Lesbók Morgunblaðsins - 08.04.2000, Blaðsíða 5

4
KRISTNIAISLANDI
AHRIF SIÐ-
BREYTING-
ARINNAR
eftir LOFT GUTTORMSSON
Utgáfa bóka til helgihalds í
kirkjum og heimahúsum var
forgangsverkefni í siðbreyt-
ingunni. Reyndar þurfti
ekki eldhuga eins og Lúther
til þess að kirkjan tæki
prentlistina í þjónustu orðs-
ins, en víst er að án bóka, einkum sjálfrar ritn-
ingarinnar, var lúthersk siðbót óhugsandi.
Oddur Gottskálksson reið á vaðið með þýðingu
og útgáfu sinni á Nýja testamentinu en Guð-
brandur Þorláksson Hólabiskup rak endahnút-
inn á með biblíuútgáfu sinni árið 1584. Á eftir
fylgdi útgáfa sálmabókar og Grallarans, auk
minni háttar rita til guðrækilegra iðkana á heim-
ilum og uppfræðslu. Um aldamótin hafði bóka-
gerðarmaðurinn mikli á Hólum séð íslenskum
sálum fyrir öllum nauðsynlegustu tækjum til
evangelísks kristnihalds, jafnt í kirkju sem koti.
Gild rök eru því til þess að álíta að festingarskeið
hins nýja siðar hafi þar með verið runnið á enda.
Umrædd festing tók aðallega til hinnar stofn-
unarlegu undirstöðu siðbótarinnar; enn var að
miklu leyti óunnið verk að innprenta hana í sálir
íslendinga, gera þá að rétttrúuðum kristnum
mönnum í anda Lúthers. Þessi viðleitni vísar
einkum til eftirtímans, tímabils hins lútherska
rétttrúnaðar sem í þessu riti er merkt hinni
„löngu“ 17. öld (frarn undir 1730). Þetta var tíma-
bil mikilla félagslegra andstæðna og átaka,
trúarbragðastyrjalda og ofsókna á hendur þeim
sem hegðuðu sér og hugsuðu öðruvísi en yfir-
völdum þóknaðist. Við óreiðunni var brugðist af
hálfu yfirvalda með því að lögfesta erfðaeinveldi
konungs og einstefnu í trúmálum sem studdist
við kerfisbindingu á lútherskri kenningu.
Eftir því sem lengra líður á tímabilið verður
margt ljósara en fyrr um starfshætti og stöðu
opinbers kristnihalds í landinu; svo er fyrir að
þakka ríkulegri heimildum sem vaxandi reglu-
veldi og opinbert eftirlit hafa skilið eftir sig.
Á þessu tímabili fóru biskupamir með áber-
andi meira áhrifavald í landinu en vænta hefði
mátt af evangelískum tilsjónarmönnum. Þetta
má rekja annars vegar til stjómkerfislegra, hins
vegar til persónubundinna ástæðna. Enginn inn-
lendur embættismaður jafnaðist að tign á við
biskup; þar við bætast mannkostir sumra þeirra
sem settust á biskupsstól, ekki síst þrístimisins í
Skálholti: Brynjólfs Sveinssonar, Þórðar Þor-
lákssonar og Jóns Vídalíns. Þessir Skálholts-
biskupar vom í senn menntafrömuðir, atorku-
samir forstjórar og atkvæðamiklir kirkjuhöfð-
ingjar. í lútherskum sið hefur biskupstign víst
ekki risið hærra en í þeirra tíð. Varla hefðu þess-
ir einstaklingar valdið hlutverki sínu jafnvel og
raun ber vitni hefðu þeir ekki haft stoð af bisk-
upsfrúnum sem lögðu þeim m.a. auð í bú.
Á rétttrúnaðartímanum tókst að koma sæmi-
legu regluveldissniði á prestastéttina og veitingu
prestsembætta, en inntaka í stólsskólana fór þó
áfram mjög eftir persónulegum samböndum. Áð
vemlegu leyti ungaði prestastéttin sjáliri sér út
með því að meira en helmingur sóknarpresta átti
prest fyrir föður eða prestsdóttur fyrir móður.
Að öðm leyti var það höfuðeinkenni á stéttinni
hve sundurleit hún var í tilliti til menntunar og
efnahags. Háskólamenntun í guðfræði veitti for-
gang að hinum tilltölulega fáu vildarbrauðum en
stór hluti sóknarpresta bjó við kjör sem jafna má
til meðalbænda. Að þessu leyti vora íslenskir
prestar ólíkt verr settir en starfsbræður þeirra í
öðrum hlutum rfldsins. Brauðstrit og bústang tor-
velduðu þeim mjög að rækja predikara- og upp-
fræðsluhlutverk sitt á þann veg að boðskapurinn
hefði tilætluð áhrif á söfnuðinn, til uppbyggingar
góðu siðferði og réttum hugsunarhætti.
Þegar hugað er að tengslum sálusorgara og
safnaðar skiptir fjöldi sóknarmanna miklu máli
sem og afmörkun prestakalla. Tvennt vekur hér
einkum eftirtekt: hversu íslensk prestaköll vom
að jafnaði fámenn í samanburði við aðra hluta rík-
isins og hve skipan prestakallanna hélst stöðug
allt fram á 19. öld. Bæði þessi einkenni spegla al-
mennar aðstæður í hinu hefðbundna sveitasamfé-
lagi: þær breytingar sem áttu sér stað gengu fram
án þess að sjálf gmnngerð samfélagsins, byggða-
skipan og verkaskipting, raskaðist. Svo virðist
sem kostir fámennisins, nánari samskipti prests
og safnaðar, hafi ekki nýst kirkjunni sem skyldi til
trúarlegrar eflingar; fyrir embættisrækslu sókn-
arprestsins reyndust ókostimir yftrgnæfandi,
efnaleysi og skortur á uppörvandi sálufélagi.
Sóknarprestar reyndust í mörgum tilvikum ekki
færir um að veita þá andlegu forystu og það sið-
ferðilega fordæmi sem til var ætlast. í stað þess
að orka sem afl til breytinga og umbóta gagnvart
umhverfinu varð það hlutskipti margra sóknar-
presta að samsamast því og leggja árar í bát.
Fyrir utan sóknarldrkjuna vom heimili sóknar-
fólksins vettvangur sem lúthersk kirkja notfærði
sér óspart til að koma boðskap sínum á framfæri
og móta sálimar. Hinar almennu þjóðfélagsað-
stæður sem lýst er að framan urðu þess valdandi
að meiri rækt var lögð við þennan vettvang hér á
landi en t.d. á þéttbýlum svæðum í Danmörku. Til
þess að stunda heimilisguðrækni með sóma þurfti
að vera fyrir hendi lágmarkskunnátta í guðsorði.
Allt frá tíð Guðbrands Þorlákssonar kappkostaði
kirkjan að skjóta stoðum bóka og lestrarkunnáttu
að einhveiju lágmarki undir guðrækniiðkanir
heimilanna. Sú bókvæðing sem átti sér stað, hægt
og sígandi, á rétttrúnaðartímabilinu leiddi til þess
að guðsorð í prentuðu máli komst inn á flestöll
heimili landsins. Frá sjónarhóli íslenskrar menn-
ingarsögu verður þetta að teljast merkilegur
ávinningur.
Með þessu er ekki sagt að bókvæðingin hafi
leitt til þeirrar kristilegu innrætingar sem að var
stefnt. Á mörgum heimilum var enginn sæmilega
vel læs svo að enn varð að treysta mjög á utanbók-
arkunnáttu. Torvelt er að segja með nokkurri
vissu hvemig trúarvitund alþýðu var háttað við
þessar aðstæður. En flest bendir til að hún hafi
verið ákaflega blendin. í því felst að vitund manna
hafi mótast í senn af kristilegum trúarhugmynd-
um og ýmiss konar þjóðtrú sem orkuðu hver á
aðra og mynduðu flókna og oft mótsagnakennda
heild. Galdramál 17. aldar veita allskýra innsýn í
þennan hugarfarslega blending sem er svo ein-
kennandi fyrir íslenska trúarvitund. Jafnframt
sýna þau hve hluti sjálfrar prestastéttarinnar var
blendinn í afstöðu sinni til galdra og þá væntan-
lega annarra þjóðtrúarhugmynda sem hinn opin-
beri rétttrúnaður átti í höggi við. Þessar aðstæður
auðvelduðu yfirvöldum ríkis og kirkju síður en svo
að ná árangri í hinni stríðu baráttu um trúarholl-
ustu manna og sálarheill.
Með píetisma og upplýsingu hefst nýr kafli í
kristnisögu landsins svo sem lýst er í síðasta hluta
Þjóðminjasafn fslands.
MATTEUS GUÐSPJALLAMAÐUR. AF PREDIKUNARSTÓL ÚR KIRKJUNNI
Á BÆÁ RAUÐASANDI (1617).
1
Kristni og
hetjudýrkun
Sennilega hefur kristindómur og heiðin hetju-
dýrkun óvíða runnið betur saman á Sturlunga-
öld en á vígvellinum, á dauðastundinni. Píslar-
vottur og víkingur áttu það sameiginlegt að
kveinka sér ekki við þjáningu og dauða. Annað
skildi á milli. Hinn heiðni vígamaður skapaði
sér ódauðlegan orðstír, en trúarhetjan gaf Guði
heiðurinn og vænti umbunar á himnum.
Kristni á islandi, 2. bindi, bls. 68.
Jarteikn á sjó Munkareglur
Nýir straumar
Sumarið 1360 bartil að Gyrðir ívars-
son Skálholtsbiskup ogfjöldi manns
lagði af stað til Noregs á lltlu kaup-
skipi. Þegar þeir voru komnlr úr
landsýn sökk sklpið með öllu góssl.
Þá gerðust þau jartelkn, að sögn fyrir
árnaðarorð Þorláks helga, að menn all-
ir, nálægt 40 að tölu, komust í bát
sem ekki tók fleiri en hálfan þriðja tug,
og náðu allir með lífi að landi.
Kristni á islandi, 2. blndi, bls. 116.
Hér á landi störfuðu tvær reglur, Benediktsregla og
Ágústínusarregla, kenndar vlð hina helgu menn,
Benedikt frá Núrsíu (um 480 tll um 550) og Ágústín-
us kirkjuföður (354—430). Benediktsreglan var eig-
inleg munkaregta í þelm skilningi að þeir sem gengu
henni á hönd, lokuðu sig frá heiminum og lifðu eftir
það einir með Guði. Fransiskanar og Dóminíkanar
voru hlns vegar ekkl munkar heldur bræður sem
störfuðu „f heiminum" meðal fólksins þó að þeir
héldu hópinn og lifðu í samfélagi hver með öðrum.
Kristni á fslandi, 2. bindi, bls. 212.
Með kirkjunni bárust sífellt nýir menningar-
straumar hingað til lands. Þetta átti sér greini-
lega stað á 15. öld þegar hér settust að útlendir
biskupar skipaðir af páfa. Með fáeinum undan-
tekningum virðast þeir hafa beitt sér fyrir umbót-
um innan kirkjunnar, m.a. á sviði helglhalds, aga-
mála og stjórnsýslu. Sökum rótgróinnar andstöðu
við útlent vald munu íslendingar aldrel hafa litlð á
þessa biskupa sem „sfna menn“ heldur fremur
umborið þá af hlýðnlskyldu við kirkjuyfirvöld.
Kristni á íslandi, 2. bindi, bls. 246.
4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/USTIR 8. APRÍL 2000
KRISTNIA ÍSLANDI
þessa bindis. Margt mælir með þeirri skoðun að
þessir straumar til samans hafi opnað gáttir „nú-
tímans“ í kristni- og hugmyndasögu landsins.
Hvað píetismann áhrærir er enginn vafi á að afl-
vakinn var enn sem fyrr boðskapur Lúthers. Taka
má svo til orða að píetistar hafi tekið sér fyrir
hendur að fullkomna þá siðbreytingu sem lút-
hersk siðbót stefndi að frá upphafi en sorglega
hægt hafði gengið að framkvæma á rétttrúnaðar-
tímabilinu. I samhengi íslenskrar sögu er ekki of-
mælt að píetistar og upplýsingarmenn hafi beitt
sér fyrir endumýjuðum siðaskiptum í landinu.
Hinir viðamiklu lagabálkar sem settir vom á
fimmta áratug 18. aldar, um samfléttaða þætti
kirkju, trúarlífs og menningar í íslensku þjóðfé-
lagi, em talandi vitnisburður um þennan ásetning.
Það kom í hlut upplýsts ríkisvalds í einveldisstíl
að vinna að framkvæmd hinnar píetísku löggjafar.
Hógværir, kristilega sinnaðir upplýsingarmenn
gátu hæglega gengist við uppeldis- og menntun-
armarkmiðum píetista. Hér var í brennidepli lög-
bundin ferming og skyldubundin lestrarkennsla,
en hvort tveggja átti að leiða til skilvirkrar inn-
rætingar, endurbætts húsaga og betra siðferðis.
Píetistum var ekki síður umhugað en upplýsingar-
mönnum seinna að ryðja „hjátrú“ og „hindurvitn-
um“ burt úr hugarfylgsnum manna. Annað sam-
eiginlegt markmið var að aga menn við reglur
hagsýni og skynsemi sem mættu gagnast til að
efla guðsríki og bæta úr samfélagslöstum. í þessu
riti era sameiginleg markmið beggja kennd við
endurbótastefnu.
Endurbótastefnan hafði í för með sér menning-
arbyltingu á íslandi sem birtist með áþreifanleg-
ustum hætti á sviði fræðslumála og bókaútgáfu.
Gengið var til atlögu við ólæsið af eldmóði sem
minnir á lestrarkennsluherferðir okkar aldar.
Frömuðir upplýsingarinnar eins og Magnús
Stephensen dómstjóri sáu til þess að kunnáttan
nýttist mönnum ekki aðeins til guðsorðalesturs
heldur var nú hið víða svið veraldlegrar þekkingar
og vísinda opnað fyrir kostum prentlistarinnar. í
sæti biskups sem eina bókaútgefanda landsins um
aldir settist í lok 18. aldar veraldlegur embættis-
maður, dómstjórinn sjálfúr. Umskiptin em tákn-
ræn fyrir þá afhelgun bókmenningar sem upp-
lýsingin á íslandi hafði í för með sér. Sið-
breytingin átti nú að taka ekki síður til landsins
gagns og nauðsynja en guðdómlegra og andlegra
gæða.
Eins og siðaskiptin, sem marka upphaf þessa
bindis, komu hin endumýjuðu siðaskipti 18. aldar
ofan frá. Ljósberamir vom yfirvöld og embættis-
menn, ekki síst prestar. Þeir áttu nú, hver á sínum
stað, inn til dala og út við voga, að vekja söfnuðinn
til góðra verka sem framfarimar gáfu fyrirheit
um, allt frá kartöflurækt til betri húsakynna.
Hvort sem vettvangurinn var Álftanes eða Sauð-
lauksdalur vestra var það sóknarpresturinn sem
hélt uppi merki framfaranna. Engum skyldi líðast
að eyða tímanum til ónýtis.
Dæmin sýna að upplýsingin hafði víðtæk áhrif á
íslenska kristni, í kenningu og framkvæmd. Ýmis
merld benda þó til þess að í upphafi 19. aldar hafi
oddvitar kirkjumála verið komnir svo langt á und-
an hjörðinni í upplýsingarákafa sínum að trúnað-
ur brysti hér og þar. Með útgáfu nýrrar messu-
söngsbókar, Aldamótabókarinnar svokölluðu, var
loks stefnt að því að hverfa frá aldagamalli hefð í
messugerð og kirkjusöng. Margir kirkjusöfnuðir
tóku fálega þessu róttæka nýmæli enda fátt gert
framan af til að auðvelda þeim að ná tökum á hin-
um nýja söng. Um aldamótin var líka afnumin
skipting landsins í tvö biskupsdæmi sem siðbótar-
menn höfðu tekið í arf frá kaþólskum miðöldum.
Frá 1801 að telja var aðeins einn biskup yfir ís-
landi og ein dómkirkja, þ.e. í hinum nýstofnaða
kaupstað, Reykjavík. Sannarlega stóð nú íslensk
kirkja og kristni á þröskuldi nýs tíma.
Þótt miklar breytingar væm að baki verður
ekki sagt að upplýstir endurbótamenn hafi, frekar
en flestir aðrir hugsjónamenn, unað sáttir við orð-
inn lilut. Þrálát gagnrýni þeirra á þululestur og
vanasöng gefur vísbendingu um að þeim hafi þótt
miða hægt í þá átt að lúthersk trú yrði almenningi
annað og meira en siður, sjálfgefinn eins og menn-
ingin sem hún grandvallaði áfram. ÓafVitandi
fólst í gagnrýni þeirra von um að hinn trúaði færi
að rekja boðskap kristninnar úr viðjum menning-
arinnar með því að gæða hann einstaklingsbund-
inni merkingu. Slík gagnrýni var jafnframt eins
konar forboði um að tímar fjölhyggju í trúarefn-
um væm skammt undan.,
Kristni á f slandi, 3. bindi, bls. 363-366.
PRÓFESSOR
Menningar-
bylting í
alþýðufræðslu
Loftur Guttormsson
prófessor er aðalhöfundur
3. bindis Krístni á Islandi.
Það fjallar um lútherska
siðbreytingu til loka upp-
lýsingaraldar, þ.e. frá fyrri
helmingi 16. aldar og til
1830-40. Loftur kannaði
ekki síst áhrif siðbreytingar-
innar á menntun og
uppfræðslu.
Hver vom þessi áhrif helst?
„Ef litið er á hina æðri menntun, þá
kemst hún strax með siðaskiptunum í
mun fastari skorður en verið hafði.
Latínuskólahaldið við biskupsstólana tvo,
sem auðvitað á sér rætur í kaþólskum
tíma, virðist hafa verið næsta
slitrótt fram að því. Prests-
menntunin sem fór fram í lat-
ínuskólunum varð kerfisbund-
ari; þetta kom meðal annars
fram í því að þeir sem fóm
utan til framhaldsnáms héldu
langflestir til Kaupmanna-
hafnar. Með því má segja að
átt hafi sér stað viss þrenging
á menningartengslum íslands
og umheimsins. Á kaþólskum
tíma fóm menn víðar. Þetta
er að vísu dálítið breytilegt
eftir tímabilum. Það em þó
nokkrir íslendingar sem
nema til að mynda á 17. öld
við háskóla í Hollandi.
Ef litið er aftur á móti til
alþýðufræðslunnar og reynt
að meta áhrif siðbreytingarinnar á þri
sviði, þá er nokkuð erfitt að kveða skýrt á
um þau fyrir 1700. Okkur skortir greinar-
góðar heimildir um málið, þær verða
miklu betri þegar kemur fram á 18. öld.“
Loftur segist eiga erfitt með að segja til
dæmis nákvæmlega hvaða árangri sið-
breytingin skilaði í lestrarkunnáttu al-
mennings á 17. öld. Tilgáta hans er sú að
framfarirnar hafi verið hægar á því sviði
þar til píetisminn, eða heittrúarstefnan,
kom fram á 18. öld. Þá hafi beinlínis orðið
menningarbylting - bylting í alþýðuf-
ræðslu. Lúther hafi að sönnu lagt á það
þunga áherslu að almenningur lærði að
lesa. Þessu hafi þó ekki verið framfylgt
bókstaflega í Þýskalandi, Danmörku og á
íslandi fyrr en kom fram á 18. öld, og þá
fyrir tilstilli heittrúarmanna. Hér á landi
tengist þessi lestrarherferð nafni Lúðvíks
Harboes, píetísks erindreka, sem starfaði
hér í nokkur ár á fimmta áratug 18. aldar.
„Með því að gera lestrarkunnáttu að
fermingarskilyrði tekst á skömmum tíma,
ef svo má segja, að beija böm til bókar;
gera þau í einhverjum skilmngi stautandi
á skyldulesefni sem krafist var fyrir ferm-
ingu.“
Samhliða þessu athugaði Loftur m.a.
hvaða áhrif siðbreytingin hafði á hugsun-
arhátt og hugmyndaheim íslendinga.
„Það gerast mjög markverðar breyting-
ar á 18. öldinni, sérstaklega samfara upp-
lýsingunni. Þetta kemur mjög vel fram á
sviði bókaútgáfu. Fyrir miðja 18. öld
heyrir til undantekninga að nokkur bók
komi út á prenti sem ekki flytur einhvers
konar guðsorð. Það gerist svo samhliða
píetismanum og síðar upplýsingunni að
kirkjunnar menn, sem réðu yfir prent-
verkinu fram eftir 18. öld, gerast miklu
opnari fyrir nytsömu lesefni, sem snerist
þá um atvinnuhætti, heilsufar og bama-
uppeldi og þvílíka hluti. Það er merkilegt
að þessi þróun í átt til hins veraldlega hef-
ur ekki í för með sér neina áberandi
árekstra milli forystuliðs kirkjunnar hér
og veraldlegra embættismanna í þjónustu
konungs. Ég kalla þetta upplýsingu í
kristindómi, til að leggja áherslu á þetta
samspil.“
Loftur var inntur eftir áliti á vinnu-
brögðunum við ritun Kristni á íslandi.
Vom þau mjög nýstárleg?
„Já, ég held tvímælalaust
að það megi segja að þau séu
nýstárleg þegar um er að
ræða verk af þessu tagi. Þetta
er fræðistarf í anda eins kon-
ar hópeflingar. Menn hafa
einatt séð fyrir sér fræðimenn
á sviði húmanískra fræða sem
eins konar einsetumenn, sem
hafa ekki endilega verið svo
gjarnir á að deila fræðum s£n-
um með náunganum, þó að
það hafi vissulega breyst upp
á síðkastið. Hjalti [Hugason]
á allan heiður af því að hafa
fitjað þarna upp á þessum
nýja vinnumáta."
Loftur telur að þetta hafi
ekki síst verið gert til að
tryggja framgang verksins.
Menn hafi átt erfitt um vik að standa ekki
við skilafrest þegar fundur hafði verið
boðaður um einhvem hluta verksins sem
höfundur átti að leggja fram til umræðu.
„Svo er vissulega ástæða til að leggja
áherslu á það hvað menn græddu á þessu
hver um sig og hópurinn í heild. Mörgum
sinnum á ári komu menn saman til að
segja sitt álit á verkum félaga sinna. Eins
og gerist og gengur með misjafnlega já-
kvæðum eða neikvæðum tón, en væntan-
lega alltaf hugsað til þess að byggja menn
upp en ekki rífa niður. Ég er ekki í vafa
um það að þeir sem taka að sér verk af
þessum toga gætu margt lært af þessum
vinnubrögðum. Þáttur ritstjórnarinnar
var náttúrlega geysimikill í þessaii um-
ræðu. Við áttum hauk í horni þar sem rit-
stjórnin var.“
Loftur segir að stefnt hafi verið að því
að rita yfirlitsrit á fræðilegum gmndvelli.
Verkið Kiistni á íslandi sé þó að tals-
verðu leyti byggt á fmmrannsóknum.
„Maður finnur auðvitað óþægilega fyrir
því, þegar maður vinnur verk af þessu
tagi, hvað margt er lítt kannað í sögu
þessa lands. Það er margt um tilgáturnar
þegar svona háttar til. Ef til vill verða
einhverjir til að sannprófa þær?“
LOFTUR
GUTTORMSSON
Nationalmuseet, Kaupmannahöfn.
PAXSPJALD MEÐ KROSSFESTINGARMYND ÚR
ROSTUNGSTÖNN. ODDBOGAR OG GAFLAR OFAN
VIÐ MYNDINA MINNA Á FRANSKAR FERÐAALTAR-
ISTÖFLUR ÚR FÍLABEINI. ENGAR FESTINGAR ERU Á
MYNDINNI EN HÚN ER HINS VEGAR MJÖG SLITIN f
MIÐJU AF KOSSUM KIRKJUGESTA UNDIR FRIÐAR-
KVEÐJU MESSUNNAR. SPJALDIÐ ER ÚR ÓÞEKKTRI
KIRKJU Á ÍSLANDI OG TALIÐ FRÁ 14. ÖLD.
Stofnun Áma Magnússonar.
UPPHAF ÞORLÁKSTÍÐA. ÞÆR VORU SUNGNAR Á
MESSUDEGI DÝRLINGSINS 20. JÚLÍ OG 23. DESEM-
BER í A.M.K. ÁGÚSTÍNUSARKLAUSTRUNUM OG
ÞEIM FJÖLMÖRGU KIRKJUM SEM HELGAÐAR
VORU HINUM SÆLA ÞORLÁKI BISKUPI. JÓN HELGA-
SON PRÓFESSOR ÞÝDDI UPPHAFIÐ Á ÞESSA LEIÐ:
„HÁTÍÐ BER AÐ HÖNDUM BJARTA, HVERFUR
UNDAN MYRKRIÐ SVARTA, GLAÐNA TEKUR GUÐ-
HRÆDD ÞJÓÐ, GEISLUM LÝSIST HUGARSLÓÐ.“
HANDRITSBROT (ANTÍFÓNARÍUM) MEÐ ÞORLÁKS-
TÍÐUM FRÁ ÞVÍ UM1400.
LÚÐURBLÁSARI, HLUTI ÚR
MYND AF FALLI JERÍKÓBORGAR
ÚR STJÓRNARHANDRITI FRÁ
MIÐRI14. ÖLD. ENGIN FORN
HUÓÐFÆRI HAFA VARÐVEIST
HÉRÁLANDI. ÞEIRRA ER
HINS VEGAR GETIÐ í ÍS-
LENSKUM MIÐALDARITUM
OG SÝNIR ÞAÐ AÐ LANDS-
MENN HAFA ÞEKKT BÆÐI
TIL STRENGJAHUÓÐ-
FÆRA OG LÚÐRA.
Lúther í klaustur
Foreldrar Marteins Lúthers (1483—1546) voru af
bænda- og milllstétt og gátu þess vegna sett soninn
til mennta. Tuttugu og eins árs að aldri lauk Lúther
meistaraprófi við háskólann í Erfurt og hóf síðan nám
í lögfræöi. En lífs- og sálarháski sem hann rataði í
skömmu síðar, tuttugu og tveggja ára að aldri
(1505), réð því að hann sneri baki við embættis-
frama og gekk f klaustur af Ágústínusarreglu; hér
hugðist hann leita sér hugsvölunar með því að helga
líf sitt Guði í bæn, íhugun og við guðfræðiiðkanir.
Kristni á ísiandi, 3. bindi, bls. 25.
Sagnritun
Sagnritun þeirra Arngríms lærða og Jóns í
Hítardal var veigamikill þáttur í hug-
myndafræðilegri eflingu lúthersku
kirkjunnar, en um leið er hún merkilegur
vitnlsburður um sjálfsskllning höfund-
anna og söguskoðun. [...]Sem vænta má
eru rit þeirra, hvort með sínum hætti, lof-
gjörð um ávexti kristlnnar trúar og sér-
staklega um heilladrjúg og sáluhjálpleg
verk hinna lúthersku biskupa.
Kristni á islandi, 3. bindl, bls. 122.
Oddur þýðir í fjósi
... en stundum var Oddur heitinn Gottskálksson
úti i fjósi, og gerði sér þar hjall, og lést vera bæði
að lesa þar gamlar bækur og skrifa biskupa stat-
útur og sýndi það þeim sem komu, en enginn vissi
af hinu. Hann tók sér það fyrir hendur að leggja út
Mattheus guðspjöll, og þá hafði hann ansað því;
að Jesús lausnarinn hefði verið lagður í einn asna-
stall, en nú tæki hann til að útleggja og í móður-
mál að snúa hans orði í einu fjósi; og fleira höfðu
þeir báðir, herra Gísli og hann, þar um talað.
Kristni á íslandi, 3. bindi, bls. 52.
Bókaútgáfa
biskups
Fyrsta bókin, sem Guðbrandur biskup gaf út,
var eftir læriföður hans, Niels Hemmingsen,
Lífs vegur. Hann fór síðan fijótlega að vinna
að útgáfu Bibliunnar, einhverju mesta stór-
virki íslenskrar menningarsögu. Auk bisk-
ups sjálfs lögðu margir hönd að þýðingu
Gamla testamentisins. Biblían kom út árlð
1584 í um 500 eintökum.
Kristni á íslandi, 3. bindi, bls. 74.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/LISTIR 8. APRÍL 2000 5
I
4-