Lesbók Morgunblaðsins - 16.03.1996, Side 5

vaxandi velmegun, auknar kröfur til mennt-
unar og vaxandi námslöngun og síðast en
ekki síst hinn greiða aðgang að stúdentsprófi.
Til þess að andæfa gegn fjölguninni voru
fjórar leiðir einkum ræddar: Að takmarka
flölda þeirra sem lykju stúdentsprófi, þyngja
námið í háskólanum, takmarka aðgang að
einstökum deildum skólans eða stofna til hag-
nýtra kennslugreina og stuttra námskeiða.
Nefndin lagði til að aðgangur að lærdóms-
deild menntaskólans yrði takmarkaður, þann-
ig að færri ættu þess kost að ljúka stúdents-
prófi, og að stofna til kennslu í hagnýtum
fræðigreinum í háskólanum. Það var einkum
aðsóknin að læknadeild og lagadeild sem
olli áhyggjum og þótt nefndin vildi takmarka
fjölda þeirra sem hefðu möguleika á að taka
stúdentspróf, og þar með fjölda þeirra sem
háskólinn var skyldur að taka á móti, þá
lagði hún áherslu á að auka námsframboð í
háskólanum.
Greinargerð nefndarmanna var lögð fram
í háskólanum og kallaður saman almennur
kennarafundur. Þar var samþykkt: Að stofn-
aður verði gagnfræðaskóli í Reykjavík og
menntaskólanum breytt í samfeldan lærðan
skóia, að óhjákvæmilegt sé að takmarka
aðgang að embættadeildum háskólans þann-
ig að ekki verði fleiri teknir inn en þarfir
þjóðfélagsins leyfa, að nauðsynlegt sé að
stofna verslunar- og kennaradeild við háskól-
ann og að háskólaráð hafi frumkvæði að
nauðsynlegum lagabreytingum svo hægt
verði að koma þessum málum í framkvæmd.
Áður en tillögumar kæmu til afgreiðslu í
Háskólaráðinu var ákveðið að senda þær til
umsagnar hjá Stúdentaráðinu til að kanna
hug þess. Meirihluti Stúdentaráðs, 6 af 9,
taldi sérstakt inntökupróf í deildimar ömgg-
ustu leiðina til að fækka í embættadeildunum.
Það tók hins vegar ekki ákveðna afstöðu um
hvort heppilegt væri að takmarka aðgang að
menntaskólanum. Ráðsliðar vom allir sam-
mála um nauðsyn þess að koma á fót nýjum
deildum í „verslun og viðskiptum og kennslu
í verklegum fræðum“ og auk þess vildu þeir
láta stofna alþýðuskóla í Reykjavík og á Akur-
eyri. Fjöldi stúdenta undir forystu Bjarna
Benediktssonar, síðar forsætisráðherra, og
Guðna Jónssonar, síðar prófessors, var alls
ekki ánægður með samþykkt meirihluta Stúd-
entaráðs og krafðist þess að haldinn yrði al-
mennur stúdentafundur. Á þeim fundi lýstu
stúdentar sig algerlega andvíga hvers konar
takmörkunum og vildu að „opnaðar verði sem
fiestar leiðir til þess að almenningur fái aflað
sjer hagnýtrar mentunar."
Háskólaráðið hélt fund þann 16. desember
1927 og málið hefði átt að vera fljót- af-
greitt þrátt fyrir andstöðu stúdenta. Svo
reyndist þó ekki vera og Háskólaráð ákvað
að senda eftirfarandi spurningar til deildanna
til að fá einhverja niðurstöðu í málið. 1. Vill
deildin að settar séu skorður þegar á næsta
hausti við of mikilli aðsókn að deildinni? 2.
Sé svo, vill deildin þá koma með tillögur um,
hve mörgum skuli veitt viðtaka, og hvernig
valið skuli úr umsækjendum? 3. Hveijar'
breytingar telur deildin nauðsynlegar á há-
skólalögunum þessa vegna?
Svörin voru á þá leið að engir nema lækna-
deildin töldu ástæðu til takmörkunar. í svari
heimspekideildar kom m.a. fram að í náminu
væru próf og þau væru nægilegur þröskuld-
ur, þ.e. ef menn stæðust þær kröfur senr
gerðar væru til þeirra væri ástæðulaust að
meina þeim aðgang að háskólanum.
Læknadeildin samþykkti að það væri há-
skólaráðs að ákveða í samráði við deildina á
ári hveiju hve margir fengju inngöngu og
hvernig valið skuli úr umsækjendum. Þegar
læknadeildarmenn höfðu afgreitt þetta sam-
þykktu þeir einu hljóði að:
„Deildin vill taka það fram, að tillögur
þessar voru aðallega gerðar vegna þess, að
öll kensla verður nú ómöguleg vegna skorts
á kensluplássi, kensluáhöldum og sjúklinga-
fæð, þará meðal skorti á ókeypis lækning-
um. Sjái stjórn og löggjafarvald sjer fært
að bæta úr þessu hið fyrsta, virðist ekki frá
deildarinnar hálfu bráð nauðsyn að takmarka
inntöku nýrra stúdenta í deildina."
Þegar svör deildanna lágu fyrir hélt Há-
skólaráðið fund og þar var samþykkt að taka
svar læknadeildarinnar til greina og gera það
að svari háskólans. Samþykkt Háskólaráðs
var nú send ráðuneytinu sem undirbjó málið
fyrir Alþingi. Þar var áðurnefnt frumvarp
lagt fram en fékk engar undirtektir.
JÓNAS, AKUREYRIOG
Reykjavík
í ársbyijun 1927 tók ný ríkisstjórn við
valdataumunum og í stól kennslumálaráð-
herra settist Jónas Jónsson frá Hriflu, einn
umdeildasti stjórnmálamaður þess tíma. Eitt
af fyrstu embættisverkum Jónasar var „að
ræsta út fúlu lofti Menntaskólans í Reykja-
vík“ en síðan fylgdu fleiri aðgerðir í kjölfar-
ið. Jónas hafði lengi haft horn í síðu skólans
og það var því miður ekki einungis stofnun-
in sem slík sem átti sér óvildarmann í ráð-
Próf esscjraefna-atið.
PRÓFESSOREFNA-ATIÐ á teikningu Tryggva íSpeglmum.
fc'egar öómsmálardöherrann kom til höfuöstaðar Harðurlanös, fjehk
hann alúðar-uiðtökur hjá auðualöinQ, — og er það síst aö lasta.
JÓNAS kemur færandi hendi norður með réttindi handa Gagnfræðaskólanum
á Akureyri til að brautskrá stúdenta. Teikning Tryggva Magnússonar.
herrastólnum heldur einnig stúdentar og
langskólagengnir menn.
Tveimur mánuðum eftir að Jónas settist
í ráðherrastólinn var hann kominn norður
með fagnaðarboðskap til handa Norðlending-
um. Á Akureyri las Jónas upp ráðherrabréf
fyrir nemendur Gagnfræðaskólans á Akur-
eyri þar sem hann veitti skólanum rétt til
að brautskrá stúdenta. Við skólann hafði
verið starfandi lærdómsdeild síðan 1924 en
nemendur urðu að fara suður og þreyta stúd-
entsprófið við Menntaskólann i Reykjavík.
Þetta virðist hafa verið gert til að efla Akur-
eyri sem skólabæ en einnig til að andæfa
gegn Menntaskólanum og Reykjavík og skal
ósagt hvort hefur vegið þyngra í huga ráð-
herrans.
Háskólaráðið hafði látið uppi efasemdir um
að nægilega góðir kennarar væru fyrir norðan
til að halda þar uppi lærdómsdeild. Snemma
árs 1927 hafði ráðið hafnað því að taka stúd-
entspróf frá Gagnfræðaskólanum gilt, eftir
fýrirspurn frá þáverandi kennslumálaráðherra
Magnúsi Guðmundssyni. Gátu því stúdentar
að norðan ekki vænst þess að fá inngöngu í
háskólann. Þegar Jónas tók ákvörðun um að
leyfa Gagnfræðaskólanum að útskrifa stúd-
enta hefur honum væntanlega verið kunnugt
um afstöðu Háskólaráðs. Hann hefur einnig
þekkt hugmyndir nokkurra háskólakennara
um möguleika á að takmarka aðgang að há-
skólanum sem féllu vel að hans eigin hug-
myndum. Ráðherrann sendi fyrirspurn til
Háskólaráðs snemma árs 1928 um hvort stúd-
entum frá Gagnfræðaskólanum á Akureyri
yrði veitt viðtaka og svaraði ráðið því játandi
að því tilskildu að námið uppfyllti sömu skil-
yrði og námið í Reykjavík. Hann hefur talið
að jáyrði Háskólaráðs hafi verið nauðsynlegt
til þess að Norðlingarnir fengju inngöngu og
svar Háskólaráðsins er athyglisvert í ljósi fyrri
yfirlýsinga. Líklegt má telja að Jónas og há-
skólaráðið hafi talið það víst að aðgangur að
háskólanum yrði takmarkaður með breytingu
á háskólalögunum.
Virðist því mega ætla að hér hafi verið
gert samkomulag bak við tjöldin milli Háskól-
aráðs og kennslumálaráðherra um að háskól-
inn tæki við Norðlendingum en ráðherra sæi
til þess að hægt væri að takmarka aðsóknina
að háskólanum. Þessu til stuðnings má benda
á að Haraldur Níelsson, sem var háskólarekt-
or 1927-1928, hafði fallist á að vera prófdóm-
ari fyrir norðan. Varla hefði hann verið að
taka það að sér ef námið uppfyllti ekki sömu
skilyrði og námið í Reykjavík. Haraldur lést
í mars 1928 og fékk Jónas þá Guðmund
Thoroddsen, sem verið hafði rektor 1926-
1927, til að vera prófdómari fyrir norðan.
Þetta gerðist áður en útséð varð um afdrif
frumvarpsins á Alþingi.
Um vorið 1928 var gefið út ráðherrabréf
þar sem aðgangur að Menntaskólanum í
Reykjavík var takmarkaður við 25 nemendur
á ári en 42 höfðu staðist inntökupróf og
hélst þessi skipan mála (nemendur voru á
bilinu 28-32) þar til landspróf var tekið upp
árið 1946. Jafnframt þessu voru samþykkt
lög um ungmennaskóla í Reykjavík sem eink-
um átti að veita hagnýta og verklega mennt-
un og beina ungu fólki frá bóknámi Mennta-
skólans. Afstaða Reykvíkinga til þessara
aðgerða var tvíbent. Margir fögnuðu þeim
möguleika sem ungmennaskólinn bauð upp
á þótt þeir væru ekki alls kostar sáttir við
stefnu hans en aðrir fundu honum flest til
foráttu. Sú ákvörðun að takmarka fjölda
þeirra sem fengju inngöngu í Menntaskólann
olli miklum deilum enda var verið að koma
í veg fyrir að reykvísk ungmenni gætu aflað
sér framhaldsmenntunar. Andstæðingar Jón-
asar með Pétur Halldórsson bæjarstjóra í
broddi fylkingar stofnuðu Gagnfræðaskóla
Reykjavíkinga og var Ágúst H. Bjarnason
prófessor ráðinn skólastjóri hans. Haustið
1928 tóku því tveir gagnfræðaskólar til
starfa í Reykjavík þar sem enginn hafði ver-
ið áður.
Aðgerðir Jónasar í skólamálum voru í sam-
ræmi við yfirlýstan vilja meirihluta Háskólar-
áðs og líklega einnig allmargra framámanna
í þjóðfélaginu. Andstaðan við þær virðast
einkum hafa verið af flokkspólitískum og
persónulegum ástæðum.
Afstaða Jónasar frá Hriflu var ljós. Hann
hafði m.a. látið þess getið í þingræðu 1924
að takmarka ætti aðganginn að Menntaskól-
anum og hann vildi koma í veg fyrir fjölgun
háskólamenntaðra manna. Formleg ákvörðun
um takmörkunina er þó ekki kynnt fyrr en
vorið 1928 eftir að útséð varð um að frum-
varpið um heimild til breytinga á háskólalög-
unum næði fram að ganga. Telja má líklegt
að aðgangur að Menntaskólanum hefði verið
takmarkaður hvernig sem háskólamálinu
reiddi af. Takmörkunin í Reykjavík var nauð-
synleg m.a. til að vega upp hugsanlega fjölg-
un frá Akureyri. Það var eitt af markmiðum
ráðherrans að fækka Reykvíkingum í hópi
menntamanna og skilvirkasta leiðin til þess
var að ráðast gegn Menntaskólanum.
Þorleifur, Pálmi,
ThorOg árni
Atburðir í skólamálunum áttu eftir að
draga dilk á eftir sér innan Framsóknar-
flokksins. Þorleifur H. Bjarnason var settur
rektor Menntaskólans til eins árs vorið 1928
þegar Geir T. Zoéga lést. Þorleifur var ein-
ungis rektor í eitt ár því haustið 1929 var
Pálmi Hannesson skipaður í hans stað. Pálmi
var arinað hvort kommúnisti eða krati á þess-
um árum og ljóst er að skipun hans var fyrst
og fremst pólitísk og andstaða Jónasar við
Þorleif var bæði pólitísk og persónuleg. Þor-
leifur var bróðir Ágústs prófessors, Lárusar
hæstaréttardómara og Ingibjargar alþingis-
konu en þau töldust til helsta fyrirfólks bæj-
arins. Með því að hafna Þorleifi var verið
að hafna fulitrúa þess hóps sem svo lengi
hafði setið að helstu embættum landsins. Það
er athyglisvert að Tryggvi Þórhallsson, bisk-
upssonurinn frá Laufási, vildi hvergi nálægt
þessari skipun koma þótt það væri í hans
verkahring sem staðgengill Jónasar sem þá
var erlendis. Skipun Pálma olli jafnvel meira
írafári en fjöldatakmarkanirnar árið áður og
jaðraði við uppreisn gegn honum innan skól-
ans eftir að hánn tók við starfinu.
Um haustið bauð Pálmi sig fram í for-
mannsembætti í Stúdentafélagi Reykjavíkur
á móti Thor Thors. Telja má næsta öruggt
að þetta hafi verið gert með ráðum Jónasar.
Félagar í Stúdentafélaginu voru flestir
mennt.a- og embættismenn landsins sem
bjuggu í Reykjavík. Stúdentafélagið hafði
mikilvægu menningarpólitísku hlutverki að
gegna á þessum árum og álit þess og umræð-
ur innan félagsins gátu haft áhrif á fram-
gang mála á Alþingi. Thor sigraði Pálma
með yfirburðum og fremstur í flokki stuðn-
ingsmanna hans var Árni Pálsson bókavörð-
ur. Pálmi og félagar hans stofnuðu þá nýtt
stúdentafélag sem þeir kölluðu Nýja Stúd-
entafélagið. Á stofnfundi félagsins nokkru
síðar fékk það nafnið Félag róttækra stúd-
enta og var Pálmi formaður þess en aðrir í
stjórn voru Þorkell Jóhannesson skólastjóri,
Helgi P. Briem skattstjóri, Einar Magnússon
kennari, Sigurður Thoroddsen verkfræðingur
og laganemarnir Jóhann Skaftason og Sig-
urður E. Ólason. Litlum sögum fer af þessu
félagi en það var undanfari Félags róttækra
háskólastúdenta sem var stofnað nokkrum
árum síðar.
Árið 1930 losnaði staða prófessors í sögu
við háskólann þegar Páll Eggert Ólason varð
bankastjóri hins nýstofnaða Búnaðarbanka.
Háskólaráð ákvað að hafa samkeppnispróf
um stöðuna og að því loknu komst dómnefnd
að þeirri niðurstöðu að Árni Pálsson væri
hæfastur til starfans. Telja má líklegt að
Árni hafi m.a. verið valinn af persónulegum
og pólitískum ástæðum en ekki eingöngu
fræðilegum og af sömu ástæðu var skjólstæð-
ingi Jónasar, Þorkeli Jóhannessyni síðar há-
skólarektor, hafnað. Háskólaráð sendi beiðni
til ráðherra um að Árni yrði skipaður í stöð-
una en Jónas var þá horfinn úr ráðherrastóln-
um um stundarsakir. Tryggvi Þórhallsson
rauf þing og boðaði til nýrra kosninga á
vordögum 1931 til að koma í veg fyrir að
stjórn hans yrði borin vantrausti á Álþingi.
Jónas hvarf úr stjórninni í kjölfarið og tók
ekki við embætti að nýju fyrr en 22. ágúst
en á meðan gegndi Tryggvi ráðherraembætt-
um hans. Á þessum tima tók Tryggvi m.a.
þá ákvörðun að próf úr Gagnfræðaskóla
Reykvíkinga gjlti sem inntökupróf í fjórða
bekk Menntaskólans og var þannig farið í
kringum tilskipun Jónasar. Jónas breytti
þessu samstundis aftur þegar hann tók við
embættinu en hún var innleidd að nýju þeg-
ar hann fór frá ári síðar. Beiðni Háskólaráðs
um skipun Árna Pálssonar hafði legið óaf-
greidd í ráðuneytinu frá því um vorið. Á síð-
asta degi sem Tryggvi gegndi ráðherraemb-
ættum sem Jónas hafði áður gegnt sendi
hann skeyti til konungs um að skipa Árna
í prófessorsembættið. Telja má öruggt að
þetta hafí verið í algerri andstöðu við vilja
Jónasar þótt óvíst sé hvort þeir hafa rætt
þessi mál eða Jónas vitað af fyrirætlan
Tryggva. Sama dag og konungur staðfesti
skipun Árna staðfesti hann einnig skipun
Jónasar í ráðherraembætti að nýju.
Höfundur er sagnfræðingur.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 16.MARZ1996 5