Lesbók Morgunblaðsins - 19.02.2000, Blaðsíða 3

LESBÖK MOIiCl M!I U)SI\S - IMLNNLXÍ, LISTIR
7. TÖLBLAÐ • 75. ÁRGANGUR.
Séte
hcitir liðlega fjörutíu þúsund íbúa hafnar-
borg við vestanvert, Miðjarðarhafíð. Þar er
þessa dagana hægt að sjá tylft íslenskra
listamanna á samsýningu eins og Halldór
Björn Runólfsson myndlistargagnrýnandi
komst að raun um.
Þorramatur
ÞORRINN er að vísu á enda en það er alls
ekki of seint að borða þorramat. Um hann
skrifar Hallgerður Gísladóttir sérfræðing-
ur á Þjóðminjasafni og fjallar þar m.a. um
breytingar á mat á þorrablótum á siðustu
áratugum.
GrímurThomsen
KRISTJÁN Jóhann Jónsson fjallar um Grím
Thomsen og heitir grein hans „Magister
klipfisk". Telur greinarhöfundurinn að
Grímur hafi vakið tortryggni og ef til vill
stundum ótta hjá samtíðarmönnum si'num.
Hann var hámenntaður og orðheppinn og
taldi sér ekki skylt að lúta viðteknum skoð-
unum Hafnar-Islendinga.
Draumalandið
og einn draumur sem rættist - er heiti á síð-
ari grein Gisla Sigurðssonar um jörðina Ell-
iðavatn. Þar segir frá stórbúskapar- og
prentsmiðjudraumum Benedikts Sveinsson-
ar, breytingunum á jörðinni við stækkun
vatnsins og eina draumnum sem rættist:
Þegar Heiðmörk í Elliðavatnslandi varð
friðland fyrir 50 árum.
FORSÍÐUMYNDIN
er af bænum á Elliðavatni, þ.e. steinhlöðnu húsi Benedikts Sveinssonar frá
1861, sem enn stendur, en hefur verið járnklætt. Sjá nánar í grein. Ljósmynd:
Gísli Sigurðsson.
EGGERT ÓLAFSSON
ÍSLANDSSÆLA
-BROT-
Þegar líður gamla góa,
góðs er von um land ogflóa,
vorið bræðir vetrar snjóa;
verpa fuglar einherjans
út um sveith' Isalands;
ungum leggur eins hún tóa
úr því fer að hlýna;
enga langar útum heim að blína.
Tjaldar syngja’ um tún ogmóa,
tildrar stelkur, gaukur, lóa,
endai' hörkur hljóðið spóa,
hreiðrin byggir þessi fans
út um sveitir ísalands;
æðarfuglinn angi'a kjóar,
eru þeh' að hvína;
enga langar útum heim að blína.
Sæt og fögur grösin gróa,
gleðja kindur, naut ogjóa,
engjar, tún ogauðnirglóa
eftir boði skaparans,
út um sveitir Isalands;
að stekkjar-fénu stúlkur hóa
ogstökkva’ úr því við kvína;
enga langar út um heim að blína.
Eggert Ólafsson, 1726-1768, var skáld og fræSimaður, varalögmaður sunnan
og austan frá 1767 og einn helsti boðberi upplýsingastefnunnar á íslandi. Egg-
ertdrukknaði í Breiðafirði.
EINOKJJN
HIN NYJA
RABB
SVONA varst þú nú heppin,
auminginn, sagði karl við mig
um daginn, eftir að hafa innt
mig eftir því hvað ég hefði
verið að sýsla um dagana.
Það er sennilega rétt hjá hon-
um. Ég er svo ljónheppin að
hafa álpast til að mennta mig
og vinna með vísindamönnum á síðari hluta
20. aldarinnar. Og hvað voru þeir að gera?
Það eru ýmsar skilgreiningar til á því, - en í
stuttu máli sagt, þá var starf þeirra fólgið í
því að leita markvisst, skref fyrir skref,
svara við skilgreindum spumingum. I þess-
ari leit að svari, - sem má kalla þekkingar-
leit - er nauðsynlegt að hver athöfn sé gegn-
sæ. Allt sem gert er, verður að liggja ljóst
fyrir þannig að aðrir geti endurtekið aðgerð-
ina og sannreynt niðurstöðu hennar. Því að-
eins er mark á henni takandi að hún standist
það próf. Og þá getur niðurstaðan orðið eins
og svolítil hella í þann veg sem verið er að
leggja og við komumst öll skrefi lengra eftir
veginum.
A þessum miklu framfaratímum, í lok 20.
aldarinnar, var það talið höfuðatriði við öfl-
un þekkingar að leggja öll spil á borðið, -
deila afdráttarlaust upplýsingum um allar
aðferðir og niðurstöður með hverjum sem
hafa vildi. Birta þær opinberlega, svo að
þekkingin dreifðist óhindrað.
Þannig gat hver sem var, hvar sem var,
tekið upp þráðinn og spunnið áfram.
í vísindaheiminum gat enginn komist
áfram með því að lúra á sínu og útiloka aðra.
Það var hreinlega ekki leyft. Framfarirnar,
- hraðinn í þekkingarleitinni, - byggðust á
hinum frjálsa aðgangi. Þeir sem voru bestir
á hverjum tíma fleygðu boltanum lengst og
þar var hann gripinn af þeim sem var fljót-
astur að hlaupa. Hraði í þekldngarleit bygg-
ist á frelsi.
Svona var þetta gert framundir árið 2000,
- en þá varð undarleg breyting á, - menn
fóru að setja hömlur á þekkingarleitina. I
nafni þess að verið væri að styðja við vísind-
in, var farið að veita einokunarrétt á þekk-
ingarleit.
Út um allar trissur sóttu menn um og
fengu einokunarleyfi til að rannsaka ákveðin
fyrirbæri, jafnvel hluta af erfðaefni manna,
dýra og plantna. Til hvers? Til þess að
hindra aðra í að rannsaka þau, - til þess að
lúra einir yfir sínum litla kjötkatli. Réttlæt-
ingin var sú að verið væri að skapa sér sér-
stöðu gagnvart fjárfestum og fá þá þar með
til að leggja peninga í dæmið.
Þarf virkilega einokun til að fjárfestar átti
sig á að verðmæti eru fólgin í þekkingu? Það
eru framfarirnar sem skipta máli og fyrir
fjárfestinn hlýtur að vera best að láta menn
keppa, - þama eins og annars staðar. í stað
þess að hlúa að einokun burtséð frá getu.
Því hver segir að sá besti fái tækifærið? Sá
fyrsti er ekki endilega sá besti. Aðrir kunna
að vera á sviðinu, - eða sem enn líklegra er:
koma til síðar, - sem eru enn betri, fara aðr-
ar og skilvirkari leiðir, - era hreinlega klár-
ari en sá með einokunarleyfið. En þeir kom-
ast ekki fram hjá honum, - nema að greiða
toll, sem stundum getur verið svo hár að
enginn hefur efni á að fara þessa leið.
Þetta er að gerast í dag og það veldur mér
áhyggjum, því ég held að ókostirnir séu
meiri en kostimir. Islendingum hefur verið
innrætt óbeit á einokun. Ekkert okkar trúir
því að éinokunarverslunin hafi verið það
besta sem hent gat viðskiptalíf á Islandi.
Þvert á móti, - það var tímabil niðurlæging-
ar og vonleysis, - þegai- þjóðin var drepin í
dróma. Og við þurfum ekki að fara svo langt
aftur. Það er nóg að rifja upp ástandið á
þeirri viðskiptalegu ísöld sem ríkti hér á
landi þorrann af 20. öldinni.
Það var ekki fyrr en síðustu ár aldarinnar,
sem viðskiptafrelsi komst á, - með svo aug-
ljósum íramfórum að menn ætluðu varla að
trúa eigin minni um það hveraig málum
hafði verið skipað nokkram áratugum, jafn-
vel árum, áður. Ef viðskiptafrelsi gefst svo
vel í almennum viðskiptum og fjárfesting-
um, því treystum við ekki sömu lögmálum
þegar kemur að fjármögnun í nýrri grein, -
þekkingariðnaðinum? Hvers vegna eiga ein-
okun og höft heima þar, en ekki annars stað-
ar? Og einmitt þar sem síst skyldi, - í giæin
sem á allt sitt undir frjálsri hugsun.
Um jólaleytið birtist grein í Guardian
Weekly, sem gefur smjörþefinn af því sem
vænta má. Þar er sagt frá könnun sem gerð
var í Kalifomíu fyrir skömmu, þar sem vís-
indamenn voru inntir eftir því hvort þeir
hefðu fengið bréf frá lögfræðingum, sem
vildu leggja hömlur á starfsemi þeirra, í um-
boði skjólstæðinga sinna sem hefðu einka-
leyfi, ekki á ákveðinni afurð eins og þekktist
hér áður, heldur á ákveðnum viðfangsefnum
og aðferðum. í Ijós kom að fjórðungur, heil
25%, þeirra sem spurðir voru hafði fengið
slíktbréf.
Jonathan King, erfðafræðingur við MIT í
Bandaríkjunum, segir það vera orðið al-
vanalegt í sinni fræðigrein að einkaleyfalög-
fræðingar vari vísindamenn við því að birta
niðurstöður sínar, jafnvel á veggspjöldum á
ráðstefnum, og meira að segja að sýna hver
öðrum glósubækur um það sem þeir séu að
vinna, - því það sé yfirvofandi einokun á við-
komandi viðfangsefni. Og áður en menn
senda niðurstöður frá sér til opinberrar birt-
ingar í fræðiritum, þurfa þeir að láta kanna
hvort það sé óhætt, - kannski er búið að
læsa viðfangsefnið inni með einkaleyfi síðan
þeir gáðu síðast, - og þá mega þeir eiga von
á málshöfðun. Málshöfðun fyrir að hafa
hugsað um efni sem annar hefur lýst sig eig-
anda að! Þetta ástand er með fullkomnum
ólíkindum og mun hafa víðtækar afleiðingar,
- enginn vafi er á því að það mun skaða vís-
indastarf og draga úr framíorum. Hvers
vegna? Vegna þess í fyrsta lagi, að það veg-
ur að rótum hinnar vísindalegu aðferðar.
Þegar einokunarhafinn situr einn að rétti til
rannsóknar verða niðurstöður hans ekki
sannreyndar af öðrum. I öðru lagi vegna
þess, að það dregur úr aðgengi manna að
þeim viðfangsefnum sem þeir rilja fást við, -
eykur kostnað allra sem ekki eru í einokun-
araðstöðunni, - boltinn er ekki sendur
áfram. Það er viss hefð fyrir þessu vestan-
hafs í þeirri undarlegu íþróttagrein sem
kallast ruðningur og felst í því að sá sem er
með boltann grúfir sig sem fastast yfir hann
og allir hinir fleygja sér í eina bendu ofan á
hann. Boltinn fer seint úr þeirri hrúgu. Og í
þriðja lagi vegna þess, að þetta ofurselur
vísindin hagnaðarlögmálum markaðarins, -
hinni einokuðu þekkingu er beitt til að kúga
fé útúr samfélaginu öllu, - en sérstaklega
rannsóknar- og heilbrigðisgeiranum. Dæmi
um það er fyrirtækið Athena Diagnostics í
Massachussets, sem hefur nýlega sent út
bréf til rannsóknarstofnana, þar sem það
bendir á að það hafi öðlast einkarétt á viss-
um prófum til að greina Alzheimers sjúk-
dóminn. Héðan í frá sé engum heimilt að
nota þessi próf, en hins vegar sé Athenu
ánægja að bjóða prófin á tvöfoldu því verði
sem áður hafði kostað að gera þau. Þetta
gerir að verkum að háskólasjúkrahús og
aðrar stofnanir hafa ekki lengur ráð á að
nota þetta tæki til rannsókna sinna. Hópur
vísindamanna í Bandaríkjunum hefur nú
risið upp til að mótmæla þessari þróun, með
þeim rökum að einokun og okur á leyfis-
gjöldum hindri starf lækna og rannsóknar-
stofnana og muni skaða heilbrigðisþjónust-
una, draga úr afköstum hennar og þjónustu
við sjúklinga, og stórhækka útgjöld fyrir
minni þjónustu en áður.
En er þetta ekki bara vandamál í Amer-
íku, - runnið undan rifjum þarlendra lög-
fræðinga enn eina ferðina? Hvað erum við
að gera hér á landi? - Við fáum gæsahúð af
hrifningu yfir að fá nú að taka þátt í þessum
leik, - og menn keppast við að sækja um og
veita einokunarrétt í þekkingarleit á sérís-
lenskum fyrirbrigðum, frá mönnum niður í
örverurogskófir.
Vandinn er sá, hér sem annars staðar, að
enginn tekur á hinum siðferðilegu álitamál-
um. Lögfræðingarnir sem annast einka-
leyfaumsóknir og fylgja þeim eftir, vinna
sitt starf vel og faglega út frá sjónarmiðum
lögfræðinnar.
En stóra spumingin er ekki rædd, um það
hvort við séum að ana útí ófærur, gera
hrikaleg mistök og fóma hagsmunum fjöld-
ans til frambúðar til hagsbóta fyrir fáa verð-
andi auðkýfinga.
GUÐRÚN PÉTURSDÓTTIR
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/LISTIR 19. FEBRÚAR 2000 3