Lesbók Morgunblaðsins - 16.03.1996, Qupperneq 9

Á Rölti Um Salzburg Og
KONSERT AÐ KVELDI
Fyrsta daginn notaði ég í rölt um Salz-
burg - gamla borgarhlutann þar sem mest
ber á höllum, kirkjum og klaustrum erki-
biskupanna sem drottnuðu yfir borginni og .
héraðinu umhverfis um hundruð ára, bæði
sem kirkjulegt og veraldlegt yfírvald. Kast-
alann sjálfann ákvað ég að láta bíða þar
til síðar. Kaffihús í öðru hverju húsi freist-
uðu mín líka til að setjast niður öðru hverju,
svo tíminn var fljótur að ltða þennan dag.
Þó að engin af hinum meiri háttar tón-
listarhátíðum stæði yfir á þessum tíma,
þá var mikið um ferðamannahópa og svo
mun vera nær allt árið út t gegn. Mér var
sagt að um tvö hundruð hótel og gististað-
ir væru í borginni sem gætu hýst tíu þús-
und ferðamenn samtímis. Það má því segja
beint og óbeint að Mozart sé stærsti vinnu-
veitandi borgarinnar sem færir Salzburg
og íbúum hennar ómældar tekjur ár hvert.
Þó að engin sérstök tónlistarhátr'ð væri
í gangi, þá var hægt að velja um nokkra
áhugaverða konserta þetta kveld. Mirabell
höllin sem stendur á árbakkanum aðeins
fímm minútna gang frá hótelinu hefír að
geyma sögufrægan konsertsal þar sem
Leopold Mozart kom fyrst fram með soninn
Wolfgang Amadeus og dótturina Nannerl
auk þess sem Mozart sjálfur á starfsárum
sínum t' Salzburg hafði stjómað og haldið
konserta í þessum sal. Þetta kveld hélt þar
hljómleika blásturshljóðfærahópur frá
Ungverjalandi (Budapester Bláseren-
semble). Ég valdi þennan konsert, eftir að
hafa tryggt mér aðgangskort í gegnum
hótelið. Það kom í ljós þegar ég var að
leggja af stað frá hótelinu að fleiri gestir
þar ætluðu á þennan konsert, svo ég fékk
þarna mjög ánægjulega samfylgd sem
gerði kveldið ennþá eftirminnilegra. Þessi
ungverski tónlistarhópur var frábær, lék
verk eftir Mozart, Haydn, Weber og fleiri
minna þekkt tónskáld. Það jók svo áhrifín
að vera í þessum sögufræga sal.
Það er mjög ánægjulegt að finna þá
þróun sem orðið hefir á síðustu áratugum,
einnig hjá okkur á íslandi, í myndun allra
þessara smærri tónlistarhópa (ensemble)
og kammersveita. Þessir hópar eru miklu
hreyfanlegri en stærri hljómsveitir til að
ferðast milli landa og borga. Þessir hópar
hafa einnig gerst brautryðjendur að draga
fram í dagsljósið mörg tónverk frá eldri
tímum, barokk og endurreisnartímanum,
sem löngu voru gleymd og grafin ásamt
tónskáldunum sjálfum.
Salzburg er ein af þessum borgum þar
sem slíkir hópar koma og láta mikið að
sér kveða. Þó að aðaltónlistarhátíðin í Salz-
burg sé talin mjög íhaldssöm og stöðnuð
í tónlistarvali, þá kynna þessir hópar einn-
ig nútímatónlist inn á mili og eru vettvang-
ur útbreiðslu hennar og persónulegra
kynna. Þrátt fyrir það að mikið af nútíma-
tónlist sé blikk og stál með tölvusál, þá
eru höfundar hennar í raun að gera skyldu
sína í að túlka samtímann og tilfinningalíf
hans í tómum hljóðum (empty sounds).
Salzburg - Erkibiskupinn
Og Tónlistin
Salzburg á sér langa sögu, allt frá því
að vera keltnesk miðstöð í tengslum við
hinar miklu saltnámur í nágrenninu - síð-
ar sem rómversk herstöð sem í lok þjóð-
flutningatímans var rústir einar. Biskups-
dæmi mun hafa verið stofnað þar um miðja
áttundu öld og síðar erkibiskupssetur. Þar
með hófst uppgangstími borgarinnar sem
segja má að staðið hafi fram á þennan
dag. Erkibiskuparnir í Salzburg urðu brátt
mjög voldugir, þeir héldu sig að hætti þjóð-
höfðingja, reistu sér og sínum glæsihallir
og héldu um sig hirð, fóru bæði með kirkju-
leg og veraldleg völd. Það sem hvað áhuga-
verðat er, að þeir héldu uppi mikilli tón-
listarstarfsemi bæði trúarlegri og verald-
legri. Það myndaðist því mikil tónlistarhefð
í borginni, sem hafði af að státa mörgum
afburða tónlistarmönnum. Einn af þeim,
svo einhver sé nefndur, var Ignaz Franz
Biber ættaður frá Bæheimi. Biber þessi
var talinn eitt af merkustu tónskáldum
barokktímans þó að nafn hans hafi fallið
í skugga hinna stóru meistara þess tíma,
Hándels, Bachs og Vivaldi. Biber þessi mun
hafa verið sæmdur aðalstign af Leopold
keisara I fyrir tónsmíðar sínar.
Undrabarnið Mozart fæddist því inní
rótgróið tónlistarumhverfi en tilfinninga-
legt viðhorf hans síðar meir til fæðingar-
borgar sinnar, föður síns og erkibiskupsins
var beiskju blandið. í einu sendibréfa Moz-
arts má fínna eftirfarandi ummæli: „Ich
SALZBURG er tímælalaust borg tónlistarinnar. En hún er þar að auki ein-
staklega fögur borg eins og myndin ber með sér.

FJÖLSKYLDA Mozarts, samtíma olíumálverk eftir Johann Nepomuk della
Croce, sem sýnir systkinin Nannerl og Amadeus til vinstri og föður þeirra,
Leopold Mozart til hægri. Móðirin var látin þegar hér var komið sögu, en
hún er í mynd á bakveggnum.
hoffe nicht das es nötig ist zu sagen, das
mir an Salzburg sehr wenig und am Erzb-
ischof gar nichts gelegen ist. “ Ég vona að
það sé óþarfi að taka það fram, að um
Salzburg er mér mjög lítið gefið, og um
erkibiskupinn hreint ekki neitt. Eitthvað á
þessa leið eru þessi ummæli, sem munu
ekki hafa verið að ástæðulausu.
NÝ ÆVISAGA MOZARTS
Alþjóðlega Mozarteum stofnunin í Salz-
burg hefir að geyma mikið bréfasafn úr
eigu Mozart fjölskyldunnar, þar á meðal
eitt hundrað og áttatíu einkabréf skrifuð
af Mozart sjálfum og eitthvað um þijú
hundruð og áttatíu bréf skrifuð af föður
hans Leopold auk bréfa annarra fjölskyldu-
meðlima. Án efa hefir tónlistarfræðingur-
inn og rithöfundurinn Maynard Salomon
farið rækilega í gegnum þetta einstæða
bréfasafn þegar hann settist niður og skrif-
aði nýjustu ævisögu Mozarts (Mozart: A
Life) sem kom út á síðasta ári og vakið
hefir feikna athygli. Bókin er hvorki meira
né minna en rúmar sex hundruð blaðsíður
og á þeim dregur Maynard upp nýja mynd
af Mozart og baráttu hans sem ungs manns
við að bijóta af sér þau helsi og þá ímynd
sem faðir hans var búinn að setja á hann
allt frá barnæsku og reyndi til hins ýtrasta
að viðhalda í lengstu lög. Mynd sú sem
dregin er upp af Leopold föður Mozarts
er síður en svo geðug. Hann gerði sér strax
í upphafi ljóst að hann var með forsjá yfir
mesta undri tónlistarsögunnar og byijaði
að nýta sér það til hins ýtrasta sem nálgað-
ist hreina græðgi, til að tryggja sinn eigin
fjárhag. Sú ímynd sem honum tókst að
byggja upp vegna einstæðra hæfileika son-
ar síns varð að undrabarninu Mozart sem
hann kynnti sem Kraftaverk Guðs (Miracle)
sem komið hafði fram í Salzburg. En Moz-
art varð að ungum manni - sumpart ung-
um reiðum manni ef marka má orðbragð
hans og ýmis viðbrögð á þessum tíma,
jegar hann var að reyna að losa sig undan
valdi föður síns og erkibiskupsins.
Það kemur í ljós í bréfum Mozarts að
mörg hans mestu tónverk voru árangur
gífurlegrar vinnu og álags en ekki fyrir-
hafnarlaus innblástur að ofan. Það má því
teljast næsta furðulegt að beiskja hans og
erfiðleikar koma ekki fram í verkum hans,
sem eru yfirleitt full af sístreymandi tær-
leika og upphefjandi fögnuði og gleði þó
dramatískur þungi geti verið undir niðri -
Jupiter sinfónían sem dæmi.
Mozart og Haydn - þessir tveir stórmeist-
arar klassíska Vínarskólans lifðu báðir og
störfuðu á rókokkótímanum, en þetta stíl-
tímabil, sem m.a. innihélt hugmyndafræði
Rousseau, er ef til vill heilsteyptasta stfl-
tímabil í sögu Evrópu. Það spannar bæði
lífsstíl, klæðnað, hegðun, bygginga- og
skreytilist utanhúss og innan ásamt tónlist
og alþjóðlegri menningu. Tónlist þeirra
Haydns og Mozarts gefur tilfinningalega
innsýn í þetta tímaskeið. Þeir túlkuðu sam-
tíma sinn í verkum sínum. En tímaskeið
þetta hefír fyrst og fremst verið dæmt vegna
óhófs, yfírborðsmennsku og pijáls yfírstétt-
anna, aðalsins sem hafði efni á að tileinka
sér þennan stfltíma með öfgakenndu útflúri
í lifnaðarháttum. Franska byltingin þurrk-
aði þetta allt út og við tók þröng þjóðemis-
hyggja og rómantíkin í bókmenntum og
tónlist sem leiddist út í hetjudýrkun og
goðsagnakenndan gigantisma Wagners.
Það má því segja að síðasta verk Mozarts,
sálumessan, Requiem nr. 626 sem hann
vann við eftir pöntun í banalegu sinni, hafí
orðið hans eigin sálumessa og þess tíma-
skeiðs sem hann lifði og starfaði á.
Ég las nýlega minningargrein um rúm-
ensk-franska heimspekinginn og rithöfund-
inn Emil Mihai Cioran, sem lést í París á
þessu ári. Bölsýni hans á mannkynið og
innræti þess var slík, að hann lét frá sér
fara þau ummæli, að banna ætti útfarir -
menn ættu að harma fæðingu hvers manns
en ekki lát hans. Þessi ummæli komu mér
í hug sem fáránlegasta mótsögn sem hugs-
ast getur ef. tekið er mið af fæðingu og
dauða Mozarts, því allur heimurinn getur
um ókomna tíð í gegnum tónverk hans
fagnað fæðingu hans og harmað ótíma-
bært lát hans. En það er eins og samtíð
hans hafi verið búin að tileinka sér þessa
óhugnanlegu kenningu, því hún tók ekki
þátt í útför hans og fylgdi honum ekki til
grafar. Legstaður hans er ókunnur.
SÍÐASTIDAGUR
í SALZBURG
Það var komið að þriðja og síðasta degi
mínum í Salzburg sem var sunnudagur.
Síðdegis ætlaði ég að taka lestina að nýju
áleiðis til Ítalíu. Ég ákvað því að taka
kastalann (Hohensalzburg) með áhlaupi
þennan morgun. Veðrið var hagstætt og
nú hafði ég á að skipa glæsilegum liðs-
auka. Kastali þessi frá elleftu öld er talinn
best varðveitti miðaldakastali í Evrópu. í
ljósaskiptunum þegar maður horfði yfír til
gamla borgarhlutans með kastalann gnæf-
andi við himin, þá var það líkast því að
horfa inn í riddarasögu frá miðöldum -
eða að þetta væru stórkostleg leiktjöld úr
Wagneróperu. Það var hægt að hugsa sér
að þessi kastali væri viðeigandi umgjörð
um söngvakeppnina í óperunni Tannháuser
eða leiksvið úr Parsifal. Svo að ég vitni
aftur í viðtalið við hljómsveitarstjórann
—Riccardo Muti þá segir hann þar, að eftir
að hann stjórni flutningi á óperum Wagn-
ers, og tekur Parsifal sem dæmi, þá taki
það sig nokkurn tíma að komast aftur til
jarðar, svo mögnuð séu hin goðsagna-
kenndu áhrif af tónlistinni.
Nú - áhlaup okkar á kastalann gekk
að óskum, enginn varnaði okkur uppgöngu
þennan fagra sunnudagsmorgun. Eftir að
hafa gengið um nokkra sali kastalans sett-
umst við út á veitingastaðinn þar með stór-
kostlegu útsýni yfir borgina og umhverfi
hennar. Þarna fengum við frábæran
austurrískan hádegisverð með tilheyrandi
drykkjarföngum og að sjálfsögðu striidel
og kaffi í lokin.
Ég held að það væri ákjósanlegt að
Reykjavík og Salzburg yrðu vinaborgir eða
tækju upp menningarsamskipti, sérstak-
lega á tónlistarsviðinu. Flugleiðir hafa um
árabil verið með beinar flugferðir til Salz-
burg hluta af árinu sem gæti auðveldað
slík samskipti.
Ég beini þessari hugmynd til borgar-
stjórans í Reykjavík til athugunar. Borgar-
stjórinn í Salzburg heitir Jósef Dechant og
opinber skrifstofa hans er í Mirabell höll-
inni í Salzburg.
Höfundur er fyrrverandi framkvæmdastjóri.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 16. MARZ1996 9