Lesbók Morgunblaðsins - 24.02.1996, Blaðsíða 7

Á valdi vínguðsins II
Leikhús drykkjunnar
Eftir ÞORSTEIN ANTONSSON
2.
^ Þjóðin Til Vitnis
AFENGISDRYKKJA er leikhús. Hvar
sem borið er niður meðal þjóða
og manna eru drykkjusiðir um
leið þjóðarsiðir, vínleikhús verið
starfrækt svo öldum skiptir, jafnvel þar sem
enginn þekkir leikhús í annarri mynd.
Drykkjunni er ætlað að auðvelda lát-
bragðsleik í þágu þess sem ekki getur notið
sín öðruvísi með góðu móti. Þegar áhrifin
heimila skýtur sá drukkni óuppgerðum mál-
um sínum til hlés og stígur sjálfur fram á
leiksvið óska sinna og draumkenndrar upp-
fyllingar þeirra. Að sama skapi sem sjálf-
stjórnin rénar - og áður en komið er í óefni
- verður hið þjóðlega drykkjumannsgervi
fyrirferðarmeira. Og það hve illa eða vel
menn drekka fer að miklu leyti eftir því hver
skilyrði samfélagið leggur drukknum manni
til svo að hann geti haft í frammi hina réttu
tilburði.
Siðvenjur okkar íslendinga mæla svo fyrir
að menn drekki dramatískt og einir í anda
jafnvel þótt þeir séu innan um fólk. Sé setið
að sumbli þá telst það manndómur á þjóðlega
vísu að drekka aðra undir borðið, ganga svo
frá drykkju fölur og fár án þess að láta frá
sér heyrast hósta eða stunu. Egill spúir fram-
an í illkvittinn gestgjafa. Þór þrumuguð kneif-
ar af horninu og bilar í kappdrykkjunni fyrir
það eitt að svik eru í tafli.
Að svalli slepptu hafa íslendingar varla
þekkt skipulagða hópdrykkju síðan á þjóð-
veldisöld og því ekki von á öðru betra þótt
ósvikinn bjór fáist keyptur á völdum stöðum.
En einleikurinn íslenski er auðvitað leikhús
ekki síður en aðrir drykkjuhættir: sá drukkni
blakar auga eða gerist hnakkakertari en
hann var og allir eiga að skilja hvað þetta
merkir, - rétt eins og væri háþróuð japönsk
leiklist.
Á slysavarðstofunni á Borgarspítalanum
varð ég einu sinni vitni að því að drukkinn
maður sem þar var á stjái bísperrtur, blóðug-
ur um höfuð og herðar, fékkst ekki til að
svara þeim sem vildu hlúa að honum öðru
en afgæðingi hvernig sem á hann var yrt.
Loks var lækninum nóg boðið, hann greip
frakkann sinn af snaga og snaraðist út með
þessum orðum: „íslendingar! Hvergi í veröld-
inni er annar eins þjóðflokkur. Svara alltaf
spurningu með annarri!"
Afgæðingur og útúrsnúningar þess
drukkna voru aðferð hans til að láta í ljósi
að honum brygði hvorki við sár né bana og
það þótt í anda fornsagna hniti ör við hjarta-
rætur. Siðvenjur hófdrykkjunnar halda mönn-
um frá þvílíkum öfgum ef þróaðar eru en
þær eru engar til hérlendar. Margur góður
íslenskur drykkjumaður hefur brugðið á það
ráð í einsemdinni að kveðja þjóðina alla til
vitnis um heldrykkju sína með dýrum skáld-
skap, t.d. Kristján Fjallaskáld sem manna
best hefur kunnað að fara með áfengi á ís-
lenska vísu.
í sem stystu máli sagt, sá drukkni hefur
gefið frumleika upp' á bátinn þótt hann ekki
viti það sjálfur, hann hefur gengist á vald
hefðum enn frekar en hann gerði ódrukkinn.
Sjálfsþekking og um leið agi kann að gera
honum fært að halda í horfi vellíðan fyrstu
áfengisáhrifanna, og það hefur mörgum land-
anum lærst hin seinni ár. En því meir sem
innbyrt er af áfengi þeim mun sterkari verða
siðirnir að vera til að sá drukkni fari ekki á
hvolf eins og það heitir.
Franskar siðvenjur mæla svo fyrir að
mönnum lærist að aga sig til samræmis við
vínmenningu síns heimalands, sá agi er þátt-
ur í uppeldinu. Á hinn bóginn hafa íslenskir
hættir mælt svo fyrir að hófdrykkja sé lítil-
mennska. Lengst af hefur þótt billeg tilgerð
að hafa í frammi eftirlíkingu suðrænna
drykkjusiða, skárra talið að fara á hvolf upp
úr afstrammelsi en gerast mjúkur, hreifur
og taktvís, öruggur um að nærstaddir haldi
sömu háttum.
KRÁR
Það var ekki að ástæðulausu sem þjóðin
bannaði sjálfri sér bjór svo lengi sem hún
gerði. Bjór er samkvæmisleikur og eins og
annað sem fram fer í leikhúsi drykkjunnar
þarf þjóðlega hefð fyrir siðunum og þá því
að tilþrif einmenningsdrykkjunnar fléttist
saman við hætti hópdrykkjunnar, svo vel að
af verði skemmtun allra fremur en einstakra
öfgamanna á kostnað hinna. Við íslendingar
söknuðum þess mjög að búa ekki við sama
atlæti og ýmsir menn af öðru þjóðerni að
geta ekki notið áfengis í leik. Okkur hefur
verið uppálagt af hefðum okkar eigin lands
að gamanmálum fullorðinna skuli alltaf fylgja
háski af einhveiju tagi, og ekki fyrr en síð-
ustu ár, við eflt borgaralegt siðferði, hefur
mönnum lærst, t.d. af bókmenntum, að ekki
)urfi nauðsynlega að tefla við dauðann að
hætti fornmanna þótt gengið sé til leiks. Það
er einmitt eitt einkenna ölkrárinnar að allt
verður þar að gamanmálum, einnig ósigur
drykkjuraftsins fyrir eigin fíknum.
Þjóðin heimilaði sjálfri sér bjórinn vegna
jess að lýðræðisþroskinn var kominn á það
stig að ekki þótti stætt á öðru; afnám banns-
ins kom áfengismálum minnst við. Það voru
einfaldlega mikil brögð að því að farið væri
kringum þetta bann og engin leið að komast
hjá því að það væri gert; þess vegna var öll-
um hleypt að krananum sem á annað borð
höfðu lýðréttindi til áfengisdrykkju. Það hef-
ur hins vegar komið í ljós, jafnvel fyrir sjón-
um helstu ákafamanna, að krár spretta ekki
upp af sjálfu sér né er hægt að flytja þær
inn og gróðursetja eins og plöntur. Krá er
menningarafsprengi, eitt þróunarferli leik-
húss drykkjunnar sem með engu móti öðru
getur staðist en þróun innan þeirrar þjóð-
menningar þar sem hún á að rísa.
Lítið á dæmin nú ef þið hafið ekki gert
það fyrr. írsk krá er opnuð í Hafnarstræti
með öllu sem heiti hefur í því sambandi nema
gestum, þeir eru óhjákvæmilega íslenskir, -
og staðurinn fyllist af sviplítilli unglinga-
hjörð. írar hafa þúsund ára forskot á Islend-
inga þegar að kráarsiðum kemur. Sama gild-
ir um Breta og þá aðra sem geta talist full-
veðja á krá. Enginn orðar Dana við alkóhól-
isma þótt hann komi við á hverfiskránni eft-
ir vinnudag ævina út og fái sér eina eða tvær
kollur, - og þótt hann lengi dvölina eitthvað
á þessari sömu krá eftir að hann er orðinn
pensjónisti. Dramað er ekki þar, en aftur á
móti blasir það við hveijum íslendingi af
kollubotninum, og upplitið í samræmi við það.
Krá er fólkið sem stundar staðinn, en ekki
innréttingar eða nafn, hvað þá auglýsingaskr-
um. Frelsi talaðs orðs er nýtilkomið í sögu
þjóðanna, áður var kráin helstur staður sem
menn höfðu til að létta af sér því sem þeir
báru fyrir brjósti og beinlínis gat verið þeim
lífshættulegt ef sagt var við önnur tækifæri.
Á þessum stöðum ríkti meira málfrelsi en
annars staðar og hyggnir stjórnendur, léns-
valdar og aðrir þeim æðri, könnuðu almenn-
ingsálit af því sem fór milli manna á kránum
en gerðu ekki einstaka menn ábyrga orða
sinna við þau tækifæri, - svo að ekki spillt-
ist hefðin að tala mætti. Á krám hefur alltaf
verið til siðs að leggja niður klíkuskap, þar
eru allir jafnir sem á annað borð sýna þess
merki að vilja semja sig að siðunum, en hin-
ir óæskilegir,- Og siðirnir eru margvíslegir
þótt beinist að einu marki. Við írskt kráar-
borð gildir ágengni ein, og meðal íra má
enginn draga sig út úr nema til að syngja,
og verður þá að geta það. Hjá Bretum gildir
aftur á móti virðuleiki yfir ölkollunum sem
írar hlæja að. Þjóðverjar beita harðúðugum
samtakamætti við bjórskemmtanir sem halda
mönnum gangandi þótt þeir séu komnir að
fótum fram, - og flestum mönnum af öðru
þjóðerni en þýskumælandi þykfa fáránlegir.
Til eru drykkjustaðir af mörgu öðru tagi
hvarvetna og í eina tíð voru þeir nokkrir í
Hafnarstræti í Reykjavík og þar um kring,
en ölkrár af því tagi sem íslendingar þekkja
af ferðum um nágrannalöndin, hafa aldrei
verið til á Islandi og eiga því langt í land
með að vera það. Ástæðan er líklega helst
sú að hér á landi hafa aldrei tekist á ómennt-
uð alþýða og uppáþrengjandi yfirvald svo að
til bóta hafi horft að gera bjórdrykkju að
útrásarleið. Karlarnir skröfuðu yfir brenni-
vínsstaupi í krambúðinni standandi upp á
endann, og þeir sem fóru yfir strikið svo
ekki varð afturkvæmt urðu að hvers manns
athlægi. Stijálar samgöngur og einangrun
til sveita sáu um að ekki fór lengra við upp-
byggingu þessa félagslega þáttar en að reist
voru veitingahús þar sem drukkið var sterkt
að hætti karla undir réttarvegg og með líku
lagi.
Þeir sem ætla sér að græða á bjórnum í
seinni tíð koma sér upp stöðum sem líkja
eftir erlendum krám um útlit margir hveijir
og þó ekki ailir; jafnframt finna þeir þema
sem sameina á væntanlega kráargesti,
draumóra sem allra síst gilda um krár. Þær
byggjast alltaf á raunsærri þörf; hráum
hversdagsleika sem menn bera hver upp við
annan uns útsýnið mildast við glit kollunnar
og hinnar ljúfu veigar. Þemað íslenska getur
verið listir, bíó, vestrið, trúbadúrar, 'djass,
þungarokk, hommaskapur, píanóleikur, eða
umbúðalaus drykkja. I öllum tiivikum er
áherslan á örvæntingarfulla keyrslu, æði,
útrás fyrir eitthvað sem fremur minnir á ill-
kynja æxli en óuppgerðar tilfinningar til
hversdagslífsins. Og dæmin sanna að allt fer
á einn veg á þessum stöðum, þeir glata kar-
akternum sem að þeim er haldið á fyrstu
dögum af litlum burðum og verða hver öðrum
líkir þrátt fyrir innréttingar. Þeir staðir sem
lengst endast gera það fyrir klíkumyndanir
af því tagi sem allra síst fá þrifist þar sem
kráarmenning hefur náð að þróast. En við
síðarnefnd skilyrði ræða menn saman milli
borða af ódramatískri velvild, tötrughypjan
og þingmaðurinn, skrifstofublókin og for-
stjórinn.
Vafalaust er gildi kráa að mestu fyrir bi
hvarvetna meðal þjóða sem þróast hafa í
nútímanum, og írar því einna næstir því að
hafa haldið sínu þegar að krám kemur. Við
íslendingar erum því heldur en ekki út úr í
drykkjusiðunum eins og fyrri daginn með því
að reyna að sannfæra sjálfa okkur og hveija
aðra um að hér í landi blómstri kráamenn-
ing. Það er aldeilis ekki; siðirnir heimila að-
eins vandræðaskap í þeim efnum.
Það er afar æskilegt að geta brugðið sér
á krá, en krár eru ekki til á íslandi því mið-
ur, - ekki frekar en eilíft líf samkvæmt ljóði
Steins Steinarr.
Nú er útlit fyrir að kaffihús verði þjóð
okkar það sem krár eru nágrannaþjóðunum
fyrir hefð enda hefur kaffi um alda skeið
gegnt svipuðu hlutverki meðal íslendinga og
bjór meðal nágrannaþjóðanna - en það er
önnur saga.
Að öllu saman teknu er ástæða fyrir hvern
mann til að líta rækilega í kringum sig í þjóð-
leikhúsi drykkjunnar áður en hann tekur upp
siðina.
Höfundur er rithöfundur
SIÐVENJUR okkar íslendinga mæla svo fyrir að menn drekki dramatískt
og einir í anda, jafnvel þótt þeir séu innan um fólk.
FINNUR BÁRÐARSON
Upphaf
nýrra tíma
Þar sem eldar brenna
fer ekki allt forgörðum.
Síðar er skarað í glæðum
og heillegu safnað.
Ótrauðir rennum við stoðum
undir nýja tilveru
og enn blása vindar
og eldur er falinn
að gömium sið.
Vafnings-
viður
Vafningsviðurinn
óx ekki sumarið
sem frændi dó.
Fjörutíu árum áður
gróðusetti hann
nokkra kvisti
undir suðurvegg.
Um þessi undur voru ekki
höfð mörg orð,
en það er ekki sami yiurinn
í skjólinu nú sem fyrr.
Sumarnótt
Laufiétt ætti lífið að vera
á stundu sem þessari.
Þegar vindurinn þagnar
og varpfuglar stinga
höfði undir væng.
Og sólin lætur okkur eftir
kvöldroðann um stund
á meðan hún býr sig
undir árrisulan dag.
Höfundurinn er iðjuþjálfi í Reykjavík.
JÓHANN GÍSLASON
Kaffi
Reykjavík
Fegurð þín fyllir mig
og frjáls ég verð.
Eg geymi þig og gef þér Ijóð
ei gleymt í huga Ijós.
Þessi stund styrkir mig
og stendur í hjarta,
kveð ég þig kannski
og kem ei meir
Fagra vera bjarta.
Hugarspuni
Spurningin um lífið veltist
í huga mér.
Ég á erfitt með að skilja
og skynja mig.
Fingurnir nema höfuðkúpuna
bakvið grímuna
Því sæki ég í tímaleysið
og gleymi.
Vil ég losna við þyngd líkamans
eða hugans.
Hvert ferðu þegar þú deyrð?
Ég spyr.
Enginn þykist vita svarið þau
benda
bara á mig.
Höfundur er ungur Akureyringur.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 24. FEBRÚAR 1996 7