Lesbók Morgunblaðsins - 31.08.1996, Blaðsíða 6

síðar var kallaður Íslandshatari, ég veit ekki
af hveiju - og kaupi mér foi-láta regnkápu.
Borga reikninginn, sting honum í vasann og
held áfram. Skömmu síðar vindur sér að mér
maður, klappar á öxlina á mér og segir:
„Hvar hafið þér fengið þessa regnkápu?" Ég
gapti af undrun. Þá segir hann: „Það var
stolið frá mér svona kápu áðan.“ Ég sýni
honum þá nótuna og fullvissa hann um að
ég sé ekki þjófurinn, en líklega hef ég keypt
regnfrakkann við vöxt, eins og sæmir góðum
íslenzkum sveitamanni. Hann biður mig af-
sökunar, og ég held áfram. Kem í Tívolí og
heyri þá einhveija músík, geng á hljóðið og
kaupi miða að tónleikunum, en hafði ekki
efni á að fá mér prógram, svo að ég vissi
ekki hvað verkið hét. Mér fannst það afskap-
lega fallegt, en sorglegt.“
„Var þetta draumur, Kaldal, eða skaut
ég inn í.
„Nei, þetta var blákaldur veruleiki. Verkið
var úr Éroica. Ég hafði verið að hlusta á
sorgarmarsinn.
VIÐ Pálmi Hannesson létum
ekkert tækifæri ónotað til
að fara á konserta. Eitt
kvöldið vorum við að malla
hafragraut, það var minn
dagur að sjá um matseldina.
Þegar ég er nýbúinn að setja
hafragrautinn yfir, kemur
Pálmi móður og másandi og segir: „Komdu
strax, það er konsert niðri í Casino. Við
megum engan tíma missa.“
Ég snara mér frá eldamennskunni, fer í
yfirhöfn og við af stað, hlaupum niður í Breið-
götu og komum í tæka tíð. Það var einhver
enskur, lítt þekktur píanóleikari, sem hélt
þessa tónleika. En í miðri Tunglskinssónöt-
unni kviknaði allt í einu á perunni hjá mér
og ég hvísla að Pálma: „Hver andskotinn,
er ekki hafragrauturinn enn á gasinu!“
Við létum það samt ekki á okkur fá, en
sátum sem fastast tónleikana á enda - en
ætluðum svo ekki að þora heim að þeim lokn-
um. En þar fyllti sengjulyktin af hafragrautn-
um öll vit okkar þegar við komum í forstof-
una. Gamla konan, sem leigði okkur og hét
Kristín, íslenzk að ætt og uppruna, var okkur
svo góð að hún sagði aldrei neitt og ekki
heldur í þetta skipti. Enginn vissi, hvað hún
var gömul, því aldrei hafði frétzt af íslenzkum
stúdent, sem var svo gamall að hann hefði
ekki einhvern tíma hitt Kristínu. Ekki átti
hún húsið, heldur leigði hún íbúð í því og lifði
á því að leigja út frá sér. Eitt sinn þegar við
Pálmi vorum að fljúgast á, brutum við stól,
en þá sagði hún aðeins: „Ég skil ekkert í
þessu, hann er búinn að endast í 30 ár.““
„Hvernig líkaði þér að koma til Hafnar,
Kaldal?“
„Vel.“
„Ekkert sérlega minnisstætt?“
„Ég man einna bezt eftir því, þegar þeir
ætluðu að kalla mig í herinn. Þá reiddist ég.
í byijun árs 1919 fæ ég bréf frá hernum og
mér er sagt að mæta á skráningarskrifstof-
unni, sem var í gömlu húsi í Holmensgade,
þeirri frægu götu, og brakaði í hveiju þrepi,
þegar gengið var upp stigann.
Eg ríf bréfið frá hernum og hugsa ekkert
frekar um málið. En þegar ég fæ annað bréf
frá þeim og mér er hótað að lögreglan sæki
mig, ef ég komi ekki til skráningar innan
tveggja eða þriggja daga, hundskaðist ég
þangað niður eftir, fokvondur, finn húsið,
þrælast upp brattan stigann og kem í skrif-
stofuna, sem er þá troðfull af væntanlegum
nýliðum. Þeir stara auðmjúkir og biðjandi
eins og guð sér til hjálpar á afgreiðslumenn-
ina. Þeir segjast eiga konur og börn og þurfi
að fá frest í nokkra daga.
Þetta hleypti í mig illu blóði. Ég var eng-
inn dönskumaður, en náði mér venjulega á
strik, þegar ég þurfti að blóta á dönsku.
Þegar ég kemst að afgreiðsluborðinu, kemur
skikkanlegur maður að máli við mig. Ég segi,
að ég hafi fengið bréf og skilji ekkert í inni-
haldi þess, þetta hljóti að vera einhver mis-
skilningur, ég sé íslendingur og íslendingar
séu undanþegnir herþjónustu í Danmörku.
Vesalings maðurinn verður vandræðalegur,
fer inn í aðra skrifstofu og að vörmu spori
kemur út þessi líka feikna jaki, alþakinn orð-
um niður á maga eins og rússneskur generáll.
Ég segi honum að þetta sé einhver mis-
skilningur, en hann fer þá bara að brúka
kjaft. Það kveikir í mér. Ég tek af honum
orðið, dembi mér yfir hann, segi að við íslend-
ingar séum ekki herskyldir, hann þekki ekki
landslög og sé ekki starfi sínu vaxinn. Hann
varð klumsa. Allir aðrir hættu að skrafa í
skrifstofunni og hlustuðu undrandi á okkur
- og ég er mest hissa á, að karlinn skyldi
ekki láta taka mig fastan, eins og hann bólgn-
aði af reiði. Ég rauk svo á dyr, en á skör-
inni tók maður í höndina á mér svo lítið bar
í KAUPMANNAHÖFN árið 1920.
á og þakkaði mér fyrir. „Þeir eiga fyrir þessu,
þeir djöflar," sagði hann.
Ég strunsaði svo beint í skrifstofu Sveins
Björnssonar og fékk yfirlýsingu hjá íslenzka
sendiráðinu um, að Islendingar væru ekki
herskyldir í Danmörku. Daginn eftir fór ég
með yfirlýsinguna til þeirra í Hólmsgötunni
og spurði eftir jakanum. Skrifstofumaðurinn,
sá hinn sami og ég talaði við fyrst, kímdi
og sagði: „Hann er því miður ekki við.“ Hann
hefur víst ekki langað í aðra lotu.“
Og þá er komið að lokasprettinum. Hann
ijallar auðvitað um ljósmyndun, hver er
kveikjan að list og lífsstarfi Kaldals?
„Ég er fæddur og uppalinn í Stóradal í
Húnavatnssýslu, af miklum ættbálki," sagði
hann. „Sigurður skólameistari sagði við mig,
að við værum næstum því hálfbræður, svo
skyldir værum við í allar áttir. Við Jón alþing-
ismaður í Stóradal vorum systkinasynir, við
Jón á Akri og Jón Leifs bræðrasynir. Allt
er þetta sama Jóns nafnið. Faðir minn hét
Jón Jónsson, afi minn Jón Pálmason, langafi
minn hét Jón Benediktsson og langalang-
amma mín Ingibjörg Jónsdóttir. Og svo
mætti lengi telja.
EG ÓLST upp í Stóradal, sem var
eitt af stórbýlum sýslunnar.
Þangað kom Jón Pálmi Jóns-
son, vinur okkar krakkanna,
sem ferðaðist um sveitina og
fótograferaði fólk. Hann var
við nám hjá Hallgrími Einars-
syni, ljósmyndara á Akureyri,
fór seinna til Ameríku og var þekktur ljós-
myndari þar. Hann sýndi okkur krökkunum
myndir og sagði okkur frá tækjunum. Mér
fannst þetta göldrum líkast að ná fólki á
pappír - og kannski eru það líka galdrar.
En þarna vaknaði hjá mér löngun til að verða
ljósmyndari. Þegar ég var 19 ára fórum við
systkin öll til Reykjavíkur, þar sem ég hóf
nám hjá Carli Ólafssyni. Hjá honum var ég
svo hálft þriðja ár, en fór þá utan til Kaup-
mannahafnar.
Jón Pálmason alþingismaður segir meðal
annars í grein um Stóradalsheimilið" - Kal-
dal nær í ritið, ég les:
„Jörðin Stóridalur er ein af stærstu jörðum
í Húnavatnssýslu, geysilega landmikil og
kostarík, en erfið er hún, ef hún skal nytjuð
að fullu, og ekki á færi annarra en atorku-
manna að gera svo. í búskapartíð Jóns Jóns-
sonar var þó ekki um að villast, að hver slæg-
ur blettur var sleginn og beitin notuð hvenær
sem færi gafst til hins ýtrasta. Féð var oft
500-600 ær, sauðir og lömb. Fært var frá
lengst af. Líklega síðast 1904. Ær í kvíum
voru oft 160-200, ijallalömbin flest eða jafn-
vel öll sett á vetur, sláturfé var þá allt fullorð-
ið, sauðir, ær og veturgamalt fé . .. Heyverk-
un hjá Jóni í Stóradal var með afbrigðum
góð og vita allir bændur hve miklu máli sá
þáttur skiptir. Hann var iíka vandlátur að
fóðri á fé sínu og hafði af því góðar afurðir,
lagði rækt við að bæta féð eftir föngum.
Heybirgðir átti hann ævinlega yfirdrifnar og
miklar fyrningar á hveiju vori, hvernig sem
viðraði. Þangað var og ævinlega hjálpar að
leita fyrir heyþrota menn ...
Hann var framúrskarandi dugnaðar- og
fyrirmyndarbóndi og gaf sig allan og óskipt-
an að búskapnum og heimilishag. . . Jón
Jónsson var mjög geðfelldur maður í allri
framkomu, alúðlegur og gamansamur þegar
svo bar undir, heldur i lægra meðallagi á
vöxt, beinvaxinn og fríður sýnum, dökkur á
hár og með jarpt skegg, ekki mikið. Hann
var kvikur í hreyfingum og hljóp venjulega
við fót, þar sem hann var á gangi við kindur
eða á annan hátt. Hann var hestamaður mik-
ill, laginn tamningamaður og sérstaklega fór
orð af því, hve snjall hann væri að ríða hesta
til skeiðs ..." Um móður Kaldals segir Jón:
„Ingibjörg Gísladóttir var fríð kona og vel
gefin. Hún var hið mesta góðkvendi, sem
öllum þótti vænt um á heimili og utan þess.
Fórust þau hjónin eigi á mis í því efni. .. “
Ég fann strax, að Kaldal þótti vænt um
þessa grein Jóns frænda síns, og lofaði mér
að vitna í hana til að stytta mér leið.
„Móðir okkar lézt 1903,“ sagði hann, „en
faðir okkar þremur árum síðar. Þá fluttumst
við krakkarnir til Pálma, föðurbróður okkar,
að Ytri-Löngumýri, og vorum þar í góðu yfir-
læti. Við Jón Pálmason erum því uppe'.dis-
bræður.
Ég hafði unun af hestum eins og pabbi
og tamdi marga, og við Pálmi vorum oft eins
og tveir léttlyndir strákar, þegar við vorum
að temja. Það var oft gaman hjá okkur að
Löngumýri. En ég hljóp ekkert meira en
aðrir unglingar í sveit og hugsaði aldrei urn
að verða hlaupari. Jón segir, að pabbi hafi
verið góður smalamaður og oft hlaupið við
fót. Ætli hann hefði ekki orðið betri hlaupari
en ég, ef hann hefði farið til Kaupmannahafn-
ar?
Eitt atvik er mér minnisstætt frá æskuár-
unum í Stóradal. Það sýnir, hvernig myndir
greypast í minninguna og geymast þar. Ég
stóð úti á hlaði með föður mínum. Veðrið var
gott, bjartviðri. Þá sáum við hvar fjórir menn
komu ríðandi að bænum vestan tungur, sem
kallaðar voru, á milli þeirra gengur maður.
Þegar þeir koma heim á hlað, sjáum við, að
þar er enginn annar en Þjófa-Lási, sem kall-
aður var, og höfðu þeir hann í böndum á
milli sín, því að hann var svo fljótur að hlaupa
að þeir hefðu ekki náð honum, ef hann hefði
sloppið. Þeir voru á leið með Lása til hrepp-
stjórans, Ingvars í Sólheimum.
Þeim ferðalöngunum, þjófnum og réttvís-
inni, var boðið upp á veitingar, og síðan var
haldið áfram með Þjófa-Lása, sem var lítill
karl og ekki eftirminnilegur, út að Sólheim-
um. Þar var hann skilinn eftir.
Ingvar og pabbi voru miklir vinir. Bændur
höfðu það þá fyrir sið að heimsækja hver
annan, fá sér dálítið í staupinu, en þó ekki
svo að á þeim sæist, reyna gæðinga hver
annars, og stundum gistu þeir tvær til þijár
nætur hver hjá öðrum.
Nokkrum dögum eftir að þjófurinn hafði
farið um hlað hjá okkur í Stóradal, kemur
hann aftur og þá einn síns liðs. Við feðgarn-
ir stóðum úti á túni. Hann gengur til pabba,
heilsar honum og biður hann lána sér hest
til að sundríða Blöndu. Faðir minn segir:
„Það er sjálfsagt, þú bara sleppir honum,
þegar þú ert kominn yfir ána.“
Þjófa-Lási fékk hestinn sem skilaði sér
nokkru síðar. En mig grunar, að þetta hafi
verið samantekin ráð milli Ingvars og föður
míns, að þeir hafi ekki viljað níðast á vesal-
ingnum.
En það væri gott að eiga hlaupara á borð
við Þjófa-Lása núna,“ bætir Kaldal við með
húnvetnskt bros á vör.
Svo sagði hann mér að lokum, að það
hefði verið tilviljun ein að hann fór að æfa
hlaup. Hann byijaði í leikfimi hjá ÍR, þegar
hann kom suður, eins og fyrr getur, og hefur
alla tíð haldið tryggð við það félag og vini
sína þar.
ÉR Jiótti gott að vera
í IR og hef ávallt
verið í félaginu og
eignazt þar marga
góða vini, sem ég
hefði ekki viljað án
vera. En ástæðan til
þess að ég hóf leik-
fimisæfingar hjá ÍR var sú, að við Pálmi
Hannesson þjálfuðum okkur hvern dag í
Mullers-æfingum og fengum til þess afnot
af leikfimissalnum í Menntaskólanum. Þegar
ég svo æfði undir annað víðavangshlaupið,
skokkaði ég upp í Árbæ og svo í bæinn aft-
ur, en Pálmi hjólaði með mér alla leiðina.
Svo mikill var áhugi hans, bæði á því að mér
gengi vel í hlaupinu og ekki síður á að halda
sér í þjálfun.
En ég var að segja þér frá ljósmyndaran-
um, sem lagði leið sína um Húnavatnssýslu,
þegar ég var drengur. Þessu get ég bætt við
að lokum:
Um þær mundir sem ég var að byija að
lesa, sat heimilisfólkið eitt sinn sem oftar að
spjalli yfir hádegismatnum. Þá segir einhver,
að séra Stefán á Auðkúlu komi á morgun.
Mér þótti það ekki verra, því að hann var
mér sérlega góður. En þá sagði einhver:
„Hann er mikill mannþekkjari, hann séra
Stefán.“ Ég hrökk við. Ekki vissi ég þá, hvað
það var að vera mannþekkjari, en mér var
sagt að hann sæi, hvort maður væri góður
eða vondur.
„Og stundum sér hann jafnvel, hvað fólk
hugsar,“ var bætt við. Mér var ekkert um
það. En upp frá því fór ég að líta öðruvísi á
fólk og veíta fyrir mér, hvernig það hugsaði,
hvernig þessi eða hinn væri í raun og veru.
Ég fór að hugsa um manninn bak við grím-
una. Skyggnast undir skelina. Og það hef
ég ávallt síðan reynt að gera. Kannski að
þessi áhugi minn hafi hjálpað mér eitthvað
við myndatökuna.
Annars tók séra Stefán strax ástfóstri við
mig. Hann lagði 20 króna gullpening á vögg-
una mína, þegar ég var á fyrsta ári, og sagði,
að ég ætti að eiga hann vegna þess „hvað
hann er fallegur". Þetta var fyrsta og eina
fegurðarsamkeppnin, sem ég hef unnið um
dagana. Merkilegt annars hvað maður getur
breytzt!"
Morgunbladió/Ólafur K. Magnússon
KALDAL i vinnustofu sinni á Laugavegi 11 árið 1958.
6 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 31. ÁGÚST 1996