Lesbók Morgunblaðsins - 31.08.1996, Blaðsíða 12

JÓHANNES EIRÍKSSON
Á GÁLGA-
KLETTI
Ég sit á klettinum
hjá beinagjótu og þjófalág
við leirur og vík
og horfi til Staðarins firrta.
I kring vex geldingahnappur
fölur af næringarskoiti
eins og hnefar fornrar þijósku.
Á gnípunni
þar sem hanginn var
er horaður spói kominn af hafi.
Holdgervingur viskunnar.
Einu sinni var giæstur riddari.
Hann reið öldum stríðsfáki bleikum
og alþýðan elskaði hann.
Nú er hann flúinn.
- Vopn hans og veijur liggja á göt-
unni.
Við slóð hans standa hugsjónir
eins og dauð tré
Hann hefur ekki augun af Staðn-
um.
Spóinn, hann hyggur að óðali sínu,
gerir sig til fyrir frúnni,
rétt eins og í fyrra.
Ein barbídúkka tekur við af einni.
Unnustu alþýðunnar hefur verið
smurður.
Ilmolíur, Eau de Cologne
og hann verður hengdur upp
sem gömul hempa
hátt í Barbílandinu
í þann mund að egg viskufuglsins
kvikna af lífi
svo seigu
Já, svo ótrúlegu, óskýranlegu
einföldu lífi.
Höfundur er prentari og leigubílstjóri í
Reykjavik
KRISTÍN
ÞORSTEINSDÓTTIR
BÓN
Ekki biðja mig að tala
ef ég kem engu í orð
um það sem ég vil segja
ekki biðja mig um þögn
ef ég vil loksins tala
búin að finna orðin
ekki biðja mig um forystu
ef ég er hrædd um að týnast
get ekki fundið réttu leiðina
ekki biðja mig um að elta
ef ég vil vera eftir
get ekki haldið í við þig
ekki biðja mig að vera hughrökk
ef mér líður eins og barni
hrópandi eftir móður sinni
ekki biðja mig að sýna mig
ef ég vil vera í felum
hrædd við sjálfa mig
ekki biðja mig að hafa stjórn á mér
ef mig langar að hágráta
tár liðinna ára.
Bara ekki biðja mig um neitt.
HÖfundur er hljóöfæraleikari
FYRSTA DRERAAÐGERÐIN
Á ÍSLANDI
EFTIR KRISTIN MAGNÚSSON
HVE mikils má krefjast af
almennum læknum í
augnlækningum? Svarið
liggur beint fyrir, 1. að
þeir þekki og geti gjört,
við algenga auðveldari
augnasjúkd. og 2. að þeir
þekki þá, sem vandasam-
ari eru, svo þeir geti vísað sjúkl. í tæka tíð
til augnlæknis 3. að þeir geti, ef ekki er um
annað að tala, opererað suma vandasamari
kvilla, sjeu t.d. eigi útilokaðir frá því sökum
verkfæraleysis. Alls þessa verður að krefjast,
eptir því sem ástatt er hjer á íslandi, en satt
að segja þarf töluvert til þess að uppfylla
þetta svo vel sje. Óhjákvæmilegt er þannig,
að eiga augnaspegil og kunna þolanlega opt-
halmoscopi, að eiga þó nokkuð af augnaverk-
færum, að hafa sjeð helztu operat. görðar
o.fi. Af bókum eingöngu er erfitt að læra
þetta. Þeir sem sigla geta sjeð þetta ytra,
hinir ættu að nota augnlækninn, þegar hann
ferðast um, mig eða Andijes Fjeldsted, sem
hvað hafa kynnt sjer augnlækningar.“
Þannig skrifar prófessor Guðmundur
Hannesson í Læknablaðið árið 1902. Guð-
mundur, sem þá var læknir á Akureyri, gaf
sjálfur út Læknablaðið á árunum 1902-1904.
Hann skrifaði allt blaðið eigin hendi, fjölfald-
aði nokkur eintök og sendi starfsbræðrum
sínum á Norður- og Austurlandi.
Eins og sést af skrifum Guðmundar voru
íslenskir læknar ekki komnir langt á sviði
augnlækninga um síðustu aldamót. Það sem
gert var á þessu sviði takmarkaðist að mestu
við viðleitni einstakra lækna í fámennum
hópi íslenskra héraðslækna að sinna minni-
háttar augnkvillum.
Augnlæknisfræði þróaðist í sérstaka vís-
indagrein innan læknisfræðinnar um og eftir
miðja nítjándu öldina. Hana var ekki farið
að kenna í læknaskólanum íslenska fyrr en
í lok síðustu aldar.
Björn Ólafsson var augnlæknirinn sem
Guðmundur Hannesson benti læknum a að
leita til. Björn var brautryðjandi í augnlækn-
ingum á íslandi. Hann fæddist að Ási í Hegra-
nesi 11. apríl 1862. Hann lauk kandidats-
prófí frá Læknaskólanum árið 1888. Eftir
að hafa stundað framhaldsnám í sjúkrahúsi
í Kaupmannahöfn í tilskilinn tíma eins og
ætlast var til af læknaskólamönnum í þá
daga var Björn við nám í augnlækningum í
Höfn. Eftir heimkomuna árið 1890 starfaði
Björn fyrst sem héraðslæknir í Rangárvalla-
héraði og síðan á Akranesi.
Á Akranesi fór mikið orð af augnlækning-
um Björns og leitaði fólk til hans hvaðanæva
af landinu. Á tímum þegar jafnvel var talið
eðlilegt að gamalt fólk yrði blint var ekki
undarlegt að maður sem gaf blindum sýn
yrði brátt umtalaður og eftirsóttur.
Eitt af fyrstu lækningaafrekum Björns
átti mikinn þátt í því að hann varð fljótt lands-
þekktur. Sumarið 1891 leitaði Jóhanna
Matthíasdóttir á Kjörseyri til Björns. Jóhanna
var fædd á Kjörseyri í Hrútafirði 13. des.
1845. Hún giftist Finni Jónssyni árið 1869
og bjuggu þau alla sína búskapartíð á Kjörs-
eyri. I tímaritinu Akranes frá árinu 1949 er
að finna frásögn Ragnhildar Finnsdóttur um
móður sína og augnsjúkdóm hennar. Þar er
m.a. greint frá einkennilegum draumi sem
Jóhönnu dreymdi oft á sínum yngri árum:
„Þá sáust ekki timburhús til sveita, jafnvel
kirkjan var úr torfi, en draumurinn var á þá
leið, að hana dreymdi, að hún kæmi að hús-
hlið og það var allt úr timbri. Hún fór þar inn
í anddyrið og upp stiga, sem lá þaðan upp á
loftið, en hún veitti því eftirtekt, að hún sneri
sér öðruvísi, þegar hún kom upp en þegar
hún steig upp í stigann. Stiginn var snúinn,
en þannig lagaðan stiga hafði hún aldrei
séð. Svo gekk hún inn eftir loftinu inn í her-
bergi, sem þar var. Gluggi var þar beint á
móti dyrunum, borð undir glugganum, rúm
annars vegar, en stóll hins vegar við borðið.
Hún settist á stólinn og leit út um gluggann,
og þar blasti við augum stór, græn flöt.
Lengri var draumurinn ekki, en þetta dreymdi
hana iðulega, en þegar hún varð fullorðin,
þá hætti hana að dreyma þennan draum.“
Jóhanna var um þrítugt þegar hún fór að
missa sjónina. Fljótlega var hún orðin svo
BJÖRN Ólafsson (1862-1909). Fyrsti augn-
læknir á íslandi.
JÓHANNA Matthíasdóttir með gleraugu
sem hún fékk hjá Birni Ólafssyni augn-
lækni. Myndin er tekin 1907.
slæm að hún gat hvorki lesið né saumað.
Sumarið 1877 var ráðist í að senda hana til
Kaupmannahafnar að leita sér lækninga. I
Kaupmannahöfn var henni sagt að hún kæmi
of snemma, hún skyldi koma þegar hún
gæti ekki lengur talið fingurna á höndum sér
þó að hún bæri þær upp á móti birtunni, þá
ætti hún góða von um bata. Von um bata
var því það eina sem Jóhönnu hlotnaðist í
Kaupmannahafnarferðinni. Og sjón hennar
versnaði eins og læknarnir í Kaupmannahöfn
höfðu sagt henni. Þegar sjónin varð verst sá
hún aðeins bjarma fyrir ljósi og gluggum.
Þegar Björn Ólafsson settist að á Akra-
nesi og það fréttist að hann stundaði augn-
lækningar skrifaði Finnur maður Jóhönnu
honum bréf, Björn svaraði bréfinu og taldi
sennilegt að hægt væri að lækna Jóhönnu.
Og nú dreymdi Jóhönnu aftur drauminn um
húsið sem hana hafði dreymt svo oft á yrtgri
árum.
I júlíbyijun 1891 fór Jóhanna út á Akra-
nes til Björns Ólafssonar. Björn var þá til
heimilis í Krosshúsi hjá Guðmundi Ottesen
kaupmanni og konu hans Elísabetu Gunn-
laugsdóttur og hjá þeim var Jóhanna á með-
an hún dvaldist á Akranesi. Björn gerði á
Jóhönnu dreraðgerð (tók augastein sem var
orðinn ógagnsær) á báðum augum. Þetta er
fyrsta dreraðgerðin sem vitað er til að Björn
framkvæmdi. Eftir aðgerðina þurfti Jóhanna
að hafa bundið fyrir augun í tólf daga. Ragn-
hildur dóttir hennar lýsir því á eftirfarandi
hátt þegar umbúðirnar voru teknar: „Eftir
tólf daga tók læknirinn umbúðimar frá aug-
unum á mömmu. Fyrst í stað sá hún allt í
þoku, því að hún gat ekki fengið fullkomin
gleraugu. Þá varð að panta öll gleraugu frá
útlöndum; hér voru engar gleraugnaverzlan-
ir. Til þess að bjarga þessu við, batt læknir-
inn saman tvenn gleraugu og með þau gat
hún gengið daglega, en hvorki lesið eða séð
neitt nákvæmlega. Þegar hún fór að horfa í
kringum sig og ganga um húsið hjá Birni
lækni, þá kannaðist hún við allt. Þarna var
komið húsið, sem hana hafði dreymt svo oft“.
í frásögn sinni minnist Ragnhildur þess einn-
ig þegar móðir hennar kom heim á Kjörs-
eyri: „Svo sneri hún sér að mér og sagði: „Er
þetta Ranka, eða er þetta Imba?“ Ég sagði
til mín. Elztu börnin þekkti mamma; þau
hafði hún séð, en við Imba vorum á svo líku
reki og okkur yngri börnin fimm hafði hún
ekki séð fyrr, en rödd okkar allra þekkti
hún.“ Björn augnlæknir útvegaði Jóhönnu
gleraugu frá Danmörku. Tvenn mjög sterk
gleraugu, önnur til að ganga með daglega,
en hin til að Iesa með og vinna í höndunum.
Hafði hún góða sjón með gleraugunum og
sá til að lesa og sauma. Jóhanna varð rúm-
lega áttræð og hélt hún sjóninni til dauða-
' dags. Gleraugu Jóhönnu Matthíasdóttur hafa
varðveist í ætt hennar en voru á síðasta ári
afhent lækningaminjasafninu í Nesstofu á
Seltjarnarnesi. Þau eru þar til sýnis.
Bjöm Ólafsson fluttist til Reykjavíkur árið
1894 og fékkst eftir það nær eingöngu við
augnlækningar. Hann varð fyrstur allra
lækna á íslandi til að starfa sem sérfræðing-
ur. Alþingi veitti Birni 2.000 kr. ársstyrk til
þess að hann gæti flust til Reykjavíkur og
gefið sig allan að augnlækningunum. Styrkn-
um fylgdi það skilyrði að hann kenndi um
augnsjúkdóma í Læknaskólanum og ferðaðist
á sumrin með strandferðaskipunum kringum
landið til þess að almenningur ætti sem hæg-
ast með að ná til hans. Reykjavík var ekki
stór staður á þessum tíma. íbúatala bæjarins
árið 1890 var 3.886 manns og 6.682 árið
1900. Engu að síður virðist hafa verið nóg
að gera hjá Birni. Samkvæmt sjúkraskrám
hans leituðu 802 sjúklingar til hans fyrsta
árið sem hann starfaði í Reykjavík. Björn
ferðaðist einnig um landið í því skyni að
lækna augnsjúkdóma. Fór hann þá með
strandferðaskipum og dvaldist nokkra daga
eða vikur á sama stað. Björn fór í fimmtán
slík augnlækningaferðalög og skoðaði sam-
tals 2.522 sjúklinga. Það er um fjórðungur
allra sjúkjinga hans á þessu tímabili.
Björn Ólafsson giftist Sigrúnu ísleifsdóttur
árið 1904. Þau áttu tvær dætur. Þau bjuggu
í Tjarnargötu 18, er Björn byggði. Þar hafði
hann einnig lækningastofu sína. Björn starf-
aði við Landakotsspítala frá opnun hans árið
1902. Hann lést í októbermánuði árið 1909
aðeins 47 ára gamall.
Hclstu hcimildir:
1. Akranes. Jan.-feb. 1949. 1.-2. tölublað.
2. Guðmundur Björnsson: Af hagleik læknishanda. Þætt-
ir um brautryðjandastörf Björns Óiafssonar augnlæknis.
Reykjavík 1977.
3. Læknablaðið. II, 2. blað 1902. Akureyri 1902.
Höfundur er forstöðumaður Nesstofusafns.
A Akranesifór mikiö
ord af augnlœkningum
Björns ogleitaöifólk
til hans hvaöanœva
aflandinu. A tímum
þegarjafnvel var taliö
eölilegt aö gamaltfólk
yröi hlint var ekki
undarlegt aö maöur
sem gaf hlindum sýn
yröi hrátt umtalaöur
og eftirsóttur.
12 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/IISTIR 31.ÁGÚST1996