Lesbók Morgunblaðsins - 06.05.2000, Qupperneq 6

jjlj ■ Æf st MlíMB ím i -
• "■ $
1 / feiilí IfiP- ~ ’fíW-
1: ;/ // BSílt
\ / - 1
Morgunblaðið/Krishnn
Húlkur. Líkan úr tré frá Focke-safninu í Bremen. Sýnt er allt sem menn vita um byggingarlag
húlksins sem var hið dæmigerða kaupskip Hansakaupmanna frá lokum 15. aldar fram á 16. öld.
Morgunblaðið/Kristinn
Líkan af dómkirkjunni í Bremen. Á nokkrum súlnahöfðum í austurgrafhvelfingu dómkirkjunnar
eru torráðnar dýra- og plöntumyndir sem settar eru í samband við hin íslensku Eddukvæði.
ÍSLENDINGAR
OG ERKISTOLL-
INN í BRIMUM
Klerkar - Kaupmenn - Karfamið er yfirskrift sýningar
sem opnuð var á Landsbókasafni íslands í gær. Um er
að ræða gestasýningu á vegum yfirvalda í Bremen og
á að endurspegla tengsl borgarinnar við ísland að
fornu og nýju. SVERRIR JAKOBSSON sagnfræðingur
setur sýninguna í sögulegt samhengi.
i
Enda þótt flestir íslendingar telji sig geta
tímasett byggð í landinu upp á ár og lands-
menn hafi mætt vel á afmælishátíðina 1974 eru
fræðimenn ekki á eitt sáttir um það hvenær
byggð í landinu hófst. Þeir eru þó ófáir sem
geta sætt sig við framburð Ara fróða og aðrar
frekari mælingar, sem benda til þess að það
hafi verið nálægt 870. Því vekur nokkra furðu
að minnst skuli vera á Island í skjali sem er
dagsett 15. maí 834 og er hið elsta sem birt er í
Islensku fombréfasafni.
Skjal þetta mun þó seint geta hrakið tímatal
Ara fróða þar sem það er falsað. Það er ritað
mun síðar af klerkum í Brimum (Bremen) til að
sýna fram á hvert umfang trúboðs Þjóðverja á
Norðurlöndum hefði átt að vera þegar til þess
var stofnað af hálfu Lúðvíks keisara. Mun fleiri
skjöl tengd trúboðinu era dagsett á 9. og 10.
öld en rituð mun síðar og eru þau flestöll runn-
in undan rifjum Brimaklerka. Af þeim má ráða
hve mikla áherslu klerkamir í Brimum lögðu á
hlutverk erkistólsins þar sem miðstöðvar
trúboðs á Norðurlöndum. Þessi skjöl sýna
einnig að þegar nauðsynlegar heimildir skorti
töldu klerkarnir ekkert sjálfsagðara en að fylla
upp í þá eyðu með því að framleiða „forn“ skjöl
tÚ stuðnings réttindum sínum.
Þrátt fyrir að Brimaklerkar væru ekki ávallt
vandir að meðulum við að sýna fram á forn
réttindi sín er enginn vafi á því að borgin skipti
miklu máli fyrir trúboð á Norðurlöndum. Erki-
biskupsstóllinn í Hamborg var stofnaður til
þess að vinna að því en danskir víkingar komu í
veg fyrir að mikið yrði úr starfsemi þar þegar
þeir rændu borgina 845. Trúboðsbiskupinn
Ansgar, sem kallaður hefur verið postuli Norð-
urlanda, fékk þá aðsetur í Brimum og eftir það
sátu Hamborgarerkibiskupar þar. Einn og
sami maður var nú Brimabiskup og Hamborg-
arerkibiskup.
Trúboðsstarfið gekk þó misjafnlega og virð-
ast þeir norrænu konungar sem sýndu krist-
inni trú velvild jafnan hafa snúist aftur til
hinna fomu trúarbragða. Árangurinn lét því á
sér standa. Þó taldi Agapetus II páfi ástæðu til
að staðfesta að biskupar í Danmörku, Noregi
og Svíþjóð væru settir undir erkistólinn í Ham-
borg, í bullu frá 2. janúar 948 sem líkur eru á að
sé ófölsuð. Elsta skjalið um umfang Hamborg-
artrúboðsins sem fullvíst er að sé ófalsað er
hins vegar frá árinu 1053. Þar staðfestir Leo
IX. að trúboð Brimabiskups nái ekki einungis
til Dana og Svía, heldur einnig til Norðmanna,
íslendinga og Grænlendinga.
Eftir að fyrstu konungar Dana og Norð-
manna snerust til kristni tók hins vegar við
annað vandamál. Þeir voru gjarnir á að vilja
sjálfir stjóma trúboði og kirkjuskipan í löndum
sínum og báru takmarkaða virðingu fyrir valdi
Brimabiskups. Stóllinn þurfti því iðulega að
gera grein fyrir sínum fornu réttindum, bæði
með því að „uppgötva“ fom skjöl en einnig má
tengja sagnaritun Adams frá Brimum viðleitni
erkistólsins við að sýna fram á foraa og glæsta
sögu sína.
II
Adam frá Brimum samdi sögu erkistólsins á
dögum Liemars erkibiskups (1072-1101) og
mun hafa lokið því starfi fyrir 1080. Einn heim-
ildarmanna hans um menn og málefni á Norð-
urlöndum mun hafa verið Sveinn Úlfsson
Danakonungur (1047-1074/76). Um Adam
sjálfan er fátt vitað annað en það sem kemur
fram í sagnariti hans þar sem hann segist vera
„smæstur Brimaklerka" (minimus sanctae
Bremensis ecclesiae canonicus). Sagnarit hans
er hins vegar í flestum tilvikum frumheimild
um sögu Norðurlanda og er ísland þar ekki
undanskilið. Lýsing hans á Norðurlöndum í
IV. bók er einstök á þessum tíma og segir
margt um viðhorf kristinna nágranna í suðri til
hálfkristnaðra afkomenda víkinganna.
En þótt rit Adams sé einstætt og merkilegt
er það ekki gallalaust. í I. bók verksins byggir
Adam mjög á rituðum heimildum, Frankaann-
álum og ævisögu Ansgars (Vita Anskarii) eftir
Rimbert og reynist gjam á að færa í stíllinn,
auk þess sem hann styðst iðulega við falsskjöl
úr smiðju Brimarklerka. Sem dæmi um ýkju-
stíl Adams má nefna að þar sem Rimbert segir
að „nokkrir“ (nonnulli) hafi kristnast segir
Adam að „margir“ (multi) snúist, en þegar
Rimbert talar um marga áhangendur verða
þeir „óteljandi" (innumerabili) í útgáfu Adams.
Þá virðist hann oft misskilja heimildir sínar og
á það til að setja fram almennar alhæfingar um
árangur forvera sinna sem hann veit þó aug-
ljóslega lítið sem ekkert um.
Fyrst vinnubrögð Adams eru ekki betri en
þetta þegar vitað er við hvaða heimildir hann
styðst hljóta sagnfræðingar að vera í vanda við
að meta sannleiksgildi verks hans þegar komið
er að atburðum þar sem hann er eina heimild-
in. Þar verður vart við augljósa hneigð til að
hefja til skýjanna þá konunga sem hafa verið
hlýðnir Brimabiskupi en draga upp dökka
mynd af hinum. Adam skrifar lofsamlega um
Harald Gormsson Danakonung (d. 987) en lýs-
ir Sveini (d. 1014), syni hans, sem heiðingja.
Önnur rit sýna hins vegar Svein í öðru ljósi og í
hinu enska Encomium Emmae reginae er því
haldið fram að hann hafi staðið að því að
byggja kirkju í Hróarskeldu.
Fomleifafræðingar þykjast einnig hafa
sannað að á dögum hans hafi t.a.m. verið reist
kirkja í Lundi.
Sveinn kann að hafa brotið af sér gagnvart
erkistólnum án þess að hafa gerst heiðinn, því
Adam nefnir að enskur prestur hafi verið að
störfum í Danmörku í valdatíð hans (II. 41).
Sveinn kann að hafa sóst eftir því að fá presta
frá Englandi, eins og Haraldur harðráði (d.
1066) gerði sannanlega síðar. Adam er afar
neikvæður í garð Haralds og segir að hann hafi
verið harðstjóri og hataður af öllum fyrir
grimmd sína (III. 17), en tekur mjög málstað
Sveins Danakonungs, erfðafjanda hans.
í Engilsaxaannál kemur fram að víkinga-
konungur að nafni Ólafur hafi verið skírður á
Englandi, og er almennt talið að þar sé Ólafur
Tryggvason á ferð.
Adam frá Brimum tekur ekki undir þetta og
telur að trúboðar frá. Brimum hafi skírt Ólaf
(II. 36). Ekki er víst að það sé rétt, a.m.k. er
síðar sagt að Ólafur hafi orðið afhuga trúnni,
gerst galdramaður og kallast þá Ólafur kráku-
bein (II. 41). Þetta er mjög á skjön við það sem
íslenskar sögur segja um trúboðskonunginn
mikla, en skýrist e.t.v. af því að Ólafur hafi sótt
klerka til Englands eins og fleiri danskir og
norskir konungar.
Knútur ríki Danakonungur (d. 1035) ríkti yf-
ir Englandi og Danmörku samtímis og lét erki-
biskupinn af Kantaraborg vígja biskupa í Dan-
mörku. Síðan virðist honum hafa snúist hugur
og hann viðurkennt forræði erkistólsins yfir
dönsku kirkjunni (II. 55). Vera má að það teng-
ist milligöngu erkibiskups í samningum hans
við Þýskalandskeisara skömmu síðar.
Enda þótt Adam tali lofsamlega um Ólaf
helga Noregskonung (d. 1030) og geri mikinn
mun á honum og Haraldi bróður hans virðist
hann ekki hafa átt mikil samskipti við Brima-
biskup. Hann var hins vegar ungur í víking á
Englandi.
Enskur maður, Rúdólf (Hróðólfur), var
trúboði í Noregi á dögum Ólafs en þurfti að yf-
irgefa landið þegar Ólafur hrökklaðist frá völd-
um. Rúdolf biskup fór þá á fund erkibiskups í
Brimum sem sendi hann til íslands. Þar dvaldi
hann í 19 ár og mun t.d. hafa stofnað klaustur á
Bæ í Borgarfirði. Annar trúboði sem dvaldi
lengi í Noregi og á íslandi, Bemard (Bjarn-
harður) hinn saxneski, tók vígslu sem
trúboðsbiskup í Róm en fékk hana staðfesta í
Brimum síðar. Báðir þessir trúboðar eru
nefndir í kirkjusögu Adams frá Brimum og Is-
lendingabók Ara fróða.
Annar trúboðsbiskup sem heimsótti Brima
var íslendingurinn Isleifur Gissurarson. Hann
var fyrsti Islendingurinn sem tók biskups-
vígslu og hafði sérstöðu meðal trúboðsbiskupa,
ef marka má íslendingabók. Hér kynnu menn
að ætla að þjóðerni réði mestu en Ari fróði er
ekki einn um að hampa ísleifi.
Adam frá Brimum gerir það einnig.
III
Sagan segir að ísleifur Gissurarson hafi
numið í Erfurt (Herfurðu) sem er ekki fjarri
Brimum. Vera má að þessi bakgrunnur hafi
valdið því að hann gerðist mikill íylgismaður
Brimabiskups, sem ráða má af því hve lofsam-
legum orðum Adam frá Brimum fer um hann.
Adam eignar fsleifi heiðurinn af kristnun ís-
lands en nefnir hvergi Gissur hvíta föður hans
eða Þorgeir á þinginu. Líklega hefur Adam
ekki litið svo á að landið væri fullkristnað fyrr
en það komst undir lögsögu erkistólsins í Ham-
borg.
Eflaust hefur ísleifur frætt gestgjafa sína í
Brimum um lífið á íslandi, en ólíklegt verður
að teljast að Adam byggi á ritaðri skýrslu um
landið. Hún hefur a.m.k. vart verið samin af ís-
leifi. Adam lýsir íslendingum sem fábrotinni
og guðhræddri þjóð sem virði biskup sinn sem
konung. Áður en þeir kristnuðust hafi trá
þeirra staðið mjög nærri kristni enda lifi ís-
lendingar meinlætalífi í holum neðanjarðar.
í Hungurvöku er ýjað að því að ísleifur hafi
þurft að stríða við óhlýðni íslendinga og sam-
keppni við aðra trúboðsbiskupa. Ekkert slíkt
kemur fram í Hamborgarkirkjusögu Adams
frá Brimum. Er það e.t.v. dæmi um tilhneig-
ingu Adams til að slétta yfir allt það sem kem-
ur tráboði Brimarbiskupa illa.
Adam er þó allgagnrýninn á Adalbert (Aðal-
bjart) sem var erkibiskup í Brimum 1043-1072,
eða á þeim tíma sem ísleifur sótti erkistólinn
heim. Hefur hann eflaust haft til þess leyfi
Liemars erkibiskups, eftirmanns Adalberts.
Adalbert barst mikið á, svo að sumum þótti
nóg um. Hann hafði uppi áætlanir um að gera
Hamborg að patríarkasetri sem 12 biskups-
dæmi þyrftu að lúta.
Sveinn Danakonungur hafði hins vegar aðr-
ar fyrirætlanir, um að eignast sérstakan erki-
biskupsstól í eigin ríki og slíta það úr tengslum
við Brimakirkjuna. Synir Sveins héldu áfram
með þessi áform föður síns, gegn harðvítugri
andstöðu Hamborgarerkibiskups.
Þessi viðleitni bar að lokum árangur og árið
1104 var stofnað sérstakt erkibiskupsdæmi í
Lundi. Það náði alla leið til íslands og var Jón
Ögmundsson fyrstur íslendinga til að taka
vígslu þar, árið 1106. Brimar hættu þá að vera
sú miðstöð sem íslenska kirkjan sótti kenni-
vald sitt til.
Hins vegar má ekki vanmeta þátt Brima-
kirkjunnar í eflingu kristni á íslandi á við-
kvæmu vaxtarskeiði, né heldur hlut Adams í að
skrásetja þá sögu. Verk hans er, þrátt fyrir
ýmsa ágalla, mikilvægasta heimildin um út-
breiðslu kristni og eflingu konungsvalds á
Norðurlöndum á 11. öld.
IV
í Þjóðarbókhlöðu stendur nú yfir gestasýn-
ing frá Bremen sem ber yfirskriftina Klerkar -
kaupmenn - karfamið: íslandsferðir Brimara í
1000 ár. Sýningin er á vegum yfirvalda í sam-
bandsríkinu Bremen og á að endurspegla
tengsl borgarinnar við Island að fornu og nýju.
Þar verða sýnd gögn og munir, m.a. frá dómk-
irkjusafninu, ríkisskjalasafninu og þýska sjó-
ferðasafninu í Bremen.
Meðal muna á sýningunni er líkan af dóm-
kirkjunni í Bremen og afsteypur af höfði súlna
sem er að finna þar. Þar má sjá fyrirbæri úr
norrænni goðafræði, Fenrisúlf og Miðgarð-
sorm. Einnig eru þar til sýnis afrit af þýskum
handritum, skjölum og viðskiptaskrám kaup-
manna.
Frumkvæðið að þessari sýningu má þakka
hr. Uwe Beckmeyer, fyrrv. ráðherra viðskipta,
hafnarmála og samgangna í Bremen, en hann
er nú formaður þýsk-íslenska félagsins í Brem-
en.
Sýningin er á dagskrá Reykjavíkur - menn-
ingarborgar Evrópu árið 2000.
Heimildir: Adam von Bremen, Hamburgische
Kirkengeschichte, útg. Bernhard Schmeidler,
Hannover og Leipzig, 1917. Encomium Emmae Reg-
inae (Royal Historical Society, Camden 3rd series,
72), útg. Álistair Campbell, London, 1949. Hungrvaka
(Byskupa sögur, I), útg. Jón Helgason, Kaupmanna-
höfn, 1938. Islendingabók, Landnámabók (íslenzk
fomrit I), útg. Jakob Benediktsson, Reykjavík, 1968.
Kristni saga, Þáttr Þorvalds ens víðforla, Þáttr ísleifs
biskups Gizurarsonar, Hungrvaka (Altnordische
Sagabibliothek, 11), útg. Bernhard Kahle, Halle,
1905. Quellen des 9. und 11. Jahrhunderts zur Ge-
schichte der hamburgischen Kirche und des Reiches
(Ausgewáhlte Quellen zur deutschen Geschichte des
Mittelalters. Freiherr vom Stein-Gedachtnis - aus-
gabe, XI), útg. Wemer Trillmich og Rudolf Buchner,
Berlin, 1961. Two of the Saxon Chronicles Parallel,
útg. John Earle og Charles Plummer, Oxford, 1892.
6 LESBÓK MORGUNBIAÐSINS - MENNING/LISTIR 6. MAÍ 2000