Lesbók Morgunblaðsins - 31.08.1996, Blaðsíða 3

LESBÓK MORGIJNBLAÐSINS - MI \\I\(./I IS I II!
34. TÖLUBLAÐ - 71. ÁRGANGUR
EFNI
Listasafnið
eins og við þekkjum það í dag varð til á
átjándu öld í kjölfar mikilla hugsunar-
sögulegra og samfélagslegra breytinga.
Listasöfn hafa gegnt margvíslegum hlut-
verkum. Safnið hefur átt að vera eins
konar þjónustustofnun, en hefur orðið
mun fyrirferðarmeira en svo; það hefur
orðið möndull listheimsins. Listasafnið er
voldugasta valdastofnunin í heimi Iist-
anna; það velur og hafnar og mótar hug-
myndir okkar um listasöguna og hefur
töluvert um framtíð listarinnar að segja
einnig.
Seamus Heaney
hefur sent frá sér fyrstu ljóðabókina eftir
að hann hlaut Nóbelsverðlaun fyrir bók-
menntir 1995. Hallamálið heitir hún og
eru sum ljóðin löng frásagnarkvæði eins
og Heaney yrkir stundum, önnur eru fá-
einar línur. Bernska og uppruni eru áber-
andi. Sjónarhorn Heaneys eru óvenjuleg
og hann yrkir oft um það sem engum
dettur í hug að yrkja um. Og Karl Guð-
mundsson, sem þýðir ljóð Heaneys, segir
hann mann formsins.
Jón Kaldal
var ókrýndur portrettkonungur íslenzkra
ljósmyndara. Fyrir 28 árum átti Matthías
Johannessen samtal við Jón, þar sem ljós-
myndarinn lét margt uppi um líf sitt og
starf. Þeir töluðu um vinnustofuna, dular-
full atvik og drauma, íþróttir, tónlist,
æsku og uppvöxt. En lokasprettur sam-
talsins er auðvitað um ljósmyndina. Og
þá sagði Kaldal. „Ég fór að hugsa um
manninn á bak við grímuna. Skyggnast
undir skelina. Og það hef ég ávallt síðan
reynt að gera. Kannski að þessi áhugi
minn hafi hjálpað mér eitthvað við mynda-
tökuna.“
Ljósmyndir ó forsíðu og í miðopnu tók Einor Falur.
SVEINBJÖRN BEINTEINSSON
GOÐFINNA
Andlit í haustnætur húmi
hárlokka myrkri sveipað
morgunn af mjúkum barmi
miidur og bjartur Ijómar.
Skýjalaus dagur frá skauti
skuggum varlega þokar
kvöidrökkrið fjörugum fótum
fislétt um hug minn svífur.
Bjartur miðnæturmáni
mönnum og álfum lýsir
stjömur vonar og vilja
vísa leið yfir fjallið.
Sól skín í hreinu heiði
himinglöð yfir tindum
skapheitur öiiagaeldur
undrið stærsta og mesta.
Sveinbjörn Beinteinsson (1924—1993) var fæddur í Grafar-
dol, en bjó lengst af ó Draghólsi í Borgarfirói og var einnig
skóld og allsherjargoði ósatrúarmonna. Hann er kunnur fyrir
kveðskap og orti sjólfur rimur.
IMYNDARSMIÐ OG
TÍMASPRENGJUR
RABB
ISLENDINGAR hafa verið uppteknir
af því undanfarin ár að búa til þá
ímynd af íslandi erlendis að það sé
eitt hreinasta og ósnortnasta land
í heimi. ímyndin á að afla þjóðinni
tekna; bæði laða ferðamenn hingað
til lands og selja íslenzk matvæli.
Þegar litið er til þess, að sjávarút-
vegur, þ.e. framleiðsla fiskafurða, erlang-
samlega mikilvægasta atvinnugreinin hér
á landi og ferðaþjónustan sú, sem er í einna
örustum vexti og bætir mestu við þjóðar-
tekjurnar, er ljóst að ímyndarsmíðin skiptir
miklu máli. Það á ekki sízt við í upplýsinga-
þjóðfélagi nútímans, þar sem ímynd fram-
leiðandans skiptir afar miklu máli fyrir
sölu vörunnar. Neytendur eiga miklu greið-
ari aðgang að upplýsingum en áður og
þeir spyrja alls konar spurninga um vör-
una, sem þeir kaupa. Ein algengasta og
mikilvægasta spurningin er einmitt sú,
hvort varan sé „hrein“ og hvort hún sé
framleidd með vistvænum hætti. Ef neyt-
endur fá ekki svörin, sem þeir vilja, hætta
þeir að kaupa hana.
Ímyndarsmíðin snýst auðvitað að hluta
til um góða auglýsingamennsku. En menn
búa samt ekki til fallega ímynd úr engu,
eitthvað verður að standa á bak við hana.
Það á vissulega við þegar Island er kynnt
til sögunnar sem hreint land og óspillt;
margt er til í þeirri ímynd, að minnsta
kosti þegar ástand íslenzkrar náttúru er
borið saman við það, sem gerist víða ann-
ars staðar. Allar ímyndir eru hins vegar
viðkvæmar. í fjölmiðlavæddu upplýsinga-
þjóðfélagi Vesturlanda skiptir miklu að
gera ekkert, sem getur skaðað ímyndina.
Heilar atvinnugreinar — nú síðast brezk
nautgriparækt — hafa farið flatt á því að
neytendur fengu upplýsingar, sem fældu
þá frá kaupum á viðkomandi vöru.
Því miður eru undirstöður hinnar hreinu
og óspilltu ímyndar Islands að mörgu leyti
veikar, þótt almennt séð eigi hún sér stoð
í veruleikanum. í íslenzkum umhverfis- og
heilbrigðismálum er víða pottur brotinn.
Þessum málum má líkja við tímasprengjur,
sem enn sem komið er hafa ekki haft nein
áhrif á ímynd hreinleika og vistvænna lífs-
hátta, en geta einn daginn sprungið framan
í okkur og gert margra ára eða áratuga
starf að engu.
Fyrir stuttu samþykktu sjávarútvegsráð-
herrar Norðurlanda til dæmis að stefna að
því að sjávarafurðir frá Norðurlöndunum
verði merktar með sérstökum hætti, sem
gefi til kynna að fiskurinn hafi verið veidd-
ur með vistvænum aðferðum, að nýting
fiskistofnanna sé sjálfbær, þ.e. að þeir end-
urnýi sig og skili komandi kynslóðum sama
afrakstri og þeir skila okkur, og að veiði-
stjórnun sé ábyrg. Þetta frumkvæði ráð-
herranna er tilkomið vegna þess að stórir
fiskkaupendur hafa gert kröfur um að fá
fisk,'sem veiddur er með vistvænum hætti.
Fiskkaupendurnir eru undir þrýstingi frá
öflugum umhverfisverndarsamtökum, sem
geta haft. niikil áhrif á almenningsálitið í
viðskiptalöndum okkar.
Getum við staðið undir því að merkja
fiskinn okkar með þessum hætti? Gefur
veiðistjórnun á íslandsmiðum undanfarna
áratugi, þar sem stjórnmálamenn hafa hvað
eftir annað hunzað ráðgjöf vísindamanna
til að fullnægja skammtímamarkmiðum,
tilefni til þess? Hrun þorskstofnsins fyrir
nokkrum árum virðist reyndar hafa haft
þau áhrif að veiðistjórnun á íslandsmiðum
er ábyrgari en áður. En hvað þá um brott-
kast fisks, einkum smáfisks, sem kvótakerf-
ið ýtir undir og margt bendir til að viðgang-
ist í miklum mæli? Og hvað með úthafsveið-
ar, til dæmis á Flæmska hattinum og í
Smugunni, sem ekki eru stundaðar sam-
kvæmt neinni veiðistjórnun eða í samræmi
við tillögur viðurkenndra vísindastofnana?
Það dugir heldur ekki að hafa gott hrá-
efni, ef framleiðsluaðferðirnar standast
ekki þær kröfur, sem neytendur gera. Það
skýtur skökku við að reglugerðir Evrópu-
sambandsins hafi þurft til að hin mikla
matvælaframleiðsluþjóð, íslendingar, kæmi
hreinlætismálum í fiskvinnsluhúsum í al-
þjóðlega viðurkennt horf. Eftir að ESB-
reglurnar tóku gildi hér um síðustu ára-
mót, voru enn tugir fiskvinnsluhúsa, sem
ekki uppfylltu þær og misstu vinnsluleyfið.
ísland hefur ekki undirgengizt reglur
ESB um heilbrigði í sláturhúsum, enda
uppfylla afar fá sláturhús hér á landi þau
skilyrði, sem sett eru fyrir útflutningi á
Evrópumarkað. Framkvæmdastjóri Bænda-
samtakanna viðurkenndi á dögunum að
brotalamir í framleiðslunni væru ein ástæða
þess að útflutningur íslenzks kindakjöts á
Ameríkumarkað tókst ekki sem skyldi. Það
er kannski ekki að furða; sumir kaupendur
vestra fengu kjöt með ullinni á og belgísk-
ur kaupandi fékk kjöt sem skipti litum og
varð lítt girnilegt fyrir vikið. Oheppilegt
fyrir ímyndina, ekki sízt vegna þess að
reynt var að selja kjötið sem lífræna og
vistvæna gæðavöru.
Reyndar má velta því fyrir sér hvort
hægt sé að flytja út kindakjöt undir slíkum
merkjum á meðan talsverður hluti landsins
er enn ofbeittur og sauðféð nagar kjarr og
skógarleifar, gengur jafnvel í nýja nytja-
skóginum, sem bændur austur á Héraði
puða við að planta, og kroppar nýgræðing-
inn.
Stefna stjórnvalda virðist heldur ekki
alltaf í samræmi við hina óspilltu ímynd.
Náttúruverndarráð gagnrýndi til dæmis
nýlega Landsvirkjun og iðnaðarráðuneytið
fyrir að gefa í skyn í bæklingi, sem dreift
er til stóriðjufyrirtækja erlendis, að á ís-
landi sé endalaust hægt að virkja fallvötn
til að sjá stóriðjuverum fyrir rafmagni og
að auðvelt sé að fá leyfi til að byggja stór-
ar verksmiðjur á Islandi. Þessi gagnrýni
Náttúruverndarráðs er réttmæt og vekur
upp spurningar um stefnumótun opinberra
aðila. Hversu mörg stóriðjuver og virkjanir
rná til dæmis byggja í viðbót án þess að
það fari að skaða ásjónu landsins og þar
með ímynd þess sem ósnortinnar ferða-
mannaparadísar? Hvort er mikilvægara,
ávinningurinn af stóriðjunni eða ferða-
mönnunum, ekki sízt þegar umhverfis-
kostnaðurinn er tekinn með í reikninginn?
Hvað virkjanirnar varðar, tengist þessi
spurning hugmyndum um skipulag hálend-
isins. Á að byggja virkjanir og leggja há-
spennulínur um það þvert og endilangt eða
á að taka ákveðin svæði, þar sem náttúrufeg-
urð er mest, frá og stuðla að varðveizlu
þeirra? Hvaða áhrif gæti það til dæmis haft
á ímynd íslands ef hugmyndir um stærsta
þjóðgarð Evrópu norðan Vatnajökuls yrðu
að veruleika? Forsenda þess að slík áform
komist í framkvæmd, er þó að Alþingi komi
eignarhaldi hálendisins á hreint og tryggi
að það verði notað í þágu nútímalegra lífs-
og atvinnuhátta, þ.e. útivistar ogferðaþjón-
ustu, í stað þess að sauðíjárbændur slái eign
sinni á það í nafni gamalla lífshátta og
hnignandi atvinnugreinar.
Mörg smærri mál geta haft sín áhrif;
loftmengunin í sjávarplássum landsins, sem
einu sinni var kölluð peningalykt, er til
dæmis ekki aðlaðandi fyrir ferðamenn.
Mengunin virðir engin hreppamörk; fransk-
ir ferðamenn, sem gistu hjá mér fyrr í sum-
ar, áttu ekki orð til að lýsa viðbjóði sínum
þegar bræðslustybbuna lagði frá Akranesi
og yfir til Reykjavíkur einn lygnan sólskins-
dag. Svipuð áhrif getur skólpmengunin,
sem er alvarlegt vandamál í fjöldamörgum
byggðarlögum, haft. Hvað gæti til dæmis
gerzt ef erlendar sjónvarpsstöðvar sýndu
sömu myndirnar og Stöð 2 birti fyrr í
mánuðinum af saur og fiskúrgangi í frið-
sælli höfninni á Siglufirði? Myndi það laða
ferðamenn til íslands eða hvetja neytendur
til að kaupa íslenzkan fisk?
Hin hreina ímynd íslands getur skilað
okkur miklu. En við verðum þá að gæta
að því að veruleikinn sé í samræmi við
ímyndina. Það þarf ekki að kosta mikið,
en útheimtir heildarstefnumótun og fram-
sýnan hugsunarhátt. Ekki dugir að treysta
á að það, sem miður fer, fréttist ekki út.
ÓLAFUR Þ. STEPHENSEN
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 31. ÁGÚST 1996 3