Lesbók Morgunblaðsins - 15.01.2000, Blaðsíða 4

Eyðing tyrkneska flotans við eyna Tsesme 7. júlí 1770. Danskt Kínafar á 18. öld.
HEIMSREISUR OG
HERFÖR ARNA
FRÁ GEITASTEKK
VÍÐFÖRULL ÍSLENDINGUR Á 18. ÖLD
Árni Magnússon brá búi vestur í Dölum, sigldi til
Danmerkur og tókst á hendur ferð sem | þá var bæði
mannraun og ævintýri: Siglingu á kaup ►fari til Kína.
Síðar gerðist hann sjálfboðaliði sem fallbyssu; skytta
í sjóher Katrínar miklu, þegar hún barði á Tyrl <jum.
Reisubók Árna kom út 1945 með formála eftir
Björn Karel Þórólfsson.
GÍSLI SIGURÐSSON
TÓKSAMAN
IFORMÁLA sínum segir Björn Karel
meðal annars svo: „Aj-ni Magnússon
frá Geitastekk er einn hinna víðförl-
ustu íslendinga sem uppi hafa verið
fram á síðustu mannsaldra. Mestan
hluta ævi sinnar fór hann um fjarlæg
lönd eða dvaldi með öðrum þjóðum.
Rit það sem hér birtist á prenti samdi
hann á áttræðisaldri um ferðir sínar og ann-
að, sem á daga hans hafði drifið erlendis.
Hann segir ekki ævisögu sína að öðru leyti og
greinir ekki aldur sinn eða fæðingarár. En i
manntalinu 1801 er hann skráður 75 ára, þá
húsmaður í Garpsdal. Samkvæmt þessu er
hann fæddur 1726.“
Að Árna stóð auðugt og vel mannað fólk.
Faðir hans var Magnús Jónsson, bóndi í
Snóksdal og síðast að Hrafnabjörgum í
Hörðadal (d.1752), talinn stúdent að menntun
... í framætt átti Magnús til stórhöfðingja að
telja. í föðurætt var hann fjórði maður frá
Magnúsi sýslumanni prúða og í báðar ættir
sjötti maður frá Hannesi hirðstjóra Eggerts-
syni.
Konumissir og kaflaskil
Árni kvæntist í Snóksdal 3. nóvember 1748
Guðrúnu Þorleifsdóttur frá Hítardal, sem
sögð var „af dönsku kyni“ og varð þeim
tveggja barna auðið. Hét Þorleifur sonur
þeirra, fæddur giftingarárið, og Kristín, fædd
tveimur árum seinna. Um líkt leyti fæddist
Árna launbarn sem dó. Ekki er vitað hvort
það var hórbarn, segir Björn Karel, vegna
þess að eitthvað áður dó Guðrún kona hans.
Eftir konumissinn virðist hafa komið los á
Árna; hann réðst í siglingar og kom dóttur
sinni fyrir hjá systkinum sínum. Hann hafði
þá um skeið búið á Geitastekk, smájörð sem
síðar var skírð upp og nefnd Bjarmaland, en
við þennan bæ kenndi Arni sig löngum síðar.
Telur Björn Karel að Árni hafi verið atgervis-
maður til sálar og líkama og að um bóklega
menntun hafi hann tekið öllum þorra bænda
langt fram.
Það hefur verið talin einkennileg ráða-
breytni í þá daga að taka sig upp frá bújörð,
selja búið og gefa andvirði þess með börnun-
um. Hinsvegar er svo að sjá að Árni hafi hald-
ið jörðinni. Sjálfur gaf hann í skyn að hann
færi vegna viðkvæmnismáls nokkurs eða
samvizkusakar án þess að vitað væri hvað það
var, en líklega réð ævintýraþrá mestu. Utan
til Kaupmannahafnar kom hann illa stæður
og gerðist erfiðismaður. Ekki sést á skrifum
hans að borgin hafi heillað hann og hafa þó
viðbrigðin verið mikil frá kotunum vestur í
Dölum. Undi hann ekki við þau kjör sem hon-
um buðust í Kaupmannahöfn og réðst því í
siglingar. Ekki þó suður um heimsins höf; að
því kom síðar, heldur til Grænlands sem ork-
aði að vonum kuldalega á hann, en frumstætt
mannlífið öllu betur.
Ráðinn á Kínafar
Það var uppgangur í Danaveldi um þessar
mundir; verzlun Dana blómstraði, ekki sízt
Asíuverzlunin og kaupskip færðu stórfé heim.
Þeir sem fengu skipspláss báru vel úr bítum.
Eftir Grænlandsdvölina fékk Árni skipsrúm á
dönsku verzlunarfari sem sigldi til Péturs-
borgar, Königsberg og Bordeaux. Það er
fyrst þegar hann kemur til Pétursborgar að
sjá má af skrifum hans að honum þyki mikið
til koma. í ríki Katrínar miklu mátti þá sjá
stórbrotnar byggingar og þessi reynsla
kveikti útþrá Árna; nú vildi hann sjá meira af
veröldinni. I framhaldinu réðst hann sem há-
seti á vopnað kaupfar sem var í Kínasigling-
um.
Þetta var áhættusöm ákvörðun. Búast
mátti við árásum sjóræningja og kaupskipin
urðu að vera vel vopnum búin. Um borð var
miskunnarlaus agi og refsingar fyrir smá-
vægilegar yfirsjónir báru vott um ótrúlega
grimmd. Árni var svo heppinn í Kínasigling-
unni að stýrimaðurinn fékk hann til að hjálpa
til við eða annast dagbókarskrif og þar kom
góð menntun Árna honum að haldi. Með þess-
ari ferð var Árni frá Geitastekk kominn í tölu
hinna víðförlustu íslendinga og segir Björn
Karel í formála sínum, að ekki sé vitað til þess
að neinn landi okkar hafi áður komið til Kína.
Þessi ferð tók þó úr honum óróann; hann lagði
ekki í fleiri slíkar, en var um hríð í skemmri
siglingum og settist svo að í Kaupmannahöfn.
í sex ár starfaði Árni í skipasmíðastöð
danska flotans á Hólminum, en undi illa hag
sínum og kvaddi þann stað með engum sökn-
uði þegar hann hélt að nýju á vit ævintýr-
anna; nú suður í Eyjahaf til að berjast í her
Katrínar miklu sem átti í stríði við Tyrki.
Ekki er vitað til þess að neinn annar íslend-
ingur hafi unnið henni hollustueið. Hinsvegar
kom flotadeild sú er Árni heyrði til of seint á
vettvang og okkar maður missti af því að fá að
taka þátt í stórorrustu. Hann lofar Rússa
mest allra þjóða, en hernaðurinn var framar
öðru fólginn í ránum að hætti hinna fornu vík-
inga. Sjóliðarnir lifðu í sællífi af þessu og lík-
aði Árna allvel en kenndi þó í brjósti um þá
sem rændir voru.
Vonbrigði og drykkjuskapur
Þar kom að Árni afmunstraði sig úr sjóher
hennar hátignar, Katrínar miklu, og líklega
saddur á ævintýrum. Hann sigldi heim til Is-
lands með það fyrir augum að ílengjast þar,
en það voru þá vonbrigði fyrir hinn víðreista
ævintýramann að koma heim í fásinnið og
hann undi því ekki. Aftur er hann kominn ut-
an til Danmerkur, ósáttur við lífið, og þar
leggst hann í drykkjuskap. Það varð honum
til bjargar að roskin kona dró hann uppúr
ræsinu, „dubbaði hann upp“ og kom honum í
barnakennslu á Thy, norðvestanvert á Jót-
landi, og það starf stundaði hann næstu 17 ár-
in. Líklega fann hann sig þar í fyrsta sinn á
ævinni. Óróinn í sálinni yfirgaf hann þó
aldrei; hann virtist illa geta samlagazt útlend-
ingum, en löndum sínum jafnvel ennþá síður.
Eftir flæking um Noreg og Svíþjóð á árunum
1794 og 1796 sté hann loks um borð í íslands-
far í Kaupmannahöfn, líklega vorið 1797 og
við komuna til Reykjavíkur mun hann ekki
hafa átt annað verðmætt en korða, sem hann
hafði borið alla tíð síðan hann þjónaði kóngin-
unum í skipasmíðastöðinni á Hólminum. Ekki
hélzt honum á þessum dýrgrip til langframa;
Brynning nokkur kaupmaður náði honum af
Árna en um Brynning þenna hefur verið sagt
að hann átti mestan þátt í gjálífi í höfuðstaðn-
um á fyrstu áratugum átjándu aldarinnar.
Þótti nokkuð ljóst hversvegna Árni hefði orð-
ið að sjá af korðanum sínum. Úr Reykjavík
hélt Árni vestur í Dali til frænda sinna og í
Flatey á Breiðafirði var hann staddur 1798
við dánarbeð Kristínar dóttur sinnar. Á alda-
mótunum 1800 var hann húsmaður í Garps-
dal, en ekki alveg að baki dottinn með sigling-
ar, því 1801 sigldi hann enn til Danmerkur og
hafði í farareyri sjóð sem bróðir hans hafði
ánafnað honum. Dvaldi hann á Jótlandi og
segir Björn Hjálmarsson, prestur í Trölla-
tungu, sem skrifaði eftirmála við rit Árna svo:
„Þar meina eg hann dáið hafi, en nær frá 1801
til 1820 veit eg ekki.“ Sennilegt þótti að Árni
hefði borið beinin einhvers stðar við Lima-
fjörðinn.
Ferðasögu sína skrifaði Árni í heimkynnum
sínum fyrir vestan, „fyrir ættfólk sitt í Dala-
sýslu“ segir séra Björn. Ferðasagan fellur
niður óbotnuð eftir að hann er kominn til ís-
lands í síðasta sinn. Björn Karel segir: „Hún
ber vott um óvenjumikla menntun, þegar um
mann í bóndastétt er að ræða. Víst má telja að
Árni hafi ekki verið skólagenginn, en þó virð-
ist hann hafa kunnað eitthvað í latínu. Rit-
hönd og frágangur á handriti hans er prýði-
legt.“ Ferðasagan endar svo:
„Eg fór í Viðey og talaði við stiftamtmann
um mitt ásigkomulag. Eg hafði vel skrifað
hönum til frá Thyland, en sagði mér, að of
gamall væri embætti upp á að taka. Gaf mér 2
rd. að greiða fyrir mér með á leiðinni vestur
til fólks míns og léði mér hús um nóttina með
góðum greiða. Um morguninn fór eg að
Reykjavík, er komast vildi með skólapiltum
yfir fjörðinn, en kunni ei koma, því bæði var
vindurinn á móti og flutningaskiptið of lastað
af fjölda þeim, er með fylgdu. Þá nótt lá eg í
Reykjavík, en kunni ei fá lossament hjá syni
mínum. Um kvöldið tók Brynning frihandler
minn korða frá mér, er eg ei síðan fengið hefi.
Um morguninn fór eg leiðina til Útskála, bara
að korta tíðina, þar vindurinn var enn nú mót-
fallinn. Á þeirri reisu var eg tíu daga, þangað
til kom til Reykjavíkur. Fór so um kvöldið
með skipsfólki frá Mýrum. Maður sá, er átti
skipið, bjó á Hamri. Þar var eg í sókninni
tvær nætur. Reisti so með boðsfólki að
Svignaskarði, er þá var brullaup með dóttur
Jóns Ketilssonar, er Einar Illugason átti
barnið við. En maður hennar var frá Hreða-
vatni. Nafn hans man eg ei.“ Lengra komst
Árni frá Geitastekk ekki með ferðasögu sína,
4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/LISTIR 15. JANÚAR 2000