Lesbók Morgunblaðsins - 20.07.1996, Page 10

A AFRETTI
GNÚPVERJA
X /
Komin er út Arbók Feróafélags Islands 1996 og
heitir hún OFAN HREPPAFJALLA. Höfundur hennor
er ÁGÚST GUÐMUNDSSON jarófræóingur og kunn-
ur feróggarpur. Meginefni bókarinnar er um gfrétti
Gnúpverjg, Hrunamanna og Flóamanna. Efni bókar-
innar er þó mun víótækarg, t.d. um Hofsjökul, Búr-
fellsvirkjun og heimalönd efstu jaróa. Hér er gripió
nióur í kaflg um Gnúpverjggfrétt.
Skúmstwngwr
INNAN við Sandafell er mikill slakki í
landið og falla þar um tvær ár er
nefnast Fremri- og Innri-Skúmst-
ungnaá. Slakkinn nefnist Skúmstung-
ur en bungumynduð tunga, grösugt
land og þurrlent, gengur upp á milli
ánna og nefnist Skúmstungnaheiði.
Óljós munnmæli herma að í Skúmst-
ungum hafi í fyrndinni dvalið einsetumaður.
Brynjúlfur Jónsson telur hugsanlegt að bær
hafi staðið í Skúmstungum á bökkum Þjórsár
á þjóðveldisöid og hafi Þjórsá brotið rústirn-
ar. Nú liggur Sultartangalónið yfir þeim stað
og vatnar nokkuð upp í árósana. Þar er hinn
ágætasti áningarstaður, og er útsýni hið feg-
ursta suður yfir Þjórsá til Heklu. Hér sat Finn-
ur Jónsson haustið 1934, krókloppinn, og
málaði landslag á striga með þeirri næmni
að fáir leika eftir.
Fremri-Skúmstungnaá er vatnslítil en ör-
skammt vestan við vegslóðina fellur hún í
fallegu stuðlabergsgili. Ain kemur úr Kistu-
veri, en henni bætist talsvert vatn úr Foss-
heiði og Skúmstungnaheiði. Ofarlega við
Fremri- Skúmstungnaá, upp undir Fossheiði,
er lítil volg laug niðri í grunnu árgilinu. Áin
rennur í gili skammt ofan við veginn inn af-
réttinn og er þar mjög flögótt berg og laglegt
hellutak.
Báðar eru Skúmstungnaárnar vatnslitlar í
venjulegri tíð en Innri- Skúmstungnaá er þó
öllu vatnsmeiri en hin fremri. Þær vaxa fljótt
í rigningum, og þar eð þær eru mjög strangar
neðan til eru þær hinn versti farartálmi, eink-
um á vorin þegar fé er rekið á fjall. Báðar
ámar hafa verið brúaðar skammt ofan ósa til
að auðvelda fjárflutninga. Vegurinn inn Gnúp-
veijaafrétt fer upp með vestri bakka árinnar
meðfram miklu gili er hún rennur í. í gilveggj-
unum eru þykk lög úr brúnum sandsteini.
Víða meðfram gilbarminum standa reisulegar
vörður Sprengisandsvegar.
Filjaskógar
Innan við Skúmstungnaár og meðfram Sult-
artangalóni heitir hlíðin Fitjaskógar. Syðst í
hlíðinni fram undir Skúmstungnaá innri eru
tóftir gangnamannakofa er hét Skógakofi og
er nú af lagður. Þetta var gamall hellukofi
og þakið úr stórum hellum sem nú eru fallnar
niður. Hann var með palli og rúmaði allan
mannskapinn í eftirleit, átta manns. I þessum
kofa svaf Kristinn Jónsson 1. október 1898
er hann gekk í villu sinni suður yfir Sprengi-
sand.
Austan Fitjaskóga rann Þjórsá fyrrum um
sandeyrar í grunnum dal á milli Fitjaskóga
og Búðarháls. Snemma á nútíma hefur sá
dalur verið a.m.k. 100 m dýpri en nú en
Tungnaárhraun lokuðu mynni dalsins og fram-
burður Þjórsár fyllti upp dalkvosina innan
þeirra. Efsta hraunið (hið sama og þrengdi
sér niður Gjána) rann inn í miðjan dalinn og
hefur hraunjaðarinn fundist þar undir sandeyr-
unum með jarðrannsóknum. Á eyrunum voru
vöð á Þjórsá sem sjaldan voru notuð af ferða-
löngum þótt þau væru líklega oft þokkaleg
yfírferðar. Fyrrum mun hafa verið algengt
að Gnúpveijar í eftirleit brygðu sér austur
‘yfir Þjórsá undan Fitjaskógum til þess að
huga að eftirlegukindum á afrétti Holta-
manna. í lægri hlíðum Fitjaskóga er útbreitt
líparítsvæði langan veg meðfram ánni innund-
ir Þröngubása. Ekki sér samt samfellt í líparít-
ið vegna þykkrar jökulruðningskápu utan á
hlíðinni. Vel er þarna gróið og gras mikið.
Þar segir Brynjúlfur Jónsson undir lok nítj-
ándu aldar að verið hafí skógur fram á næstl-
iðinn mannsaldur. Engan skóg er þar að fínna
nú.
Þar sem dalur Þjórsár þrengist á milli Fitja-
skóga og Búðarháls rennur áin í allþröngum
farvegi milli móbergskleggja og nefnist þar
Þröngubásar. Er þá skammt að Gljúfraá sem
rennur í smáfossum stall af stalli niður all-
djúpt gil.
Sultartangalón var myndað með Sultart-
angastíflu sem lokið var við haustið 1983.
Er um að ræða 6100 m langa jarðvegs- og
gijótstíflu, rúmmálsmesta mannvirki sem gert
hefur verið hér á landi. Vesturendi stíflunnar
leggst að Sandafelli og eru botnrásir og loku-
búnaður í djúpum skurði sem sprengdur var
í sveig inn í hlíðarfót Sandafells. Þaðan liggur
stíflan til austurs yfir Tungnaárhraun, yfír
Tungnaá við hið gamla Tangavað og að suður-
horni Búðarháls. Þar eru yfirfallsmannvirki
stíflunnar. Sultartangalón er um 19 km2 að
flatarmáli og teygir sig inn á milli Fitjaskóga
og Búðarháls, inn undir Þröngubása. Hæsta
vatnsborð í lóninu er í 297 m y. s. og þar er
hægt að miðla 50 gígalítrum vatns. Hálendis-
brúnin fyrir ofan Fitjaskóga heitir Hjallar, og
innst og fremst á þeim heita Hjallahorn, innra
og fremra. Er þar stöllótt ofan við tiltölulega
samfellda brekku Fitjaskóga. Þegar kemur
vestur fyrir brúnirnar eru ver, ekki alveg sam-
felld en kallast einu nafni Hjallaver. Suðvest-
ast eða fremst í verum þessum er Starkaðsver.
Norðvestast á hálendi þessu, nærri innra
Hjallahorni, er löng en lág alda sem heitir
Langalda. Vegslóðin frá Skúmstungum inn
afréttinn fylgir vesturbakka Innri-Skúmst-
ungnaár allangan spöl uns farið er yfír ána á
grýttu og oft ströngu vaði. Upptök árinnar
eru í Öræfaklaufínni austan Lambafells. Ör-
skammt neðan við vaðið rennur í hana smáá
að austan, hún heitir að sögn Gísla Gestsson-
ar Öræfataglakvísl. Á landabréfum hefur hún
verið merkt Hjallaverskvísl. Á nýlegum veg-
presti og nýlegu ömefnakorti af afréttinum
er hún nefnd Seitla og má kalla það skálda-
nafn. Eiríkur Einarsson frá Hæli sem á marga
vísuna í þessari bók var hér á ferð í göngum
haustið 1941. Hann gaf læknum nafnið Seitla
en líklega hefur hann þó þekkt eldra heitið.
Starkaósver og Hjallar
Þegar farið er slóðina norður frá vaðinu á
Innri-Skúmstungnaá er mýrlendi austan slóð-
ar er nefnist Starkaðsver og í sunnanverðu
verinu er Starkaðssteinn allstór með vörðu-
broti á kolli. Sagt er að maður á Norðurlandi
sem Starkaður hét hafí átt unnustu á Skriðu-
felli í Gnúpveijahreppi, sumir segja á Stóra-
Núpi. Er þau skildu haust nokkurt lagði hún
mjög að unnusta sínum að hann kæmi suður
að jólum að finna hana. Lagði hann af stað
að norðan er leið að jólum. Dreymdi stúlkuna
nótt eina upp úr áramótum að þetta var kveð-
ið á glugga hennar:
Frost og ijúk er fast á búk
frosinn merpr í beinum.
Það finnst á mér sem fomkveðið er
að fátt segir af einum.
Angur og mein fyrir auðarrein
oft hafa skatnar þegið.
Starkaðs bein und stórum stein
um stundu hafa legið.
Um vorið fannst lík Starkaðar hjá steininum
en Sprengisandsvegur var örskammt frá.
DYNKUR í Þjórsá, talinn aflmesti foss árinnar.
FOSS í Hölkná breiðir úr sér yfir sléttan bergvegginn.
10 IESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 20. JÚLÍ 1996