Lesbók Morgunblaðsins - 13.12.1997, Blaðsíða 9

súkkulaði eða sykri og pipar. Og margs konar
vamingur hékk í loftinu, einkum búsáhöld og
/ blikuðu eins og stjörnur á heiðskiru húm-
kvöldi.
Ég vil svo sjálfur bæta því við að ég minnist
þess að við vegginn til vinstri var bekkur til
þess að tylla sér á, því fyrir utan það að vera
líka pósthús var búðin samkomustaður fólks-
ins og fréttamiðstöð.
Einari í Garðhúsum tókst ætlunarverk sitt,
verslunin jókst jafnt og þétt svo og útgerð
hans, fiskverkun og búskapur. Fyrr en varði
var hann orðinn einn af umsvifamestu at-
hafnamönnum á sínum tíma. Hann hóf nokk-
uð fljótlega að flytja inn vörur fyrir verslun
sína og útgerð beint frá útlöndum með leigu-
skipum og mun einhverju hafa verið skipað
upp í Grindavík og jafnframt skipað út fiski í
sömu skip. Hann stofnaði svo Eimskipafélag
Reykjavíkur ásamt tveimur tengdasonum sín-
um þeim Einari Ki-istjánssyni og Rafni Sig-
urðssyni ásamt Haraldi Forberg skipamiðl-
ara. Skipin sem keypt voru hétu Katla og
Hekla og voru þeir Rafn og Einar skipstjórar
þeirra skipa. Heklan var eins og kunnugt er
skotin niður í heimsstyrjöldinni síðari og fórst
Einar Kristjánsson með skipi sínu. Þetta var
mikill sorglegur atburður og áfall fyrir Einar
í Garðhúsum svo og alla fjölskylduna. Þess
má geta hér með að skipið var galtómt með ís-
lenska fánann málaðan á báðar hliðar á leið til
Bandaríkjanna. Heyrði ég á unga aldri að
margt benti til þess að það hefðu verið Bretar
sem það gerðu og voru ýmsar ástæður nefnd-
ar, en ekki veit ég hvort það á við nokkuð að
styðjast, en svo mikið er víst að ekki hefir það
verið upplýst ennþá og Þjóðverjar neituðu því
jafnan. Eftir stofnun Eimskipafélags Reykja-
víkur flutti Einar vörur sínar með eigin skip-
um bæði til og frá landinu.
Einar í Garðhúsum var einn af fáum at-
hafnamönnum þessa lands sem stóð af sér
kreppuna árið 1930 og er ekki að efa að það
eitt hefir verið mikið stórmál fyrir byggðar-
lagið allt ekki síður en hann sjálfan. Hann
sagði mér sjálfur að þá hafi hann verið byrj-
aður að bera grjót á milli staða í fjörunni til
þess að þjálfa líkamann og vera undir það bú-
inn að byrja erfiðisvinnu á ný ef illa skyldi
fara, hann bjóst við hinu versta allt þar til
Landsbanki Islands kom til móts við hann eft-
ir tveggja daga fundahöld. Hann gekk þá yfir
í sinn gamla banka, Islandsbanka, gerði upp
allar sínar skuldir þar, lokaði öllum reikning-
um og sagði er hann kvaddi eftir tuttugu og
sex ára viðskipti að inn í þessa stofnun stigi
hann aldrei fæti meir, og við það stóð hann.
í blaðaviðtali við Faxa árið 1942 sem Jón
Tómasson stöðvarstjóri pósts og síma í Kefla-
vík átti við Einar segir Jón meðal annars: „-
Já, og nú fara Grindvíkingar að þurfa á for-
ystumanni að halda. Manni, sem sker úr um
það hvort byggðarlagið skuli halda áfram á
þeirri framfarabraut, sem það hefur verið á,
eða það á fyrir sér að hrörna og jafnvel
gleymast. Tímamót sem bæti afkomumögu-
leika og létti byrðar manna, á við þau, sem þú
skapaðir um aldamótin er þú hófst verslun
hér og léttir þar með af þeim verslunarörðug-
leikum, sem fylgdu fjarlægri og óþjálli versl-
un Grindvíkinga á þeim árum.“ Einar svaraði:
„Maður kemur í manns stað. Annars held ég
að það verði framtíð Grindavíkur að útgerðin
færist öll að Hópinu. í lok sama viðtals segir
Jón Tómasson: „Hann hefur notið ávaxtanna
af sínu óvenju mikla starfi og það hafa allir
Grindvíkingar gert og eiga vonandi eftir að
gera um langan aldur. Hann hefur að miklu
leyti lagt grundvöllinn að kauptúninu Grinda-
vík, þeim grundvelli, sem uppvaxandi kynslóð
á að byggja upp af.“
I sannleika sagt er aðeins hægt að segja um
samtal þeirra Jón§ og Einars það eitt, að allt
gekk þetta eftir. Kappsfullir og dugmiklir ein-
staklingar hófust til nýrrar sóknar bæði þá og
síðar og byggðu upp bæjarfélag sem í dag er
eitt glæsilegasta sinnar tegundar hérlendis.
Það er því miður erfitt að nefna alla þá sem
mest hafa komjð við sögu í uppbyggingu Gr-
indavíkur eftirstríðsáranna en samt get ég
ekki látið hjá líða að nefna risana tvo í at-
vinnurekstri Grindavíkur síðustu áratugina,
þá Tómas Þorvaldsson í Þorbimi og syni
hans, og Dagbjart Einarsson og meðeigendur
hans í Fiskanesi, þá Björgvin Gunnarsson
skipstjóra, Villard Olason skipstjóra og Krist-
ján Finnbogason vélstjóra. Hverju einasta
bæjarfélagi er lífsnauðsyn að slíkum mönn-
um, það er fyrir löngu búið að sanna sig í sögu
okkar þjóðar.
Einar í Garðhúsum rak verslun sína til
dauðadags 1954. Einar var fæddur 16. apríl
1872 í Garðhúsum í Grindavík og bjó þar alla
sína ævi. Hann kvæntist Ólafíu Asbjamar-
dóttur, Ásbjarnar Ólafssonar, óðalsbónda og
hreppstjóra í Njarðvík. Eignuðust þau tíu bör
og náðu sjö þeirra fullorðinsaldri, fjórar dæt-
ur og þrír synir.
Höfundur er heildsali.
RANGFÆRSLUR
LEIÐRÉTTAR
EFTIR JÓN ÓSKAR
Nokkur orð um skoðanir
Dagnýjar Kristjánsdóttur í
Lesbókarviðtali við Guðrúnu
Egilson sl. sumar, þar sem rætt
var m.a. um Ijóðbyltinguna
um miðja öldina og þá sem
að henni stóðu.
GREIN eftir Guðrúnu Egilson um
Dagnýju Kristjánsdóttur í tilefni af
doktorsritgerð hennar um Ragnheiði
Jónsdóttur (Mbl. Lesbók 23. ág. 1997)
eru slík ummæli höfð eftir Dagnýju,
m.a. um atómskáldin, að ég get ekki
stillt mig um að leiðrétta þau, þótt ekki
sé hér við að eiga neitt stórveldi í bók-
menntafræðinni f líkingu við Kristin E.
Andrésson, sem ég neyddist til að leiðrétta
fyrir herrans mörgum áram, en árásum hans
var þeim mun meiri þörf að svara sem hann
hafði þau völd að geta með orðum sínum (og
með hugmyndafræði marxismans að baki)
haft áhrif á alla vinstri „intellígentsíuna“
einsog hún lagði sig. Nú er slíku ekki lengur
að dreifa, en engu að síður geta villandi skrif
minni spámanna nútímans um bókmenntir
vakið upp gamla drauga sem nauðsynlegt er
að kveða niður um leið og þeir skjóta upp koll-
inum. Ég hélt í sakleysi mínu að árásir á okk-
ur sem gerðum ljóðbyltinguna forðum daga
væru ekki lengur í tísku, en bæði. skrif Krist-
jáns Kristjánssonar heimspekings og ummæli
Dagnýjar Kristjánsdóttur benda til þess, að
sumir vilji hefja aftur þann herblástur og þá
af sama skilningi og fyrr.
í fyrrnefndri grein er í upphafi skýrt frá
hugmynd Dagnýjar um eitthvert „stríð eftir
stríð“, þar sem svið bókmenntanna, sem fram
að þeim tfma hafi sameinað íslenska þjóð, hafi
verið orðið að vígvelli „þar sem ungir reiðir
menn sögðu gamalli bókmenntahefð stríð á
hendur". Þarna byrjar vitleysan. Það vora
engir reiðir ungir menn á þeim tíma að ráðast
á gamla íslenska bókmenntahefð. Orðalagið
um reiðu ungu mennina er frasi sem upp kom
löngu eftir stríð í Englandi um nýja höfunda
þar í landi (John Osbome, Harold Pinter
o.s.frv.), en þeir áttu ekkert skylt við þá ungu
höfunda á Islandi sem voru þá þegar búnir að
gera sína byltingu í ljóðagerðinni (höfðu sum-
ir hafíð hana þegar á stríðsárunum), þótt
bækur eftir þá með nýstárlegri ljóðagerð
færu ekki að koma út fyrr en kringum 1950.
Þetta fór allt reiðilaust fram af hálfu ungu
mannanna á Islandi, en þeir fengu hinsvegar
fljótt á sig ótrúlega miklar háðsglósur og sví-
virðingar, þótt þeir hefðu ekki að fyrra bragði
ráðist á nokkurn mann fyrir afstöðu hans til
gamallar bókmenntahefðar.
Þá er haft eftir Dagnýju, að um tilvistar-
stefnu Sartres hafí talsvert verið fjallað á op-
inberum vettvangi hérlendis eftir stríð og að
bölsýn ungmenni hafi rætt kenningar þessa
heimspekings á kaffihúsum Reykjavíkur.
Hvaðan hefur hún þetta? A þeim tíma voru
hér í Reykjavík aðeins tvö kaffihús, þar sem
ungmenni sátu yfir molakaffi og ræddu sam-
an. Annað var svonefnt Kommakaffi á Þórs-
götu 1, hitt var Laugavegur 11. Báða þessa
staði sótt ég mikið á þeim tíma sem hér um
ræðir og kynntist mörgum gáfnaljósum sem
áttu eftir að koma við sögu þjóðarinnar, en á
hvorugum staðnum var mikið rætt um tilvist-
arstefnuna sem við á þeim tíma kölluðum
reyndar exístensíalisma. Það var helst þegar
bók Thors Vilhjálmssonar Maðurinn er alltaf
einn kom út 1950, að menn fóru að bendla þá
bók við exístensíalismann, en það held ég hafi
verið mest vegna þess að vitað var, að Thor
hafði verið í París, þar sem Jean-Paul Sartre
var þá á hátindi frægðar sinnar, en um heim-
spekistefnu hans vissu ungir höfundar á ís-
landi harla lítið á þeim tíma, enda ekki þá sú
heimspekingatíska ráðandi sem gengið hefur
yfir íslendinga á síðustu áram. Ástæðan fyrir
því að Sartre vakti sérstaka athygli okkar var
ekki heimspeki hans, heldur hitt, að hann var
á þeim tíma einhver frægasti rithöfundur
heimsins ásamt Albert Camus, auk þess að
vera umdeildur heimspekingur. Og hvað sem
fínna má Jean-Paul Sartre til foráttu, skyldu
menn ekki gleyma því að hann var sá borg-
aralegur höfundur vinstri sinnaður sem frem-
ur öðram þorði að segja Sovétmönnum til
syndanna þannig að eftir var tekið um heim
allan. Við, sem þá vorum ungir og róttækir
höfundar, trúðum á marxismann, en ekki
exístensíalismann. Hinsvegar þótti okkur ekki
einskis virði sú heimspekilega rödd sem hafði
samúð með hinum kúguðu (sbr. Alsírstríðið)
og tók þátt í baráttunni gegn stríðsógnar-
stefnu heimsveldanna í skugga helsprengj-
unnar á þeim tímum, þegar ungir höfundar
voru sér meðvitaðir um ábyrgð sína og sáu
vissulega enga ástæðu til bjartsýni.
Þegar Jean-Paul Sartre vildi gera grein
fyrir kenningum sínum í sem stystu máli
vegna árása marsixta á þær (einkum franskra
kommúnista) ski’ifaði hann ritgerðina Tilvist-
arstefnan er húmanismi (L’ existentialisme
est une humanisme). Ég las þessa ritgerð í
sænskri þýðingu 1947 og man ekki til þess að
ég gæti á þeim tíma rætt innihald hennar við
neinn annan íslenskan höfund, en ég gat vel
fallist á þá kenningu, sem þar kom fram, að
maðurinn yrði að bera ábyrgð á sér sjálfur, án
þess það vekti hjá mér bölsýni. Á þeim tíma
var Sartre ekki reiðubúinn að taka ákveðna
afstöðu með franska kommúnistaflokknum,
þótt hann daðraði mjög við þá hugmynd. En í
fyrrnefndri ritgerð, sem ég las aftur ekki alls
fyrir löngu, minnist ég ekki að hafa orðið var
við, að „kvenhatrið hafi hringað sig saman í
hjarta tilvistarstefnunnar", einsog Dagný
Ki’istjánsdóttir orðar það, um leið og hún er
að bendla okkur atómskáldin við þessa stefnu.
Hún útskýrir ekki heldur hvað muni hafa ráð-
ið því, að það skyldi vera kona, Simone de
Beauvoir, sem stóð ásamt Sartre að merku
tímariti (Les temps modernes) og varði kenn-
ingar hans í ræðu og riti af ekki minni ákefð
en hann sjálfur, en á þessari konu og kenning-
um hennar byggðu rauðsokkur nýi’ra tíma
hreyfingár sínar.
Dagnýju er sýnilega mikið í mun að kasta
rýrð á þau skáld sem gerðu byltingu í ís-
lenskri ljóðagerð uppúr seinni heimsstyrjöld,
þótt erfitt sé að sjá hvað bylting þeirra kemur
við þeirri konu sem hún vill upphefja í dokt-
orsritgerð sinni. Ekkert atómskáldið lagði til
hennar, svo mér sé kunnugt um. En af ein-
hverjum ástæðum er sem Dagný telji nauð-
synlegt að taka aftur upp þráðinn með nýrri
aðför að þessum óvinsælu skáldum sem seint
ætla að fá skynsamlega meðferð í íslenskri
bókmenntasögu, þótt nokkuð hafi á unnist.
Nú kveðst hún hafa komist á snoðir um, að
það hafi alls ekki verið „fúlltráar bókmennt-
anna sem fengu yfir sig mesta dembu af sví-
virðingum, heldur myndlistarmennirnir, sem
komið höfðu fram með óhlutstæða málverkið
nokkrum áram áður..svo vitnað sé orðrétt
í fyrmefnda grein.
Það er auðvitað hlutverk bókmenntafræð-
inga að leiðrétta tímasetningar, og er nauð-
synjaverk, en hér virðist eitthvað hafa skolast u
til. Órímaða ljóðabókin Þorpið eftir Jón úr
Vör kom út í nóvember 1946, og upp úr því
hófst nartið í nýju ljóðagerðina og síðan háðs-
glósur og skammir næstu árin, en náðu há-
marki með stúdentafundunum svonefndu
1952, þar sem háskólamenntaðir menn réðust
með slíku offorsi á nýju skáldin að lengi verð-
ur í minnum haft. Fundir þessir voru einungis
afleiðing þeirrar orrahríðar sem hafist hafði
1946-1947. Septembersýningin svonefnda, sú
sem hvað mestan úlfaþyt vakti gagnvart
myndlistinni, var hinsvegar í september 1947.
Sú sýning vakti að sjálfsögðu þeim mun al-
mennari viðbrögð en Þorpið sem fleiri komu
þar við sögu, því þetta var samsýning margra
listamanna, en það voru ekki háskólamenn
sem mest höfðu sig í frammi gegn þeirri list
og engir stúdentafundir vora haldnir til að
kveða listamennina niður. Svavar Guðnason
sýndi óhlutstæð málverk 1945 og honum var
það vel tekið að sjálft Listasafn Islands keypti
af honum mynd, en Jón Þorlefisson skrifaði
vinsamlega og af skilningi.
Þá er í fýi’rnefndri grein haft eftir Dagnýju
um atómskáldin: „ ... en þau róttækustu í
hópi þeirra vildu ekki einungis formbyltingu
heldur hugsa allt upp á nýtt og töldu sig ekki
geta stuðst við neitt úr fortíðinni."
Þetta er úr lausu lofti gripið og lýsir nokk-
uð furðulegri vanþekkingu. Þarf ekki annað
en fletta íyrstu heftum Birtings til að sjá, að
þar endurprentum við gömul kvæði úr arfleifð
íslenskra bókmennta til að leggja áherslu á
tengslin við fortíðina, þau tengsl sem við álit-
um einmitt að mættu ekki rofna. Að vísu vora
ekki öll atómskáldin í ritstjórn Birtings, en ég
þekkti hin skáldin nógu vel til að geta fullyrt
að slík firra, að ekki væri á neinn hátt hægt að
styðjast við fortíðina, var þeim framandi. Slík
viðhorf kunna að finnast meðal þeirra sem
vilja kalla sig því hlálega nafni „póst-módem-
ista“, en um þeirra viðhorf er ekki við atóm-
skáldin að sakast, þótt ýmsu eigi nú að fara að
klína á þau upp á nýtt, og hefur sumt ekki
verið fundið þeim til foráttu áður, einsog for-
sjárhyggja sem Kristján eignar þeim, en ég
kannast ekki við, nema það eigi að kallast for-
sjárhyggja, að þau skyldu kynna íslendingum
skáldskap umheimsins, þegar þau höfðu feng-
ið sinn vettvang með tímaritinu Birtingi.
Mér sýnist það muni vera hollt fyrir fólk v
sem vill láta ljós sitt skína, hvort heldur er um
sögu atómskálda eða póstmála, að afla sér
fyrst nokkurrar grannþekkingar á efninu, svo
meira mark verði á ljósinu tekið.
LESBÓK MORGUNBIAÐSINS ~ MENNING/USTIR 13. DESEMBER 1997 9