið um rúm fyrir það í blaðinu,
enda ekki annað vitað en að hann og Jón
Guðmundsson hafi getað ræðst við árekstra-
laust.
Kvæði eins og Sonar-torrek eru ort af
tilefni. Nafnleynd höfundar og þess sem um
var ort á sér einnig orsök. Nafnleyndarinn-
ar virðist hafa verið óskað. Telja verður
útilokað að nöfnin hafi fallið niður af vangá
í prentun því þau mistök hefðu verið leiðrétt
í blaðinu síðar. Staðsetning kvæðisins í blað-
inu hefur vakið athygli lesenda á því en
Þjóðólfur var þá einn af aðalfjölmiðlum
landsins. Einnig má telja líklegt að neðan-
málsskýringin á heiti kvæðisins hafi verið
birt að ósk höfundarins. Varla hefur ritstjór-
inn átt upptökin að birtingu hennar þar sem
hann duldi fyrir lesendum bæði nafn höfund-
arins og yrkisefnis hans. Hafi Jón Guð-
mundsson heitið Grími nafnleynd þá hefur
hann ekki brugðist því heiti.
Helgi Melsteð var einkasonur Ástríðar
Helgadóttur og Sigurðar Melsteð presta-
skólakennara. Grímur Thomsen þekkti for-
eldra hans frá námsárum sínum í Kaup-
mannahöfn og orti síðar um Sigurð látinn.
Helgi Melsteð var við nám í prestaskólanum
ægar hann lést rúmlega tvítugur. Þeir sem
andast ungir hafa sjaldnast skapað sér sögu
en við þá hafa verið bundnar vonir. Mannlýs-
ingin í kvæðinu Sonar-torreki er í samræmi
við það. Engar staðreyndir um hinn látna
er þar að finna og því ekkert sem tengir
kvæðið með óyggjandi hætti við Helga
Melsteð. Kvæðið tjáir eftirsjá foreldra sem
dauðinn svipti „lífsins yndi“; er saknaðaróð-
ur í líkingu sem endurteknar eru með til-
brigðum í kvæðinu: Einn í lundi lauk við
áttum; - Einn við bárum hauk á hendi; -
Einn er þáttur af oss rakinn. Af efninu virð-
ist mega ráða að sá sem um er ort hafi
fengið á sig þunga brotsjóa í lífinu og að
það hafi ekki alltaf farið um hann mjúkum
höndum. Hinn fagri haukur var „felldur
snöggt af norðanvindi“ og hinn vængbrotni
haukur var þögull. í kvæðinu er legstaðar
hins látna ekki getið. Hann hverfur út í
sortann á svörtum nökkva líkt og gerðist í
grískum átrúnaði. í lokin hljóma líknarorð
trúarinnar. í Sonar-torreki má greina dýpri
sársauka og meiri viðkvæmni en í öðrum
eftirmælum Gríms. Þar ymur sá strengur
sem er einstakur í ljóðhörpu hans. Var hér
kveðið um þann sem stóð Grími hjarta næst?
Grímur Thomsen varð stúdent sautján
ára gamall og sigldi sama ár til Kaupmanna-
hafnar til háskólanáms. Hann átti í fyrstu
að læra málvísindi og síðar lögfræði en sinnti
hvorugu heldur sökkti sér niður í heim-
speki, fagurfræði og bókmenntir samtímans
og komst í kynni við marga helstu rithöf-
unda Dana. Hann var til dæmis heimilisvin-
ur hjá skáldinu Adam Oehlenschláger. Auk
þess kynntist hann mörgum dönskum jafn-
öldrum sínum sem síðar mörkuðu spor*í
danskri menningarsögu. Hvar sem Grímur
Thomsen fór vakti hann athygli. Skapsmun-
ir hans voru ríkir og ótamdir. Á Garði þótti
hann stundum illur og óvæginn. Hann var
skartmaður í klæðaburði og eyðslusamur
svo að föður hans, Þorgrími Tómassyni,
blöskraði og hafði í hótunum um að kalla
hann heim þar sem eyðsla hans og óráðsía
gætu komið honum í skuldafangelsi. Finnur
Magnússon leyndarskjalavörður kom þá
Grími til hjálpar og fékk Þogrim föður hans
til að greiða skuldir hans en alltaf bættust
nýjar við sem Finnur fékk Þorgrím til að
greiða.
Grímur Thomsen hafði dvalist skamma
stund í Höfn þear hann kvaddi sér hljóðs.
I fjórða árgangi Fjölnir árið 1839 birti hann
þýðingu sína á kvæðinu Alpaskyttan eftir
Sciller. Benedikt Gröndal skáld segir í
Dægradvöl að Þorgrími föður hans hafi orð-
ið svo mikið um það að hann hefði bannað
honum að yrkja í Fjölni. Þar birtist einnig
kvæðið „Ólund“ árið 1844, fyrsta frum-
kveðna kvæði Gríms á prenti. Á Garði hóf
hann að semja samkeppnisritgerð um ný-
franska skáldskapinn sem hann birti 1843.
Um 1841 flutti Grímur út af Garði og flest
bendir til þess að hann hafi flutt í Lindes
Pensionat. Þar hitti hann fyrir unga, gáfaða
og glæsilega stúlku frá Jótlandi, Anne
Magdalene Kragh, sem var þar við kennara-
nám. Hún var ári eldri en Grímur og hafði
SJÁ NÆSTU SÍÐU
EINA myndin sem til er af Peter Axel, syni Gríms Thomsens og Magdulene
Thoresen. Peter Axel féll frá án þess að eignast afkomendur.
LESBÓK MÓRGUNBLAÐSINS 24. FEBRÚAR 1996 5