Lesbók Morgunblaðsins - 13.12.1997, Qupperneq 6

EG HEF GAMAN AF
GÓÐUM HASARMYN DUM
Sænski leikstjórinn, handritshöfundurinn, klipparinn og
kvikmyndatökumaðurinn Jan Troell er fæddur árið
1931 og var kennari áður en hann fór út í kvikmynd-
irnar sem samstarfsmaður leikstjórans Bo Widerbergs.
Troell gerði Vesturfarana og nú nýlega Hamsun með
Max von Sydow. Arnaldur Indriðason ræddi nýlega
við þennan merkismann í norrænni kvikmyndagerð.
ALLIR þessir leikstjórar
sem eru í uppáhaldi hjá
mér eru látnir,“ segir Jan
Troell í samtali við Morg-
unblaðið, ákaflega hæglát-
ur maður sem talar rólega
og yfirvegað og velur orð
sín af kostgæfni, feitlaginn
nokkuð og silfurhvítt hárið farið að þynnast.
„Það er eiginlega enginn eftir. Kieslovskí hef-
ur haft mikla þýðingu fyrir mig, Tarkovskí
einnig, Truffaut. Bergman er hættur. Wider-
berg er mikill áhrifavaldur. John Ford. Eg er
mjög hrifinn af Bretanum, hvað hann nú heit-
ir? Og myndinni. Leyndarmál og lygar, hét
hún það ekki? Mike Leigh. Virkilega gaman
að honum.“
Troell segist annars ekki komast mikið í
bíó. Og minnst sér hann á kvikmyndahátíðum
því þá er hann upptekinn af öðru eins og að
tala við blaða- og fréttamenn. En hann kemst
á mynd og mynd. „Djöflaeyjan var góð,“ seg-
ir hann. „Ég hef tvisvar sinnum komið til Is-
lands. I fyrra skiptið með myndina mína „II
Capitano" og það síðara vegna heimildar-
myndarinnar Dansinn. Ég brá mér á hestbak
og gat ekki setið vikum saman á eftir. En ég
hef í raun séð meira af Islandi í gegnum kvik-
myndimar en í alvöru."
Troell er einn af risunum í norrænni kvik-
myndagerð og hann var heiðursgestur á Nor-
rænu kvikmyndahátíðinni í Þrándheimi í
október síðastliðnum. Hann hóf kvikmynda-
ferilinn með gerð stuttmynda og starfaði síð-
an sem kvikmyndatökumaður við myndir Bo
Widerbergs áður en hann gerði sína fyrstu
kvikmynd í fullri lengd, Hérna er líf þitt, árið
1966. TVeimur árum seinna gerði hann mynd-
ina Hver sá hann deyja? Þremur árum seinna
eða árið 1971 gerði hann meistaraverk sitt,
Vesturfarana eða „Utvandrarna" með Liv
Ullman og Max von Sydow í aðalhlutverkum,
og ári síðar framhaldið, Nýja heiminn eða
„Nybyggarna“, eftir sögu Vilhelms Mobergs.
Yesturfaramir hlutu útnefningu til
Oskarsverðlaunanna sem besta mynd, fyrir
bestu leikstjórn og besta handrit. Myndimar
fjölluðu um landnám Svía í Bandaríkjunum
um miðja nítjándu öld og voru sýndar í ríkis-
sjónvarpinu á sínum tíma og nutu óhemju
vinsælda en með þeim eignuðust Svíar sína Á
hverfanda hveli.
„Ég sá aðeips fyrsta hlutann í Svíþjóð,“
segir Troell. „Ég held ég mundi klippa hann
öðruvísi í dag. En ég lít einatt með ánægju til
þess tíma þegar við gerðum þessar myndir.
Það var mikið ævintýri og frábært að fá að
vinna með sumum bestu leikurum Svíþjóðar
á þessum árum, sérstaklega Max og Liv.
Myndirnar vom mjög vinsælar í Bandaríkj-
unum og ég heyrði nýlega að þær væm sýnd-
ar þar enn. Margar ólíkar þjóðir gátu sam-
samað sig landnemasögunni."
Eftir vinsældir Vesturfaranna var leiðin
greið til Hollywood og Troell fór þangað en
án þess það yrði honum til framdráttar.
Hann gerði tvær myndir þar á áttunda ára-
tugnum, Brúði Zandys eða „Zandy’s Bride“
árið 1974 og Fellibyl eða „Hurricane“ árið
1979. Troell er ánægðari með þá fyrri en þá
seinni. „Fellibylur er ekki góð mynd,“ segir
hann en Troell tók við kvikmyndaleikstjóm-
inni eftir að Roman Polanski varð að flýja
Bandaríkin í kjölfar sambands hans við
stúlku undir lögaldri. „Framleiðandinn, Dino
De Laurentiis, hringdi í mig tvisvar eða
þrisvar og bað mig um að leikstýra myndinni
og ég tók það loksins að mér vegna ævintýr-
isins og vegna peninganna auk reynslunnar
sem ég aflaði mér að sjálfsögðu. Munurinn á
því að starfa í Hollywood og annarstaðar er
sá að allt er svo miklu stærra þar. Þar em tíu
sinnum fleiri starfsmenn á bak við myndavél-
ina en á Norðurlöndunum. Frelsi leikstjórans
er minna. Ef leikstjórinn er ekki líka fram-
leiðandi myndar sinnar er afar sjaldgæft að
hann ráði yfir lokaútgáfu verksins. Eftir því
sem myndimar em dýrari því minna frelsi
hefur leikstjórinn til þess að vinna; þar vestra
þarf sífellt að höfða til áhorfenda. Ég gerði
þessar tvær myndir í Hollywood og þær vom
mjög ólíkar og reynslan af að gera þær
einnig."
Troell segist ekki fylgjast vel með mynd-
unum frá Hollywood í dag en segist þó hafa
gaman af góðum hasarmyndum. „Ég sé ekki
þær myndir sem ég þoli ekki og þær em
margar. í Hollywood eru aðallega gerðar
tvennskonar myndir: Hasar- og ofbeldis-
myndir, sem gerast í nútímanum eða í fram-
JAN Troell við tökur á heimildarmyndinni
Frosinn draumur.
tíðinni, og gamanmyndir, sem em ákaflega
hávaðasamar. Ég hef gaman af góðum hasar-
myndum og sá t.d. „Donnie Brasco“ um dag-
inn og fannst hún skemmtileg. En ofbeldið í
Hollywood-myndunum er orðið að takmarki í
sjálfu sér 'og það sorglega við Hollywood-
myndimar er að þær taka völdin og kæfa all-
ar hinar myndimar. Þær hafa algjör heimsyf-
irráð. Þú getur hvergi flúið þær og þær hafa
meiri áhrif í heiminum en nokkuð annað.“
Troell sneri heim til Svíþjóðar frá Banda-
ríkjunum í upphafi níunda áratugarins og tók
þá að sér verkefni sem hefur loðað við hann
síðan eins og nýjasta heimildarmynd hans
ber vitni um en hún heitir Frosinn draumur
eða „En frosen dröm“ og segir frá misheppn-
uðum leiðangri í loftbelg yfir norðurpólinn
undir síðustu aldamót. Troell gerði leikna
bíómynd um efnið eftir að hann sneri heim
árið 1982, Flug arnarins eða „Ingenjor
Andrées Luftfard", og byggði hana á dagbók-
um og ljósmyndum leiðangursmanna er fund-
ust nokkuð heilllegar 30 áram eftir að þeir
fórast. I heimildarmyndinni nýju rekur hann
ferðalag leiðangursmannanna undir stjórn
Salomons Augusts Andrée og notast við ljós-
myndirnar og dagbækurnar. Hann segir
áhuga sinn á efninu hafa kviknað eftir að
hann fékk spurningu frá sænska sjónvarpinu
um hvort hann langaði til þess að kvikmynda
sögu Per Olof Sundman um leiðangurinn og
búa til úr henni sjónvarpsþætti. „Á þeim tíma
hafði ég ekki lesið bók Sundmans og vissi
mjög lítið um Andrée, aðeins að hann reyndi
að fara yfir norðurpólinn. Þegar ég fór að
kynna mér málið betur varð ég mjög hrifinn
af efninu og sérstaklega gömlu ljósmyndun-
um og dagbókunum úr leiðangrinum, sem
fundust eftir allan þennan tíma. Þegar ég
hafði gert bíómyndina um leiðangurinn vildi
ég snúa mér aftur að efninu því mér fannst
ég ekki geta gert því tæmandi skil í mynd-
inni. Þess vegna gerði ég heimildarmyndina
og hún er framsýnd núna þegar nákvæmlega
100 ár era liðin frá slysinu."
Aðspurður hvernig ljósmyndirnar og dag-
bækurnar töluðu til hans og hvað það væri
sem heillaði hann við söguefnið, sagði Troell:
„Heimildimar sem leiðangursmennirnir
skildu eftir sig segja heilmikið. Það er mjög
auðvelt að setja sig í spor þeirra og sjá
hvernig þeir háðu baráttu fyrir lífi sínu. Þeir
fóru til þess að komast að því hvernig norður-
póliinn væri, enginn vissi það þá. Og það var
byltingarkennd hugmynd að fara í loftbelg.
Svo það er margt í þessari sögu sem er mjög
heillandi. Líka það hvernig leiðangurinn
mistókst. Mennirnir vora ekki vanir líkam-
legri áreynslu. Þeir höfðu unnið skrifstofu-
störf. Þeir börðust áfram á ísnum í þrjá inán-
uði áður en dauðinn sótti þá. Endalokin eru
einnig söguleg því ljósmyndir þeirra og dag-
bækur komu fram 30 áram eftir að þeir létu
lífið.“
I dag er litið á leiðangurinn sem mistök,
segir Troell, „en við verðum að dæma allt
þetta út frá þeim tíma sem um ræðir. Fólk
um allan heim trúði á leiðangurinn. Það er
hættulegt að fara til tunglsins en forvitnin
rekur menn áfram.“
Á undan heimildarmyndinni Frosinn
draumur gerði Troell leikna bíómynd um
hinn umdeilda norska rithöfund, Knut
Hamsun, sem Max von Sydow lék, en myndin
var sýnd fyrir nokkra í Háskólabíói. Fjallaði
hún um tengsl Hamsuns við nasismann og
fund sem Hamsun átti með Adolf Hitler.
„Þar voram við að fást við mjög umdeilt efni.
Sagan er sögð frá sjónarhóli Hamsuns, hvað
hann hugsaði og gerði og af hverju. Hann var
maður sem elskaði land sitt og hélt að hann
væri að gera landi sínu gagn með gjörðum
sínum. Hann vissi það ekki þá hvað við var að
eiga en síðar kom það í ljós og hann sá eftir
því sem hann gerði. Norðmenn hafa átt erfitt
með að fyrirgefa honum en það gladdi mig
mikið að heyra frá konu sem sagði eftir að
hafa séð myndina að Norðmenn hefðu
kannski ekki fyrirgefið Hamsun en skilið
hann betur en áður.“
Max von Sydow er leikari sem Troell vinn-
ur mikið með og hann segist hafa gaman af
að vinna með honum. „Við þekkjum hvorn
annan mjög vel orðið og þurfum ekki að ræða
mikið hlutina. Ég treysti honum. Hann hafði
sínar hugmyndir um Hamsun. Við unnum
mikið með líkamshreyfingar gamals manns.
Max vill vita hvað er inntakið í hverri tiltek-
inni senu og svo sleppi ég honum lausum."
Troell sagðist ekki sjá nógu mikið af nor-
rænum bíómyndum til þess að svara spurn-
ingu um stöðu þeirra í heimi kvikmyndanna.
Hann segist fara á bíó þegar hann langi til
þess en ekki af einhverri skyldurækni.
Hvemig skyldi honum sem einum fremsta
kvikmyndatökumanni Norðurlanda líka hinn
nýi upptökustíll þar sem haldið er á mynda-
vél sem er á sífelldri hreyfingu í kringum
persónurnar. „Ég hata það,“ svarar hann að
bragði. „Breaking the Waves“ var sterk þótt
þessi heimskulega tækni væri notuð í henni.
Það er ekkert nýtt við tæknina. Ég sá myndir
gerðar á þennan hátt á sjöunda áratugnum.
Italirnir gerðu allt sitt með myndavél sem
haldið var á. En það var hugsun á bak við það
þá. Ég sé ekki tilganginn með því í „Breaking
the Waves“ eða Woody Allen-myndunum.
Það er engu líkara en leikstjórinn sé að senda
skilaboð til kollega sinna: Sjáðu hvað ég get
leikið mér með alla peningana."
Vínlandsgátan
Hvert fóru þeir? Hvað fundu þeir? Og eru Vínlandssögumar gömlu áreiðanlegar heimildir um landafundi norrænna
manna í Vesturheimi fyrir um þúsund árum?
Páll Bergþórsson fyrrum Veðurstofustjóri hefur rannsakað þessar sögur og ber lýsingar þeirra saman við f
nútímaþekkingu um siglingatækni, staðhætti, loftslag, gróður og dýralíf í Vesturheimi og þjóðhætti indíána og 2
inúíta. Fjöldi ljósmynda prýðir bókina. .§
„Vínlandsgátan er skemmtileg aflestrar, slarifuð á þróttmiklu máli
og auðug af tilgátum, sem á köflum leiftra af innsæi.“
Össur Skarphéðinsson | DV
„Yst sem innst ber rit þetta með sér að til þess hefur
verið vandað í hvívetna.“
Erlendurjónsson/Morgunblaðið Mál
60
áva
og menning
Lauaavegi 18 Síðumúla 7-9
Sími 515 2500 Sími 510 2500
6 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 13. DESEMBER 1997