Lesbók Morgunblaðsins - 19.02.2000, Blaðsíða 3

Lesbók Morgunblaðsins - 19.02.2000, Blaðsíða 3
LESBÖK MOIiCl M!I U)SI\S - IMLNNLXÍ, LISTIR 7. TÖLBLAÐ • 75. ÁRGANGUR. Séte hcitir liðlega fjörutíu þúsund íbúa hafnar- borg við vestanvert, Miðjarðarhafíð. Þar er þessa dagana hægt að sjá tylft íslenskra listamanna á samsýningu eins og Halldór Björn Runólfsson myndlistargagnrýnandi komst að raun um. Þorramatur ÞORRINN er að vísu á enda en það er alls ekki of seint að borða þorramat. Um hann skrifar Hallgerður Gísladóttir sérfræðing- ur á Þjóðminjasafni og fjallar þar m.a. um breytingar á mat á þorrablótum á siðustu áratugum. GrímurThomsen KRISTJÁN Jóhann Jónsson fjallar um Grím Thomsen og heitir grein hans „Magister klipfisk". Telur greinarhöfundurinn að Grímur hafi vakið tortryggni og ef til vill stundum ótta hjá samtíðarmönnum si'num. Hann var hámenntaður og orðheppinn og taldi sér ekki skylt að lúta viðteknum skoð- unum Hafnar-Islendinga. Draumalandið og einn draumur sem rættist - er heiti á síð- ari grein Gisla Sigurðssonar um jörðina Ell- iðavatn. Þar segir frá stórbúskapar- og prentsmiðjudraumum Benedikts Sveinsson- ar, breytingunum á jörðinni við stækkun vatnsins og eina draumnum sem rættist: Þegar Heiðmörk í Elliðavatnslandi varð friðland fyrir 50 árum. FORSÍÐUMYNDIN er af bænum á Elliðavatni, þ.e. steinhlöðnu húsi Benedikts Sveinssonar frá 1861, sem enn stendur, en hefur verið járnklætt. Sjá nánar í grein. Ljósmynd: Gísli Sigurðsson. EGGERT ÓLAFSSON ÍSLANDSSÆLA -BROT- Þegar líður gamla góa, góðs er von um land ogflóa, vorið bræðir vetrar snjóa; verpa fuglar einherjans út um sveith' Isalands; ungum leggur eins hún tóa úr því fer að hlýna; enga langar útum heim að blína. Tjaldar syngja’ um tún ogmóa, tildrar stelkur, gaukur, lóa, endai' hörkur hljóðið spóa, hreiðrin byggir þessi fans út um sveitir ísalands; æðarfuglinn angi'a kjóar, eru þeh' að hvína; enga langar útum heim að blína. Sæt og fögur grösin gróa, gleðja kindur, naut ogjóa, engjar, tún ogauðnirglóa eftir boði skaparans, út um sveitir Isalands; að stekkjar-fénu stúlkur hóa ogstökkva’ úr því við kvína; enga langar út um heim að blína. Eggert Ólafsson, 1726-1768, var skáld og fræSimaður, varalögmaður sunnan og austan frá 1767 og einn helsti boðberi upplýsingastefnunnar á íslandi. Egg- ertdrukknaði í Breiðafirði. EINOKJJN HIN NYJA RABB SVONA varst þú nú heppin, auminginn, sagði karl við mig um daginn, eftir að hafa innt mig eftir því hvað ég hefði verið að sýsla um dagana. Það er sennilega rétt hjá hon- um. Ég er svo ljónheppin að hafa álpast til að mennta mig og vinna með vísindamönnum á síðari hluta 20. aldarinnar. Og hvað voru þeir að gera? Það eru ýmsar skilgreiningar til á því, - en í stuttu máli sagt, þá var starf þeirra fólgið í því að leita markvisst, skref fyrir skref, svara við skilgreindum spumingum. I þess- ari leit að svari, - sem má kalla þekkingar- leit - er nauðsynlegt að hver athöfn sé gegn- sæ. Allt sem gert er, verður að liggja ljóst fyrir þannig að aðrir geti endurtekið aðgerð- ina og sannreynt niðurstöðu hennar. Því að- eins er mark á henni takandi að hún standist það próf. Og þá getur niðurstaðan orðið eins og svolítil hella í þann veg sem verið er að leggja og við komumst öll skrefi lengra eftir veginum. A þessum miklu framfaratímum, í lok 20. aldarinnar, var það talið höfuðatriði við öfl- un þekkingar að leggja öll spil á borðið, - deila afdráttarlaust upplýsingum um allar aðferðir og niðurstöður með hverjum sem hafa vildi. Birta þær opinberlega, svo að þekkingin dreifðist óhindrað. Þannig gat hver sem var, hvar sem var, tekið upp þráðinn og spunnið áfram. í vísindaheiminum gat enginn komist áfram með því að lúra á sínu og útiloka aðra. Það var hreinlega ekki leyft. Framfarirnar, - hraðinn í þekkingarleitinni, - byggðust á hinum frjálsa aðgangi. Þeir sem voru bestir á hverjum tíma fleygðu boltanum lengst og þar var hann gripinn af þeim sem var fljót- astur að hlaupa. Hraði í þekldngarleit bygg- ist á frelsi. Svona var þetta gert framundir árið 2000, - en þá varð undarleg breyting á, - menn fóru að setja hömlur á þekkingarleitina. I nafni þess að verið væri að styðja við vísind- in, var farið að veita einokunarrétt á þekk- ingarleit. Út um allar trissur sóttu menn um og fengu einokunarleyfi til að rannsaka ákveðin fyrirbæri, jafnvel hluta af erfðaefni manna, dýra og plantna. Til hvers? Til þess að hindra aðra í að rannsaka þau, - til þess að lúra einir yfir sínum litla kjötkatli. Réttlæt- ingin var sú að verið væri að skapa sér sér- stöðu gagnvart fjárfestum og fá þá þar með til að leggja peninga í dæmið. Þarf virkilega einokun til að fjárfestar átti sig á að verðmæti eru fólgin í þekkingu? Það eru framfarirnar sem skipta máli og fyrir fjárfestinn hlýtur að vera best að láta menn keppa, - þama eins og annars staðar. í stað þess að hlúa að einokun burtséð frá getu. Því hver segir að sá besti fái tækifærið? Sá fyrsti er ekki endilega sá besti. Aðrir kunna að vera á sviðinu, - eða sem enn líklegra er: koma til síðar, - sem eru enn betri, fara aðr- ar og skilvirkari leiðir, - era hreinlega klár- ari en sá með einokunarleyfið. En þeir kom- ast ekki fram hjá honum, - nema að greiða toll, sem stundum getur verið svo hár að enginn hefur efni á að fara þessa leið. Þetta er að gerast í dag og það veldur mér áhyggjum, því ég held að ókostirnir séu meiri en kostimir. Islendingum hefur verið innrætt óbeit á einokun. Ekkert okkar trúir því að éinokunarverslunin hafi verið það besta sem hent gat viðskiptalíf á Islandi. Þvert á móti, - það var tímabil niðurlæging- ar og vonleysis, - þegai- þjóðin var drepin í dróma. Og við þurfum ekki að fara svo langt aftur. Það er nóg að rifja upp ástandið á þeirri viðskiptalegu ísöld sem ríkti hér á landi þorrann af 20. öldinni. Það var ekki fyrr en síðustu ár aldarinnar, sem viðskiptafrelsi komst á, - með svo aug- ljósum íramfórum að menn ætluðu varla að trúa eigin minni um það hveraig málum hafði verið skipað nokkram áratugum, jafn- vel árum, áður. Ef viðskiptafrelsi gefst svo vel í almennum viðskiptum og fjárfesting- um, því treystum við ekki sömu lögmálum þegar kemur að fjármögnun í nýrri grein, - þekkingariðnaðinum? Hvers vegna eiga ein- okun og höft heima þar, en ekki annars stað- ar? Og einmitt þar sem síst skyldi, - í giæin sem á allt sitt undir frjálsri hugsun. Um jólaleytið birtist grein í Guardian Weekly, sem gefur smjörþefinn af því sem vænta má. Þar er sagt frá könnun sem gerð var í Kalifomíu fyrir skömmu, þar sem vís- indamenn voru inntir eftir því hvort þeir hefðu fengið bréf frá lögfræðingum, sem vildu leggja hömlur á starfsemi þeirra, í um- boði skjólstæðinga sinna sem hefðu einka- leyfi, ekki á ákveðinni afurð eins og þekktist hér áður, heldur á ákveðnum viðfangsefnum og aðferðum. í Ijós kom að fjórðungur, heil 25%, þeirra sem spurðir voru hafði fengið slíktbréf. Jonathan King, erfðafræðingur við MIT í Bandaríkjunum, segir það vera orðið al- vanalegt í sinni fræðigrein að einkaleyfalög- fræðingar vari vísindamenn við því að birta niðurstöður sínar, jafnvel á veggspjöldum á ráðstefnum, og meira að segja að sýna hver öðrum glósubækur um það sem þeir séu að vinna, - því það sé yfirvofandi einokun á við- komandi viðfangsefni. Og áður en menn senda niðurstöður frá sér til opinberrar birt- ingar í fræðiritum, þurfa þeir að láta kanna hvort það sé óhætt, - kannski er búið að læsa viðfangsefnið inni með einkaleyfi síðan þeir gáðu síðast, - og þá mega þeir eiga von á málshöfðun. Málshöfðun fyrir að hafa hugsað um efni sem annar hefur lýst sig eig- anda að! Þetta ástand er með fullkomnum ólíkindum og mun hafa víðtækar afleiðingar, - enginn vafi er á því að það mun skaða vís- indastarf og draga úr framíorum. Hvers vegna? Vegna þess í fyrsta lagi, að það veg- ur að rótum hinnar vísindalegu aðferðar. Þegar einokunarhafinn situr einn að rétti til rannsóknar verða niðurstöður hans ekki sannreyndar af öðrum. I öðru lagi vegna þess, að það dregur úr aðgengi manna að þeim viðfangsefnum sem þeir rilja fást við, - eykur kostnað allra sem ekki eru í einokun- araðstöðunni, - boltinn er ekki sendur áfram. Það er viss hefð fyrir þessu vestan- hafs í þeirri undarlegu íþróttagrein sem kallast ruðningur og felst í því að sá sem er með boltann grúfir sig sem fastast yfir hann og allir hinir fleygja sér í eina bendu ofan á hann. Boltinn fer seint úr þeirri hrúgu. Og í þriðja lagi vegna þess, að þetta ofurselur vísindin hagnaðarlögmálum markaðarins, - hinni einokuðu þekkingu er beitt til að kúga fé útúr samfélaginu öllu, - en sérstaklega rannsóknar- og heilbrigðisgeiranum. Dæmi um það er fyrirtækið Athena Diagnostics í Massachussets, sem hefur nýlega sent út bréf til rannsóknarstofnana, þar sem það bendir á að það hafi öðlast einkarétt á viss- um prófum til að greina Alzheimers sjúk- dóminn. Héðan í frá sé engum heimilt að nota þessi próf, en hins vegar sé Athenu ánægja að bjóða prófin á tvöfoldu því verði sem áður hafði kostað að gera þau. Þetta gerir að verkum að háskólasjúkrahús og aðrar stofnanir hafa ekki lengur ráð á að nota þetta tæki til rannsókna sinna. Hópur vísindamanna í Bandaríkjunum hefur nú risið upp til að mótmæla þessari þróun, með þeim rökum að einokun og okur á leyfis- gjöldum hindri starf lækna og rannsóknar- stofnana og muni skaða heilbrigðisþjónust- una, draga úr afköstum hennar og þjónustu við sjúklinga, og stórhækka útgjöld fyrir minni þjónustu en áður. En er þetta ekki bara vandamál í Amer- íku, - runnið undan rifjum þarlendra lög- fræðinga enn eina ferðina? Hvað erum við að gera hér á landi? - Við fáum gæsahúð af hrifningu yfir að fá nú að taka þátt í þessum leik, - og menn keppast við að sækja um og veita einokunarrétt í þekkingarleit á sérís- lenskum fyrirbrigðum, frá mönnum niður í örverurogskófir. Vandinn er sá, hér sem annars staðar, að enginn tekur á hinum siðferðilegu álitamál- um. Lögfræðingarnir sem annast einka- leyfaumsóknir og fylgja þeim eftir, vinna sitt starf vel og faglega út frá sjónarmiðum lögfræðinnar. En stóra spumingin er ekki rædd, um það hvort við séum að ana útí ófærur, gera hrikaleg mistök og fóma hagsmunum fjöld- ans til frambúðar til hagsbóta fyrir fáa verð- andi auðkýfinga. GUÐRÚN PÉTURSDÓTTIR LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/LISTIR 19. FEBRÚAR 2000 3

x

Lesbók Morgunblaðsins

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Lesbók Morgunblaðsins
https://timarit.is/publication/288

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.