Lesbók Morgunblaðsins - 06.05.2000, Page 9

er óku jafn hratt og við. Hann var mér yngri
maður. Komst að lokum upp á lag með að
hjóla í áttu og krassa standinum niður í as-
faltið. Ritarinn var á fundi en það gerði ekk-
ert til. Lyftan var mæld og reyndist knöpp
fjögur fet á kant. Nú tók málið óvænta
stefnu. Konan var farin að rökræða við mig
og köttinn um þessa lyftu. Hún tönglaðist á
öllum forsendum, vaxtarlagi tignarmanna,
jafnvel dómgreindarskort. Svona talaði þessi
gætna kona, hún Guðríður, aristokrat og
systir. Fólk þarf að gá að sér því næsti bær
við svona tal er aulaskapur. Forsetar í fylgd
heimamanns eru undanþegnir slíku. Nú var
komið að aukaheimsókn, því lyftan gat ekki
verið nema inngangur að öðru meiru.
Hún var hætt að þéra mig. Ég í bobba því
illt að nota þriðjupersónu á mótherjan nema
sami eigi eitthvað undir sér.
Konan tók um brjóst sér og kvið, strauk
lærin. Gigtin aftur hlaupin í hana. Sjálfsagt
veður í aðsigi. Hún var orðin ofantekin eins
og sagt var og fötin rúm.
Við Doppi fengum meðferðina. Kötturinn
sýnilega orðinn þessu vanur en ég kom af
fjöllum. Þetta var þá jubeleum konungsleysis
á íslandi. Og henni sem þótti öfugt farið að
þessum myndarlega kóngi er hélt uppi land-
vörnum í ríki sínu með því að ríða hvítu um
torgið sitt.
Guðríður hafði sum sé gert kúvendingu á
lífsmáta sínum og farið í skemmtiferð. Og
það til Þingvalla.
Ríkisstjórnin hélt upp á sjálfa sig með
boðum og ræðum. Hún fór til þess að sjá
kónga og fólk af líku standi en það er ekki í
umferð hér á landi.
Konan var farin að tala hærra yfir mér og
honum Doppa.
Kötturinn velti sér um hrygg eins og hest-
ur. Lá svo á bakinu og strauk á sér skeggið.
„Ég tók með mér nesti, kaffi og svoleiðis."
Sólin hoppaði á himni eins og til uppbótar
fyrir rigninguna við lýðveldistökuna. Þá var
hátíð. Verst að blessaður kóngurinn sendi
ekki skeyti fyrr en Kaninn hafði samið það
fyrir hann og þingmennirnir fífluðust með
forsetakjörið.
„Já, ég heyrði svo sem manninn minn tala
um þetta við bræður sem auðvitað voru í
Flokknum! Systurnar stóðu hjá undir regn-
hlífum. Þá kunnu menn sig gagnvart kon-
um.“
A þessari fimmtíuára fagnaðarhátíð lenti
frú Guðríður í hremmingum. Allt átti að vera
í standi og reglu. Hún fór vegna þess að veð-
urspáin var góð og í trausti á manninn er
stjórnaði lögreglu, nefndum og skipulagi.
Hún gekk og varð þreytt. Hún notaði nestið
sitt og hafði áhyggjur af Doppa einum
heima. Hún sá engan kóng því allt var stopp
og stans.
Það tók að rofa til hjá höfundi þessarar
átakasögu. Klósettin. Þeir sem treystu þingi
og úrvali fólks í nefndir fyrir útisamkomu,
eins og svona hét í sveitinni, verða fyrir
áfalli við lokaðai- klósettdyr. Svona mörgum
kömrum á helgum stað.
Hún læddist frá. Hvergi afdrep og fólk út
um allt. Álfkonur og fjalladrottningar í vand-
ræðum á opnu svæði og þurftu að gera það
sama og konan sem átti köttinn og var að
tala við mig frekar en sjálfa sig. Hún hugs-
aði til upphafsins.
Hvað allir voru glaðir. Sælir með landið
sitt eins og þeir einir er fá kvittun upp á fjöll
og firði. Fólkið lifði stóra stund.
Maðurinn hennar, Guðmundur sálugi
kontoristi, þekkti alla menn sem máli skiptu.
Skólabræður og vinir í Flokknum og bræður
í Reglunni.
Guðmundur var svo sem stúdent og það
frá þeim tíma þegar prófið fékkst ekki með
afborgunum og námskeiðum á kvöldin. Þetta
hafði Guðríður heyrt. Maðurinn hennar,
Guðmundur stúdent, bætti sér í munni um
helgar og stundum oftar. Hann hafði að lok-
um hætt í Háskólanum en átti skólabræður í
mörgum fögum. Þá var glatt á Völlunum.
Guðmundur söng í sjálfskipuðum karlakór.
Lög um Island, frelsið og baráttu karl-
manna. Svo voru ekki aðrir eftir en menn
með stúdentshúfuna hallandi til hægri og
sungu á Latínu til þess að sortera sig frá
pöplinum. Konurnar héldu sjálfar á regnhlíf-
unum.
Guðríður komst í þrot. Þetta bara gerðist
og hún grét.
Hún hafði heyrt um fátækar konur á Þing-
völlum og örlög þeirra. Maðurinn hennar átti
vanda til að lesa fyrir hana íslandsklukkuna
á kvöldin en hana langaði í svefn.
Að lokum komst hún bak við klett og los-
aði sig við undirbuxumar, tók upp stein og
setti yfir niðurlægingu sína.
Rútan var ófarin. Umferðin sagði fólkið og
allir voru sárir. Sumir reiðir. Fólkið komst
að lokum heim til sín úr þessu fimmtugs-
afmæli Þjóðarinnar.
Þú skoðaðir lyftuna hjá biskupnum? Nú
vissi hún stærðina út frá fetunum og vitnaði
í föður sinn, fjárbónda fyrir Vestan. Út frá
reikningi um stærð fjárrétta og kvía fór hún
að telja inn í margnefnda lyftu.
Fjórar ær um rúning. Sama fyrir tvo
brundhrúta og lambkreistu. Gæti gengið
með þrjá sauði og gemsa.
En hvað marga framsetta forseta með rit-
ara?
Hvar voru konurnar í nefndinni vegna
messunnar fyrirhuguðu árið 2000? Hvað þarf
stóra gjótu og hve marga steina fyrir nefnd-
ina sem sat föst í lyftu eftir að hafa lagt á
ráðin um velferð þegna sinna?
Eins og heyra má var þetta tal komið á
fremstu nöf. Munur er á að hafa borið virð-
ingu fyrir öllum stjórnvöldum og hætta því
svo og hinu að hafa ekki haft skömm í lífinu.
Hún ætlaði ekki á Þingvöll á aldamótum.
Þó svo að páfinn kæmi aftur og blessaði
hraunið og barrtrén í hlíðinni.
Satt að segja virtist ekki stefna í þátttöku
frú Guðríðar í afmæli handauppréttinga um
kristna trú. Útlit hennar bar í sér endalok og
þetta uppgjör vísbending.
Hún var orðin sjálfstæð og kötturinn gam-
all.
Ósköp er vont að tapa trúnni. Þó svo að
varla sé við hæfi að taka stórt upp í sig þá
leiddist mér að sjá tjaldið falla.
Eitt er að vera gamall kommi með öllum
fylgikvillum og annað að sjá aristokrata
missa traust á öllum gildum lífsins.
Hún hafði verið niðurlægð á helgum stað.
Og það var hennar Flokkur og hans Guð-
mundar sáluga stúdents sem stjórnaði og
réð. Ráðherraskipuð nefnd sýknaði þann er
hafði valið í hana en Guðríði var sama og
náði í pilluglas.
Innihaldið virtist vera til að slá á kvalir en
varla lækningameðal.
Svo leið tíminn og hlutirnir lentu í undan-
drætti. Við Guðríður vorum hætt að þérast
og ef ég sagði frú var það óvart. Og ævintýr-
ið hvarf um tímann að baki.
En svo rann upp lokaheimsóknin í litla
húsið efst á lóðinni með beðið við götukan-
tinn. Þetta var útkall og dálítið sérstakt.
Konan í húsinu var dáin. Sjúkralið með
lækni var í vanda. Kötturinn, hann Doppi,
sat á líkinu og hvæsti.
Ungir menn vilja vera karlmenni en fara
stundum öfugt að. Eiga til að ruglast í rím-
inu og eru hræddari við dauða en lifandi.
Nema hvað annar félaga minna dró upp
hylki úr beltinu og úðaði gasi framan í kött-
inn. Hann Doppa sem lá á bakinu meðan frú
Guðríður lét dæluna ganga og ég hlustaði á
hrun lífs hennar vegna auðmýkingarinnar á
Þingvöllum og hvernig Flokkurinn virtist
ætla að stefna í sömu átt á næstu aldamótum
með ræðum og messum.
Og ljósið rann upp. Þannig stóð þá á þess-
um áhuga fyrir lyftunni í biskupsgarði.
Doppi datt ofan af líkinu hennar frú Guð-
ríðar. Hárin risu og augun störðu á þessa
menn. Vonandi hefir hann ekki þekkt mig.
Sá sem ekki úðaði gasinu yfir köttinn vildi
vera aðili að málinu. Steig á hausinn á hon-
um og braut. Báðir hlógu en góndu um leið
upp í loftið. Dánarorsök er varla tilgreind
þegar kettir eiga í hlut. Ég hafði jafnað mig
nokkuð vegna breytinga er orðnar voru í
húsinu efst í lóðinni og beðið hans Doppa
götumegin.
„Þið gleymið varla þessu afreki í skýi-sl-
unni?“
Þetta sagði ég við þessa tvo ungu og dug-
andi menn. Þeir kærðu en enginn talaði við
mig. Skýrslur eru nú einu sinni til þess að
pútta þeim í möppu.
Eiturgas var forboðið án takmarkana í
Þjóðabandalaginu ár 1919. Gas, ætlað til að
sprauta í vitin á fólki, hafði verið tekið í
notkun af ráðherranum sem skipaði nefndina
til að kanna misfellur á framkvæmd fimm-
tugsafmælis konungsleysis á Islandi.
Hanga þá hlutirnir saman tautaði ég við
sjálfan mig líkt og ekkjufrú Guðríður að
Vestan sem giftist, án barneigna, honum
Guðmundi stúdent.
Þetta var orðin nógu stór hola fyrir kött.
Doppi fór ofan í beðið sitt með brotinn haus
og gasið í öndunarfærunum. Með öllum fyr-
irvara í upphafi er kötturinn symbolskur
frekar en aðalleikari eða e.k. þungamiðja í
þessari frásögn.
Þó skömm sé frá að segja fór ég með gott
orð í kveðjuskyni. Nátturulega ekki við hæfi
í svona tilfelli að lesa upp úr sjálfum sér úr
blessuninni honum Ólafi gamla á Söndum.
Það býr svo margt undir þegar hann segir
„og yfirvöldum sendið lið“.
Liðinn tími á það til að harmonera. Hvern-
ig fór fyrir frú Guðríði á helgum stað? Hvað
gerðist í lyftunni?
Var kötturinn hann Doppi, sem át þunnild-
in á móti konunni í húsinu, sá eini sem gerði
klárt að verki loknu.
Dró sig áfram á framlöppunum í sitjandi
stöðu.
Höfundurinn er lögregluvarðstjóri.
LJÓÐRÝNI
JÓNÚRVÖR
Á STRÖND ORÐSINS
Nú áég ekki framar
von á neinu
sem gæti komið mér
á óvart,
ég vaki og ég sef.
Eins oggamall sjómaður
geng ég á strönd orðsins
með net mín í dögun,
endurnærður
eftir langan nætursvefn.
Éghorfi á eftir þeim ungu
sem róa bátum sínum
út á hafíð...
og er glaður.
(Gott er að lifa, 1984.)
Þetta ljóð úr síðustu bók Jóns úr Vör sýnist einfalt, og ef til vill
fínnst einhverjum óþarfí að rýna frekar í það eða fjalla um það.
Orðaval er auðskilið og einungis gripið til einnar líkingar, sem
kallar á mynhverfingu, sem aftur breytir því sem á eftir fer.
Hvort tveggja er einnig auðskilið. Aftur á móti sýnist mér að
einnig megi líta svo á að þetta litla, einfalda ljóð spegli á vissan
hátt ævi Jóns og skáldskap, tón hans og hlýlegt viðmót.
Gott er að lifa (1984) er eins konar kveðjubók skáldsins. Nú er
stund og staður til að líta yfir farinn veg, vita að komirin er tími
til að hætta, - og una því glaður. Ljóðmælandinn í þessu ljóði er
Jón sjálfur, að mínum skilningi. Hann fínnur að hann hefur náð
eins langt í lífi sínu, í lífsskilningi sínum og ljóðlist, og honum er
unnt: hann á ekki lengur von á neinum breytingum í eigin lífi,
ekki neinu sem muni koma honum á óvart.
Jón grípur til líkingar við gamlan sjómann er gengur á hinni
myndhverfðu strönd orðsins. Þar með er sjómaðurinn í reynd
orðinn skáld, net hans aðferð til yrkingar og skáldskapurinn
veröld, land. Vel að merkja: á þessari orðaströnd stendur lítið
þorp, lítið sjávarpláss skáldskapar, ÞORPIÐ, þekktasta og að
sumu leyti ágætasta ljóðabók Jóns. Eg veit af samtölum við
skáldið, að það fór stundum eilítið í taugarnar á honum, hversu
ævinlega var talað um Þorpið, þegar skáldskap hans bar á
góma, rétt eins og hann væri einnar bókar maður.
En Þorpið hefur þvílíka sérstöðu í íslenskri ljóðagerð, að hjá
þessu verður ekki komist. Þegar sú bók birtist fyrst um 1946,
vakti óðar athygli að ljóðin voru órímuð og frjálsleg í formi. í
viðtali við Þjóðviljann 13.10.1946 sagði Jón: „Ég á von á því að
um bók mína verði sagt: Þetta eru ekki ljóð. Ég svara: Mínir
elskanlegu, kallið það hvað sem þið viljið.“ Hann lagði áherslu á,
að mestu skipti að vekja sterkar kenndir. Nýjung Þorpsins á
sínum tíma var ekki aðeins formið. Nú síðar vekur miklu meiri
athygli, að þarna er að finna æskuminningar fátæks pilts í sjáv-
arplássi, þar sem hamingjan getur verið nýveiddur steinbítur á
þili. Ef til vill er aðalatriðið, að óvæginn hversdagsleiki verður
að undursamlegum skáldskap.
Jón segir í einu ljóðanna, að enginn fái sigrað sinn fæðingar-
hrepp. Vera má að satt sé. En Jón hefur hins vegar stækkað
fæðingarhrepp sinn í veröld í hnotskurn, - og alla tíð verið trúr
uppruna sínum, - stutt málstað hins veikburða, skilið lífið með
augum fábrotinna lífsgilda, sem sannarlega geta horfst blygðun-
arlaust í augu við þann tíma sem heldur að hamingjan sé hluta-
bréf og ekki steinbítur.
Eins og gamall sjómaður gengur Jón að lokum á strönd orðs-
ins með net sín, endurnærður eftir langan nætursvefn. Þau net
eru ekki lengur lögð í sjó. Hann horfir á eftir öðrum skáldum
róa út á haf ljóðsins, - og gleðst. Svona er gott að enda sjó-
mennsku sína á strönd orðsins: í sátt við hlutskipti sitt, í sátt við
lífið, í sátt og öfundarlausri gleði yfir ljóðum annarra. Því um-
fram allt er það ljóðið sem gildir. Ljóðið, þessi djúpa viðleitni til
að miðla skilningi og þó umfram allt skynjun, sem endurvekur
sterkar kenndir hjá lesanda,, jafnvel sterkari kenndir, hjá góð-
um lesanda, en höfundi sjálfum" - eins og Jón komst að orði í
áðurnefndu viðtali.
Strönd orðsins er því lykilhugtak í allri ljóðhugsun Jóns úr
Vör. Enda segir hann í upphafi Þorpsins, í ljóðinu Hafíð ogfjall-
ið:
Ströndin er okkar kirkja,
og hafíð predikar sannindi
lífs og dauða.
NJÖRÐUR P. NJARVÍK
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/USTIR 6. MAÍ 2000 9